Chłopi

Po skończeniu Rocho zaraz poszedł na wieś obiecując się na wieczór, zaś ona spytała nieśmiele¹²⁵⁴ męża:

– Chcesz to obejrzeć gospodarkę?

– A dobrze! Święto się już skończyło, trza się będzie brać do roboty! Mój Boże, anim się spodział, co mi tak rychło przyjdzie ojcowizna!

Westchnął i poszedł za nią; powiodła go najpierwej do stajni, kaj parskały trzy konie, a w zagrodzie kręcił się źrebak; potem do pustej obory, zaś jeszcze potem do stodoły do tegorocznego siana; zaglądał nawet do chlewów i pod szopę, gdzie stały różne narzędzia i porządki.

– Bryczkę trza będzie przetoczyć na klepisko, bo się do cna rozeschnie.

– A bo to raz przykazywałam Pietrkowi? Cóż, kiej me nie słuchał.

Zaczęła zwoływać prosięta i drób, sielnie się przechwalając dużym przychówkiem, a kiej i to obejrzał, rozpowiedała szeroko o polnych robotach, gdzie co posiane i wiela¹²⁵⁵ każdego z osobna, pilnie przy tym naglądając mu w oczy i wyczekująco, ale on sobie wszyćko poukładał w głowie po porządku, przepytując jeno¹²⁵⁶ o to i owo, a dopiero w końcu rzekł:

– Jaże¹²⁵⁷ uwierzyć trudno, żeś to wszystkiemu sama uredziła¹²⁵⁸!

– La ciebie to bym i więcej zmogła – szepnęła gorąco, strasznie rada z pochwały.

– Chwat z ciebie, Hanuś, chwat! anim się spodział, coś taka.

– Było potrza, to juści¹²⁵⁹, co człowiek kulasów nie pożałował.

Obejrzał nawet sad, pełen wiśni już przez pół czerwonych, i grzędy, kaj¹²⁶⁰ rosły cebule, pietruszka i kapuściane wysadki.

Wracali już z powrotem, gdy przechodząc kole ojcowej strony zajrzał do środka przez wywarte okno.

– A kajże¹²⁶¹ to Jagna? – latał zdumionymi oczami po pustej izbie.

– A kaj! u matki! Wygnałam ją! – rzekła twardo, podnosząc na niego oczy.

Ściągnął brwie¹²⁶², przedeliberował¹²⁶³ czas jakiś i zapalając papierosa rzucił spokojnie, jakby od niechcenia:

– Dominikowa zły pies, nie przepuści nam bez precesu.

– Już pono wczoraj latały ze skargą do sądu.

– Od skargi do wyroku droga szeroka. Ale trza to będzie wziąć dobrze na rozum, bych nam nie wystroiła jakiego figla.

Opowiadała, z czego to wszystko poszło i jak się stało, wiele juści pomijając, nie przerywał ni pytał, brwie jeno marszcząc i łyskając oczami, dopiero kiej mu zapis podała, ośmiał się kąśliwie:

– Tyle wart, co możesz z nim bieżyć za ścianę¹²⁶⁴.

– A juści, przeciek to ten sam, co go jej dali ociec.

– I stoi właśnie złamany patyk! Jakby się odpisała u rejenta, to by co znaczyło. La śmiechu go rzuciła!

Cisnął ramionami, zabrał Pietrusia¹²⁶⁵ na ręce i ruszył do przełazu.

– Obaczę pola i wrócę! – rzucił za siebie, iż ostała, chociaż dziwnie pragnęła z nim poleźć, on zaś mijając bróg, już odnowiony i pełen siana, przyglądał mu się spod oka.

– Mateusz go wyporządził. Samej słomy na dach wykręcili ze trzy kopy – wołała za nim stojąc na przełazie.

– A dobrze, dobrze – mruknął, nie był ta ciekaw bele czego. Przeszedł ziemniakami i puścił się miedzą.

Latoś¹²⁶⁶ na polach z tej strony wsi były prawie same oziminy i bez to¹²⁶⁷ niewiela ludzi spotykał po drodze, a z kim się zeszedł, tego witał krótko i prędko przechodził. Zwalniał jednak coraz bardziej, gdyż Pietruś mu ciążył i jakoś dziwnie rozbierało go nagrzane, ciche powietrze. Przystawał, to siadał, nie przestając oglądać prawie każdego zagona z osobna.

