Mośki, Joski i Srule

Rozdział piętnasty

Książę Kruk i jego mały brat. Koszyki z sitowia. Dlaczego Ber-Leib Kruk jest księciem?

– Dlaczego nazywacie starszego Kruka księciem?

– Bo taki delikatny jak książę. Jak tylko mu co powiedzieć, zaraz się obrazi i nie chce się bawić.

– A mały Kruk jest także księciem?

– A jakże: łobuz, a nie książę.

Starszy Kruk opiekuje się bratem, oddaje mu swoją chorągiewkę, staje zawsze w jego obronie. A mały jest buńczuczny i każdego zaczepia. Starszy trzyma pelerynę, gdy mały się bawi, rano ogląda uszy, czy dobrze mydło spłukane, a wieczorem ściele mu łóżko i kołdrą okrywa go troskliwie.

– Dlaczego tego urwisa tak pieścisz? – pytano starszego Kruka. – Bić się z chłopakami umie, a łóżka posłać mu się nie chce.

– Niech się bawi – mówi starszy – on mały jeszcze, ma osiem lat dopiero.

– I ty jesteś mały.

– O nie, mam już dwanaście lat, pracuję razem z ojcem w fabryce szewskiej. Ja już jestem duży.

Kiedy chłopcy pletli koszyki z sitowia, starszy Kruk chciał też zrobić koszyczek dla brata. Siedzą na schodach werandy i majstrują. Nagle któryś powiedział, że Kruk zabrał mu dwie trawki. Trawki są długie, a więc bardzo cenne. Od słowa do słowa, chłopiec nazwał Kruka złodziejem.

Kruk był niepocieszony, nawet scyzoryk do obcinania trawek nie zdołał go rozchmurzyć. Koszyka już nie plótł i kolacji jeść nie chciał.

– Jedz Kruczek, brzydko być takim złośnikiem. Przecież już cię przeprosił – przyznał, że to twoje trawki.

– Ja się na niego nie gniewam.

Kruczek chciał jeść – już łyżkę niesie do ust.

– Nie, nie mogę. Jak mam zmartwienie, to nigdy nie jem.

– A czy ty często miewasz zmartwienia?

– Tu na kolonii nie, ale w domu często…

„Kochani, niezapomniani Rodzice! – pisał Kruk starszy do domu. – Po pierwsze donoszę Wam, że jest nam tu bardzo dobrze. Obym to samo usłyszał i od Was – na wieki. Nie tęsknimy do domu i co dzień chodzimy do lasu. Po drugie, bawimy się dobrze, i Chaim jest grzeczny. Bądźcie zdrowi i mocni. Kłaniam się od siebie Ber-Lejby i od Chaima”.

Ktoś w żartach nazwał Kruka księciem. Choć żart, nie tak daleki od prawdy.

Są w życiu dwa królestwa: jedno, królestwo rozrywek, salonów i pięknych strojów. I tu są ci książętami, którzy od wieków byli najbogatsi, najweselej się śmieli i najmniej pracowali. Jest drugie, wielkie królestwo – trosk, głodu i znojnej pracy; jego książęta już w dzieciństwie wiedzą, ile funt chleba kosztuje, opiekują się młodszym rodzeństwem i razem z rodzicami ciężko pracują.

Czarnecki, Kruk z kolonii są książętami w państwie smutnych myśli i czarnego chleba, są książętami z dziada i pradziada; w prastarych czasach otrzymali zaszczytne szlachectwo.

Rozdział szesnasty

Kłopoty dozorców. Generał koniem. Jak barany nauczyły człowieka rozumu.

Panów, którzy przeszkadzają chłopcom dobrze się bawić, jest na kolonii czterech.

Pierwszy, pan Herman, który zna najwięcej piosenek i najlepiej pilnuje, żeby który z chłopców nie złamał nogi lub nie dostał odry: i dlatego w jego grupie nie wolno nosić kijów ani drapać się na drzewa, i dlatego nie podobała mu się zabawa w wojnę, i nie chce iść do kąpieli, kiedy wiatr wieje.