– Ho, ho! żółtocha dusi len! – wykrzyknął stając przy zagonach niebieskich od kwiatów, ale gęsto poprzerabianych żółciznami – kupiła siemię¹²⁶⁸ zapaskudzone i nie przewiała!

Wstrzymał się potem przy jęczmieniu, który był mizerny i już przypalony, a ledwo widny spod ostów, rumianków i szczawiów.

– Na mokro siali! Spyskał¹²⁶⁹ rolę kiej¹²⁷⁰ świnia! A żeby cię, jucho, pokręciło za taką uprawę! A jak to ścierwo zbronował! sam perz i kotyry!

Splunął rozeźlony i wszedł na ogromny łan żyta, co niby wody spławione we słońcu kolebały mu się do nóg, bijąc chrzęstliwymi, ciężkimi kłosami. Rozradował się głęboko, gdyż było pięknie wyrośnięte, słomę miało grubą i kłosy niby baty.

– Kiej bór idzie! Ojcowego to jeszcze siania! We dworze nie lepsze! – wykruszył kłos, ziarno było dorodne i pełne, ale jeszcze miętkie¹²⁷¹ – za dwa tygodnie czas mu będzie pod kosę! Byle jeno grady nie zbiły.

Ale nad pszenicą najdłużej się cieszył i napasał oczy, bo chociaż szła nierówno, kłębami a zatokami, lecz z czarniawych, lśniących piór już się łuskały gęste i wielkie kłosy.

– Sypnie niezgorzej. Trzeba jeszcze miejscami przysiec, za bujna. Na górce, a nic ją nie przypaliło! Czyste złoto idzie!

Był coraz dalej, wspinając się z wolna pod łagodne wzgórze, na którym wyrastała czarna ściana boru. Wieś ostała za nim jakby na samym dnie, pławiła się w sadach, a przez przerwy między chałupami polśniewał staw lub jakieś okno zagrało w słońcu.

Kajś¹²⁷² pod smętarzem¹²⁷³ cięli koniczynę i kosy migotały nad ziemią niby te sine błyskawice, gdzie znów czerwieniały kobiece przyodziewy¹²⁷⁴ i stada białych gęsi pasły się na wąskich ugorach, a za wsią, w zielonych polach ziemniaków ruchali¹²⁷⁵ się ludzie kiej¹²⁷⁶ mrówki, zaś jeszcze wyżej, w nieprzejrzanych dalekościach majaczyły jakieś wsie, domy samotne, drzewa pogarbione nad drogami, wielgachne pola i widziały się jakoby potopione w modrawej i wrzącej wodzie.

Głęboka cichość szła górą nad ziemiami, rozpalone powietrze jaże¹²⁷⁷ ślepiło¹²⁷⁸ migotem, ziejąc takim skwarem, że skroś tych białawych, roztrzęsionych płomi¹²⁷⁹ jeno¹²⁸⁰ niekiej¹²⁸¹ przeleciał bociek ważąc się ciężko na omdlałych skrzydłach i zaziajane¹²⁸² wrony przefrunęły.

Skowronki śpiewały kajś¹²⁸³ niedojrzane, niebo wisiało wysokie, rozpalone i czyste, że tylko gdzieniegdzie warowała na tych niebieskich polach jakaś biała chmurka, kieby¹²⁸⁴ ta owca zbłąkana.

Zaś po ziemiach baraszkował suchy i gorący wiater¹²⁸⁵, przewalając się jak pijany, czasem podrywał się z prześwistem, jaże¹²⁸⁶ płoszyły się ptaki, albo gdziesik¹²⁸⁷ przyczajony buchał z nagła we zboża i skłębiał je, mącił, wzburzał do dna i przepadał znowu nie wiada¹²⁸⁸ kaj¹²⁸⁹, a rozkolebane zagony długo jeszcze gędziły¹²⁹⁰ i cichuśko, jakby się skarżąc na wisusa¹²⁹¹.

Antek przystanął pod lasem na ugorze i znowu się ozgniewał¹²⁹².

– Jeszczek¹²⁹³ nie podorany! Konie stoją przez¹²⁹⁴ roboty, gnój spala się na kupie, a ten ani się zatroszczy! A żeby cię! – zaklął ruszając pod borem ku krzyżowi na topolowej drodze.

Zmęczony się czuł, w głowie mu szumiało i kurz zapierał gardziel, przysiadł pod krzyżem w cieniu brzózek, ułożył na kapocie śpiącego Pietrusia i obcierając rzęsisty pot zapatrzył się we świat i zamedytował¹²⁹⁵.

Słońce skłoniło się nad bory i pierwsze lękliwe cienie wyłoniły spod drzew, czołgając się ku zbożom. Bór cosik¹²⁹⁶ gwarzył¹²⁹⁷ z cicha czubami płonącymi w słońcu, a gęste podszycia leszczyn i osik trzęsły się jakby w zimnicy. Dzięcioły kuły zawzięcie i kajś¹²⁹⁸ daleko skrzeczały sroki. Czasem między omszałymi dębami zamigotała żołna, jakby kto cisnął kłębkiem zwiniętej tęczy.

Chłód zawiewał z omroczonych, cichych głębin, tylko kajś niekaj¹²⁹⁹ podartych słonecznymi pazurami.

Zalatywało grzybami, żywicą i rozprażonym bajorem¹³⁰⁰.

Naraz jastrząb wyprysnął nad las, zatoczył krzyżem nad polami, ważył się chwilę i spadł kiej¹³⁰¹ piorun we zboża…

Antek porwał się bronić, ale już było za późno, posypała się kurzawa piór, zbój uciekł, jękliwie zakrzyczały kuropatki, a jakiś zajączek zestrachany gnał na oślep, jeno mu bielało podogonie.

– Jak se to wypatrzył! Rabuś jucha! – szepnął siadając z powrotem – cóż, kiej¹³⁰² i jastrząb musi się pożywić i choćby ta glista najmarniejsza. Takie już urządzenie na świecie! – medytował okrywając Pietrusiową gębusię, gdyż pszczoły brzęczały nad nią zawzięcie, a jakiś kosmaty trzmiel buczał nieustannie.

Spomniał¹³⁰³ sobie, jak to jeszczek¹³⁰⁴ niedawno wydzierał się na wolę¹³⁰⁵, do tych pól, jak mu to dusza dziw nie uschła z tęsknicy!

– Wymęczyły me¹³⁰⁶, ścierwy! – zaklął nie ruchając się już z miejsca, bo tuż przed nim z żyta wyściubiały lękliwe głowy przepiórki nawołując się po swojemu, ale w mig się pokryły, gdyż cała banda wróblego narodu spadła na brzozy, stoczyła się w piach jazgocząc zapamiętale, tłukąc się a bijąc i swarząc, aż ścichły nagle przywierając do miejsc, jastrząb znowuj¹³⁰⁷ zakołował i tak nisko, jaże¹³⁰⁸ cień leciał po zagonach.

– Dał wam radę, pyskacze! Akuratnie bywa takusieńko z ludźmi! Więcej zrobi z niejednym pogrozą¹³⁰⁹ niźli skamłaniem – rozważał.

Pliszki się pokazały pobok¹³¹⁰ na drodze, trzęsły ogonami szwendając¹³¹¹ się tak z bliska, iż skoro poruszył ręką, odleciały za rów.

– Głupie! Mało co, a byłbym którą chycił¹³¹² la¹³¹³ Pietrusia!

Wrony wylazły z lasu, maszerowały koleinami wydziobując, co się dało, ale poczuwszy człowieka, jęły ostrożnie, z przekrzywionymi łbami zazierać¹³¹⁴ w niego i obchodzić, podskakując coraz bliżej, a stopercząc¹³¹⁵ obmierzłe, zbójeckie dzioby.

– Nie pożywita¹³¹⁶ się mną – rzucił grudkę, uciekły cicho jak złodzieje.