Drugi, pan Stanisław, miał ból gardła, ból dziąseł, potem czkawkę, a wreszcie brał pigułki z żelazem. Prócz tego ma trąbę, na której pięknie wygrywa pobudkę. On to zrobił tor do wyścigów i przyszył aniołowi skrzydła w żywych obrazach.

Pan Mieczysław pokazywał śmieszne malowanki z latarni czarnoksięskiej²⁹ i sztuki magiczne; prócz tego zbiera piłki, które padają na dach werandy.

A czwarty jest niezgrabny, w palanta grać nie umie, ale że pisze książki, więc zdaje mu się, że jest bardzo mądry. A właściwie dopiero barany nauczyły go rozumu, jak się niebawem przekonamy.

Miał być i piąty jeszcze, ale się na szczęście ożenił i żona kazała mu w domu zostać.

Tych czterech panów nazywamy w książce to dozorcami, to nauczycielami, a właściwie muszą być wszystkim po trochu.

Rano mydli się chłopcom głowy pod kranem i wtedy dozorca jest kąpielowym. Kiedy wydaje się bieliznę czystą i ubrania, jest się krawcem, który przymierza i pasuje. Rano dyżurny przyszywa guziki, które się dnia poprzedniego urwały; bywa jednak, że po obiedzie urwie się taki guzik, bez którego grozi chłopcu zgubienie garderoby; wtedy dozorca bierze igłę i myśli, że przyjemniej czasem guzik przyszyć, niż książkę napisać; bo uczciwie przyszyty guzik zawsze pożytek przyniesie.

Przy obiedzie dozorca jest kelnerem, a jeśli się ząb kiwa, to go palcem wyrywa, wtedy jest dentystą.

– Komu się jeszcze ząb kiwa?

– Mnie, proszę pana, mnie!

I pchają się tacy nawet, którym ząb się nie kiwa, bo nikt nie chce być gorszy od innych.

A ile razy musi dozorca zawiłe spory rozstrzygać.

– Proszę pana, czy to grzech dla wróbli bułki kupować? – Bo mój dziadek rzuca wróblom okruchy, a jak mu okruchów zabraknie, to bułkę podrobi. – A Sieraczek mówi, że to grzech. – Widzisz, głupi, że nie grzech. Acha!

Jeżeli zważymy, że generał Korcarz był koniem w marszu tryumfalnym, anioł z żywych obrazów był woźnym kolonijnego sądu, a migdałowa królowa była dyżurnym przy słaniu łóżek, nie będzie nas dziwiło, że dozorca tyle naraz piastuje urzędów.

A ile ma kłopotów i trosk.

– Niech panowie chłopcom powiedzą, żeby kamieni spod werandy nie wygrzebywali.

– Niech tam panowie chłopcom powiedzą, żeby kory z drzew nie odbijali.

To są skargi Józefa, który ma wielki rewolwer do pilnowania kolonii, ale że nikt na kolonię nie napadał, więc nie wiadomo, czy rewolwer strzela.

– Niech pan zobaczy, jak ta bluza wygląda.

Bluza Bromberga w samej rzeczy wygląda okropnie: ani jednego guzika, ale za to wszystkie dziurki i każda wielkości dużej tabakierki.

– Gwałtu! Trzecia szyba wybita. Co pan sekretarz napisze z Warszawy?

I skruszony dozorca smutną głowę zwiesza w pokorze przed groźną panią gospodynią.

A tu ci ktoś lasek kolonijny oczarował i mimo wszystkich trosk i kłopotów – wesoło i słonecznie. Jeśli są chmury, to uśmiechnięte, jeśli gniew, to łagodny – jakby na żarty tylko.

Bo płynie ta śliczna praca, cudna nauka. Dozorcy uczą dzieci, dzieci uczą dozorców, a wszystkich razem uczy słońce, pole zbożem złote.

Mówiłem już, że czwartego dozorcę nauczyły rozumu barany. Stało się to tak:

– Chodźcie dzieci, opowiem wam bardzo ciekawą historię – powiedział raz ten czwarty dozorca.

I wielki tłum chłopców, chyba ze stu, pobiegło, by słuchać ciekawej historii.

– Usiądźmy tu – proponuje jeden.

– Nie, pójdziemy dalej w las – decyduje dozorca, dumny, że tylu chłopców biegnie, by go słuchać.

I tak doszli aż na skraj lasu i tu zasiedli wielkim półkołem.

– Nie pchajcie się; będę mówił głośno i wszyscy usłyszą – powiada dozorca, kontent, że chłopcy się pchają i kłócą, bo każdy chce siedzieć najbliżej, żeby najlepiej usłyszeć.

– No cicho – zaczynam. Pewnego razu…

Nagle Bromberg, który miał wszystkie dziurki i ani jednego guzika, odwrócił się, przyklęknął na jedno kolano, spojrzał w dal i tonem człowieka, który się nie myli, oznajmił:

– O, tam idą barany.

W samej rzeczy pędzono drogą stado baranów.

Barany szły w tumanach kurzu, bezładnie tłocząc się, śmieszne i zalęknione. I chłopcy jak jeden mąż zerwali się, zapomniawszy o ciekawej historii i pobiegli patrzeć na barany.

Dozorca pozostał sam. Wprawdzie było mu na razie trochę nieprzyjemnie, ale od tej pory mniej wierzy w swój talent do opowiadania ciekawych historii i dzięki temu stał się skromniejszy, a więc mądrzejszy. Barany nauczyły go rozumu.

Rozdział siedemnasty

Kolonia Jaskinią zbójów. Wielkie śledztwo i świadek z czworaków. Przebaczenie.

Raz jeden w ciągu sezonu musi się stać coś bardzo strasznego: dwa lata temu chłopcy rzucali szyszkami w adwokata przysięgłego z Lublina. Adwokat jechał bryczką przez kolonię; chciał napisać do gazet, że chłopcy napadają na ludzi, ale przebaczył wreszcie. W zeszłym roku trzech chłopców poszło do kąpieli, wsiedli na łódkę i dopiero młynarz musiał łódkę do brzegu przyciągnąć. A w tym roku nadeszła wieść do kolonii, że nasi chłopcy obrzucili kamieniami przechodzącego drogą Żyda-wariata, że krew biedakowi ciurkiem z głowy leciała, aż z litości kobieta we wsi rany mu obmyła i mleka dała na drogę.

Jest pięciu podejrzanych o udział w złej sprawie.

– I jakże to było?

Ano, przechodził przez drogę kolonijnego lasu Żyd z workiem na plecach i dziurawymi butami w ręku. Żyd szedł powoli i mówił coś do siebie. Chłopcy go zobaczyli, zaczęli się śmiać, a on im język pokazał. Ktoś rzucił mu szyszkę do buta, a że but był dziurawy, szyszka wyleciała. Inny zapytał, co niesie w worku na plecach.

– W tym worku jest dziesięć razy po dziesięć tysięcy rubli – odpowiedział.

Wówczas jeden zaczął prosić, żeby mu dał rubla, kiedy taki bogaty.

– A dalej?

Dalej nic: Żyd sobie poszedł spokojnie, a oni zaczęli się bawić.

Tymczasem przybiegła zasapana kobiecina z czworaków dla złożenia zeznań.

– Jakie tam znów dwa garnce krwi, kto tam bajdy takie opowiadał? Dała mu mleka, bo zna głupiego: on tu się zawdy kręci w tych stronach. Kazała głupiemu iść na kolonię, to może i mięsa dostanie, ale nie chciał i powiedział, że chłopcy to zbóje. Co prawda, to prawda: zbóje powiedział na chłopców, że niby kamieniami rzucali. I po prawdzie, musieli rzucać, bo miał skórę na szyi zadrapaną. Wiadomo: chłopaki. Ona ma dwóch i rady dać sobie z nimi nie może, a tu jeszcze taka gromada. Młode to, ta i głupie. Niech ich panowie bardzo nie karają: dorosną, sami zmądrzeją.