Zaś potem, że siedział jakby w odrętwieniu, zapatrzony we świat i całą duszą zasłuchany w jego głosy, to wszelaki stwór jął zuchwale ciągnąć na niego; mrówki łaziły mu po plecach, motyle raz po raz przysiadały we włosach, boże krówki szukały czegoś po twarzy, a zielone, spasłe liszki pięły się skwapnie na buty, to leśne ptaszki cosik¹³¹⁷ mu zaświergoliły nad głową i wiewiórka przewijając się od boru zadarła rudy ogon, ważąc się przez mgnienie, czyby nie chycnąć na niego, ale on ani już o czym wiedział, grążył¹³¹⁸ się bowiem w czymściś¹³¹⁹, co buchało z tych ziem nieobjętych, sycąc mu duszę upojną i zgoła niewypowiedzianą słodkością.

Zdało mu się, jakoby z tym wiatrem przewalał się po zbożach; jakby polśniewał mięciuśką, wilgotną runią traw; jakby toczył się strumieniem po wygrzanych piachach skroś łąk przejętych zapachem sianokosów; to jakby z ptakami leciał kajś¹³²⁰ wysoko, górnie¹³²¹ nad światem i krzykał¹³²² z mocą niepojętą do słońca; to znowu jakby się stawał szumem pól, kolebaniem się borów, siłą i pędem wszelakiego rostu¹³²³ i wszystką potęgą tej ziemi świętej, rodzącej w śpiewaniach i weselu. I sobą się wiedział, wszyćkim¹³²⁴ się wiedząc zarazem, bo i tym, co się obaczy i poczuje, czego się dotknie i co się wyrozumie, ale i tym, czego nie sposób nawet pomiarkować¹³²⁵, a co jeno¹³²⁶ poniektóra dusza w godzinę śmierci przejrzy i co się w człowiekowym¹³²⁷ sercu tylko kłębi, wzbiera i ponosi ją w jakąś niewiadomą stronę, i łzy słodkie wyciska, i nieukojną tęsknicą kieby¹³²⁸ kamieniem przywala.

Szło to przez niego niby chmury, że nim co pojął, już inne następowały, już nowe i barzej jeszcze niepojęte.

Był na jawie, a śpik¹³²⁹ sypał mu w oczy makiem i wodził kajś¹³³⁰ ponad dole i stronami zachwyceń prowadził, że już w końcu poczuł się niby w czas Podniesienia, kiej¹³³¹ dusza gdziesik¹³³² się wzniesie i płynie klęczący na jakieś janielskie¹³³³ ogrody, na jakieś nieba i raje pełne szczęśliwości.

Kwardy¹³³⁴ był przeciek¹³³⁵ i do tkliwości nieskory, ale w tych dziwnych minutach gotów był paść na ziem¹³³⁶, przywrzeć do niej gorącymi ustami i obejmować cały ten świat kochany.

– Nic, jeno¹³³⁷ me¹³³⁸ tak powietrze rozbiera¹³³⁹! – bronił się trąc oczy kułakiem¹³⁴⁰ i srożąc brwie¹³⁴¹, ale bo to poredził¹³⁴² się przemóc, bo to mógł zdusić w sobie kuntentność¹³⁴³, która go przepalała?

Na ziemi się bowiem znowu poczuł, na ojcowej i praojcowej grudzi, między swoimi, to i nie dziwota, co¹³⁴⁴ radowała mu się dusza i każde bicie serca zdało się wołać na świat cały mocno i radośnie:

– Dyć¹³⁴⁵ znowu jestem! Jestem i ostanę!

Prężył się w sobie, gotów dźwignąć się na to nowe życie, którym już szedł ociec, jakim przeszły dziady i pradziady, i tak samo jak oni pochylał bary, by wziąć ciężki trud i ponieść go nieulękle i niestrudzenie, aż póki Pietruś nie zastąpi go z kolei…

– Tak już być musi! Młody po starym, syn po ojcu, a posobnie¹³⁴⁶, a cięgiem¹³⁴⁷, dopóki Twoja wola, Jezu miłosierny – dumał surowo.

Wsparł głowę na rękach i pochylał nisko ociężałą głowę, gdyż nawiedziły go całą ciżbą przeróżne myśle¹³⁴⁸ i spominania¹³⁴⁹, zaś jakiś głos kwardy¹³⁵⁰ i karcący, jak gdyby głos sumienia, jął mu prawić swoje gorzkie i bolesne prawdy, przygiął się przed nim i ukorzył wyznając się ze wszystkich przewin i grzechów…

Ciężką mu była ta spowiedź i zgoła niełacnym¹³⁵¹ pokajanie¹³⁵², ale przemógł hardość, zdusił w sobie ambit i pychę patrząc w całe swoje życie nieubłaganymi oczami opamiętania; każdą sprawę swoją przezierał¹³⁵³ tera¹³⁵⁴ do dna, bierąc¹³⁵⁵ ją na rozum i na srogi sąd.

– Głupi byłem i tyla! Na świecie musi iść swoim porządkiem! Juści, mądrze powiedzieli ociec: jak wszystkie jadą w jedną stronę, źle takiemu, któren z woza spadnie, pod koła zleci! Koni na piechotę się nie zgoni! Że to kużden¹³⁵⁶ człowiek musi wszyćko¹³⁵⁷ dochodzić swoim rozumem! Drogo niejednemu wychodzi! – myślał smutnie i cierpki prześmiech okolił mu wargi.

Z boru zaczęły klekotać kołatki a porykiwania ciągnących stad.

Podniósł Pietrusia i ruszył bokiem topolowej przepuszczając stada, idące z leśnych pastwisk.

Kurz się wznosił spod kopyt i bił ponad topole kiej¹³⁵⁸ chmura, w zaczerwienionych od zachodu tumanach chwiały się rogate, ciężkie łby i raz po raz skłębiały się owce, obganiane przez pieski, gdyż cięgiem¹³⁵⁹ się rwały w przydrożne zboża, pokwikiwały świnie prażone batami, cielaki z bekiem szukały pogubionych matek; paru pastuchów jechało na koniach, a reszta szła ze stadami trzaskając z batów; gwarząc a pokrzykując, któryś zawodził, jaże¹³⁶⁰ się rozlegało.

Antek ostawał już za wszystkimi, kiej go dojrzał Witek i przyleciał całować w rękę na powitanie.

– Niezgorzej, widzę, podrosłeś! – ozwał się łaskawie do chłopca.

– Prawda, bo już te portki, com dostał jesienią, są mi po kolana.

– Nie bój się, da ci nowe gospodyni, da! Mają to krowy co jeść?

– Bogać ta mają, do cna już trawę wypaliło, żeby im gospodyni nie podtykała w oborze, to by całkiem zgubiły mleko. Dajcie mi Pietrusia przewieźć go ździebko na koniu – prosił.

– Hale, jeszcze się nie utrzyma i zleci!

– A mało go to już woziłem na źróbce! Przeciek trzymał go będę, chłopak jaże piszczy do konia. – Zabrał go i usadził na jakiejś starej szkapie, wlekącej się ze łbem opuszczonym, Pietruś chycił się rączynami grzywy, zabił gołymi piętami końskie boki a krzykał radośnie.

– Jaki to chwat! parobek mój kochany! – szepnął Antek, skręcił zaraz w pole i miedzami dobierał się drogi biegnącej za stodołami.

Słońce tylko co zaszło i całe niebo stanęło we złocie i bledziuśkich zieleniach, wiater ustał, zboża zwiesiły ociężałe kłosy, a po rosach leciały wsiowe¹³⁶¹ wrzawy i jakieś dalekie przyśpiewki.

Szedł z wolna, jakby ociężony spominkami, gdyż Jagusia przychodziła mu na pamięć, raz po raz widział przed sobą jej modre oczy i lśniące zęby, i te czerwone nabrane¹³⁶² wargi, tchnące tak jakoś z bliska, jaże¹³⁶³ się wzdrygał i przystawał. Jak żywa mu stawała, przecierał oczy odganiając ją z pamięci, ale kieby¹³⁶⁴ na przekór szła pobok¹³⁶⁵, biedro w biedro jak niegdyś i jak niegdyś zdało się od niej buchać lubym żarem, aże¹³⁶⁶ krew uderzała mu do głowy.

– A może i dobrze, co¹³⁶⁷ ją wypędziła z chałupy! Kiej¹³⁶⁸ ta zadra mi uwięzła, kiej ta boląca zadra. Ale co było, to i nie wróci – westchnął z dziwnie ściśniętym sercem. – Nie sposób. – I prostując się rzucił ostro sam sobie:

– Skończyło się psie wesele! – wszedł już w obejście.

W podwórzu gwarno było i ludnie, krzątali się kole¹³⁶⁹ wieczornych obrządków, Józka krowy doiła pod oborą wydzierając się piskliwą nutą, zaś Hanka kluski zagniatała na ganku.

Antek przerzekł¹³⁷⁰ cosik¹³⁷¹ do Pietrka, pojącego konie, i wszedł oglądać ojcową stronę, przyleciała za nim Hanka.

– Trza¹³⁷² będzie wyporządzić i przeniesiemy się tutaj. Jest to wapno?

– Kupiłam jeszcze w jarmarek, zaraz jutro zawołam Stacha, to wybieli. Juści, co na tej stronie będzie nam sposobniej.

Medytował cosik obchodząc wszystkie kąty.

– Byłeś w polu? – spytała nieśmiało.

– Byłem, wszyćko dobrze, Hanuś, że i sam bym lepiej nie zarządził.

Pokraśniała strasznie, rada pochwale.

– Jeno Pietrkowi świnie pasać, a nie robić w groncie¹³⁷³! Paparuch!

– Abo to nie wiem! Jużem się nawet przewiadywała o nowego parobka.

– Wezmę ja go w garście, a nie posłucha, to wygonię na cztery wiatry!

Chciała jeszcze coś pedzieć¹³⁷⁴, ale dzieci zakrzyczały i poleciała do nich, zaś Antek ruszył w podwórze przepatrując wszystko bacznie, a tak surowo, że choć tylko niekiedy rzucił jakie słowo, a Pietrkowi jaże skóra cierpła i Witek bojąc mu się nawijać na oczy przemykał się jeno¹³⁷⁵ z dala, stronami.

Józka doiła już trzecią krowę śpiewając coraz rozgłośniej:

 
Stój, siwulo, stój!
Skopkę¹³⁷⁶ mleka dój!
 

– A to się drzesz, jakby cię kto ze skóry obłupiał! – krzyknął na nią.

Urwała z nagła, ale że była harda i nieustępliwa, to zaśpiewała dalej, jeno co¹³⁷⁷ już ciszej i jakby lękliwiej:

 
Kazała cię matka prosić,
Żebyś mleka dała dosyć,
Stój, siwulo, stój!
 

– Zawarłabyś¹³⁷⁸ ano gębę, gospodarz w chałupie! – skarciła ją Hanka dźwigając picie la¹³⁷⁹ ostatniej krowy – zaraz tu będzie posłuch – dodała.

Odebrał jej cebratkę¹³⁸⁰ i stawiając ją krowie powiedział ze śmiechem:

– Drzyj się, Józia, drzyj, a to szczury prędzej uciekną z chałupy…

– A zrobię, co mi się spodoba! – warknęła harno i zaczepnie, ale skoro odeszli, przycichła zaraz, bocząc się¹³⁸¹ jeno¹³⁸² na brata i pyrchając nosem.

Hanka zwijała się teraz kole¹³⁸³ świń, tak skwapnie¹³⁸⁴ dygując¹³⁸⁵ ciężkie cebrzyki z żarciem, jaże¹³⁸⁶ jej pożałował, bo rzekł:

– Niech chłopaki zaniesą¹³⁸⁷, za ciężko, widzę, na ciebie! Poczekaj, zgodzę¹³⁸⁸ ci dziewkę, bo Jagustynka tyla ci pomaga, co ten pies napłacze. Kajże¹³⁸⁹ to ona dzisia¹³⁹⁰?

– Do dzieci poleciała, na zgodę idzie z niemi¹³⁹¹! Dziewka juści, coby się zdała¹³⁹², jeno co¹³⁹³ tylachny¹³⁹⁴ koszt. Poradziłabym sama, ale jak każesz… twoja wola… – dziw go w rękę nie pocałowała z wdzięczności, ale jeno dorzuciła radośnie: – I gąsków można by więcej przychować, a i drugiego karmika mieć na przedanie¹³⁹⁵!

– Na gospodarce siedlim, to i po gospodarsku trza nam poczynać, jak to przódzi bywało, za ojców! – powiedział po długim deliberowaniu.

A po kolacji wyniósł się pod chałupę, gdyż zaczęli się schodzić znajomkowie a przyjacioły, witając i ciesząc się jego powrotem.

Przyszedł Mateusz z Grzelą, wójtowym bratem, przyszedł Stacho Płoszka, Kłąb ze synem, stryjeczny Adam i drugie¹³⁹⁶.

– Wyglądalim¹³⁹⁷ cię jak kania deszczu! – rzekł Grzela.

– A cóż, trzymały me¹³⁹⁸ i trzymały kiej¹³⁹⁹ wilki! Ani sposób było się wydrzeć!

Zasiedli na przyźbie w cieniu, jeden Rocho siedział pod oknem we świetle, lejącym się szeroką smugą aż w sad.

Wieczór był cichy, nagrzany i sielnie¹⁴⁰⁰ rozgwiaździony¹⁴⁰¹, skroś drzew błyskały światełka chałup, staw mruczał niekiedy jakby wzdychając, a wszędy¹⁴⁰² pod ścianami przechładzali się ludzie.

Antek rozpytywał się o różnoście¹⁴⁰³, gdy Rocho mu przerwał:

– Wiecie, naczelnik zapowiedział, że za dwa tygodnie mają się zebrać Lipce i uchwalić na szkołę!

– Co nam do tego, niech se ojcowie radzą! – wyrwał się Płoszka, ale Grzela wsiadł na niego:

– Łacno zwalać na ojców, a samemu wylegiwać się do góry pępem! Bez to, co żadnemu z młodych nie chce się głowy niczym poturbować, to się tak dobrze we wsi dzieje.

– Odpiszą mi gront, to się kłopotał będę.

Zaczęli się o to mocno sprzeczać, aż wtrącił się Antek:

– Nie ma co, szkoła w Lipcach potrzebna, jeno na taką naczelnikową nie powinno się uchwalać ani grosika.

Poparł go Rocho, strasząc ich a podmawiając do oporu.

– Uchwalicie po złotówce, a potem każą wam dodać po rublu… A jak to było z uchwałą na dom la¹⁴⁰⁴ sądu, co? Dobrze się podpaśli za wasze pieniądze. Niezgorsze kałduny¹⁴⁰⁵ im porosły!

– Już ja w tym, aby gromada nie uchwaliła – szepnął Grzela przysiadając się do Rocha, któren¹⁴⁰⁶ go wzion¹⁴⁰⁷ na stronę¹⁴⁰⁸ i dając jakoweś pisma i książeczki cosik¹⁴⁰⁹ z cicha i ważnie¹⁴¹⁰ nauczał.

Tamci zaś pogadywali jeszcze o tym i owym, jeno co¹⁴¹¹ jakoś ospale i bez wielkiej chęci, nawet Mateusz był dzisia¹⁴¹² smutny, mało się odzywał, a tylko bacznie chodził oczami za Antkiem.

Mieli się już rozchodzić, boć trza¹⁴¹³ było wraz ze dniem dźwignąć się do roboty, kiej¹⁴¹⁴ przyleciał kowal skarżąc, że dopiero przyjechał ze dwora, i klął na wieś i na wszystkich.

– Co to was znowu ukąsiło? – spytała Hanka wyzierając oknem.

– A co? wstyd powiedzieć, ale trąby są nasze chłopy, i tyla¹⁴¹⁵! Dziedzic z nimi jak z ludźmi, jak z gospodarzami, a te kiej¹⁴¹⁶ pastuchy od gęsi! Już się ugodzili z dziedzicem, już wszyscy byli za jednym, a kiej¹⁴¹⁷ przyszło się podpisywać, to jeden drapie się po łbie i mruczy: „a ja wiem!”, drugi powieda¹⁴¹⁸: „baby się jeszcze poredzę¹⁴¹⁹”; zaś trzeci zaczyna skamłać¹⁴²⁰, abych mu jeszcze dołożyć tę przyległą łączkę. I zrób co z takimi. Dziedzic tak się zagniewał, że ani już chce słuchać o zgodzie, a nawet przykazał nie dopuszczać lipeckiego bydła na leśne paśniki, a kto wpędzi, fantować¹⁴²¹.

Strwożyli się tą niespodzianą nowiną, klnąc winnych a swarząc¹⁴²² się między sobą coraz zawzięciej, gdy Mateusz ozwał się smutnie:

– Wszyćko¹⁴²³ bez to, co naród¹⁴²⁴ pobłąkany i zgłupiały kiej¹⁴²⁵ barany, a nie ma go komu przywieść do rozumu!

– Mało to jeszcze Michał się natłumaczy każdemu?

– Co tam Michał! Za swoim profitem¹⁴²⁶ gania i z dworem trzyma, to juści¹⁴²⁷, co¹⁴²⁸ mu naród nie zawierza. Słuchają, ale za nim nie pódą¹⁴²⁹…

Porwał się kowal, gorąco przedstawiając, jako tylko chodzi mu o dobro wsi, jako jeszcze dokłada swojego, bych jeno¹⁴³⁰ tę zgodę przeprowadzić.

– Żebyś w kościele przysięgał, a też ci nie uwierzą – mruknął Mateusz.

– No, to niech kto drugi spróbuje, obaczymy, czy poredzi¹⁴³¹! – wołał.

– Pewnie, że kto drugi musi się zabrać do tego.

– Ale kto? Może ksiądz albo młynarz? – rozlegały się szydliwe¹⁴³² głosy.

– Kto? Antek Boryna! A jakby i on nie przywiódł wsi do rozumu, to już trza wypiąć plecy na cały jenteres¹⁴³³…

– Cóż ja? Któż to me¹⁴³⁴ posłucha, co? – jąkał zmieszany.

– Masz rozum, pierwszyś teraz we wsi, to cię wszystkie¹⁴³⁵ posłuchają.

– Prawda! Juści! Ty jeden! My pójdziem za tobą! – mówili skwapliwie, ale kowalowi było to cosik¹⁴³⁶ nie na rękę, bo zakręcił się niespokojnie, skubał wąsy i zaśmiał się zjadliwie, skoro Antek powiedział:

– Przeciek¹⁴³⁷ nie święci garnki lepią, mogę i ja poprobować, poredzimy se¹⁴³⁸ o tym którego dnia.

Zaczęli się rozchodzić, ale jeszcze każden z osobna brał go na stronę namawiać, przyobiecując pójść za nim, zaś Kłąb mu rzekł:

– Nad narodem¹⁴³⁹ zawdy¹⁴⁴⁰ musi ktoś górować, co ma rozum i moc, i poczciwe baczenie.

– A poredzi, jak potrza, i kijem ziobra zmacać! – zaśmiał się Mateusz.

Rozeszli się, ostał jeno pod oknem Antek z kowalem, bo Rocho klęczał na ganku zatopiony w pacierzach.

Długo deliberowali w głębokiej cichości. Że słychać było jeno¹⁴⁴¹ Hankę krzątającą się po izbie; strzepywała pościele, obłócząc¹⁴⁴² w czyste poszewki, to myła się długo jakby na jakie wielkie święto, a potem rozczesując włosy pod oknem wyzierała¹⁴⁴³ na nich coraz niecierpliwiej, pilnie nadstawiając uszów, gdy kowal zaczął mu cicho odradzać, aby sprawy poniechał¹⁴⁴⁴, gdyż z chłopami nie trafi do ładu, a dziedzic jest mu przeciwny.

– Nieprawda! poręczył za nim w sądzie! – rzuciła przez okno.

– Kiej lepiej wiecie, to mówmy o czym drugim… – zły był jak pies.

Antek powstał przeciągając się sennie.

– To ci jeno rzeknę na ostatku: puścili cię jeno¹⁴⁴⁵ do sprawy, prawda? zwiążesz się w cudze jenteresa¹⁴⁴⁶, a wiesz to¹⁴⁴⁷, jak cię zasądzą?…

Antek przysiadł z powrotem i tak się srodze¹⁴⁴⁸ zamedytował, że kowal nie doczekawszy się odpowiedzi poszedł do domu.

Hanka kręciła się kole¹⁴⁴⁹ okna, raz po raz wyglądając na niego, nie dosłyszał, że ozwała się w końcu lękliwie a prosząco:

– Pódzi¹⁴⁵⁰, Jantoś¹⁴⁵¹, pora spać… Utrudziłeś się dzisia niemało…

– Idę, Hanuś, idę… – podnosił się ociężale.

Jęła się prędko rozdziewać¹⁴⁵² szepcąc pacierz roztrzęsionymi wargami.

– A jak me¹⁴⁵³ zasądzą na Syberię, to co? – myślał frasobliwie, wchodząc do izby.