Prawdą więc było, że rzucali w wariata i zadrapali mu skórę na szyi.

– Więc tak. Idzie przez drogę spokojnie sam jeden słaby i chory człowiek. On jeden, was stu pięćdziesięciu, on chory, wy zdrowi. On głodny, wy najedzeni, on smutny, wy rozbawieni. I dlatego, że on jest samotny, chory, głodny i smutny, wy w niego rzucacie kamienie? Kolonia jest jaskinią zbójów? – Nie, tak być nie mogło! Ale wy nie chcecie przecież prawdy powiedzieć!

I stały się naraz trzy rzeczy: jeden z chłopców się rozpłakał, drugi oznajmił, że wszystko powie, choćby go miano za to do Warszawy odesłać, i rozległ się dzwonek wzywający na podwieczorek.

I po raz pierwszy, bez śpiewu, ze spuszczonymi smutnie głowami, szliśmy na werandę i zasiedliśmy przy stołach. I po raz pierwszy przylepki wydane zostały nie po kolei, a tak – jak się zdarzyło. Chłopcy porozumieli się oczami i nikt nie przypomniał dozorcy, że przylepki nie po kolei wydano.

Zaraz po podwieczorku zgłosili się winowajcy:

– Powiemy prawdę.

Więc rzucali szyszkami, ale nie w wariata, tylko w worek, który niósł na plecach. Rzucali w worek do celu: kto trafi? Zrobili źle, głupio i gotowi są ponieść za to karę.

– Dobrze więc: jest was czterech. Idźcie teraz na salę i obmyślcie sami, jak was ukarać.

Teraz zgłosił się i piąty:

– Ja też chcę iść na salę, proszę pana.

– Dlaczego? – zapytał dozorca, zdziwiony.

– Bo i ja rzucałem.

– Czemu wcześniej się nie przyznałeś?

– Myślałem, że nas za karę do Warszawy odeślą.

– I oni tak zapewne myśleli, a jednak się przyznali do winy. Teraz już za późno.

Wyrok, który czterej chłopcy sami na siebie wydali, głosił:

„Będziemy siedzieli trzy godziny w kozie i do końca sezonu nie dostaniemy do zabawy ani piłki, ani warcab, ani domina”.

Wyrok był bardzo surowy. Czy zgodzi się na tę karę grupa cała?

– Wiemy, jak często rzucają dzieci kije i nawet kamienie w psy, koty, konie, wiemy, jak śmieją się i drażnią pijanych i obłąkanych. Postąpili źle, ale dlatego, że nie wiedzieli: teraz już wiedzą i nigdy nic podobnego się nie powtórzy.

I grupa przewagą dwudziestu sześciu głosów przeciw pięciu uwolniła od kary tych, którzy sami na siebie surowy wydali wyrok.

Jeszcze przy kolacji było trochę ciszej niż zwykle: ale najsmutniejszy był ten piąty, który opuścił kolegów w niebezpieczeństwie i wtedy dopiero przyznał się do winy, kiedy widział, że kara nie będzie zbyt dotkliwa.

Rozdział osiemnasty

Ślimak, żaba. Adamski zabił bąka. Gościnny gospodarz. Wielka wycieczka do Orła.

 
Ślimak, ślimak, wysadź rogi:
Dam ci grosz na pierogi.
 

Przy Furtkiewiczu, który trzyma ślimaka, stoi ze dwudziestu chłopców, a stoją tak cicho, że oddychać nawet się boją. Bo Furtkiewicz zapowiedział, że ślimak na pewno rogi wysadzi, ale musi być okropnie cicho; inaczej sztuka się nie uda.

Ślimak naprawdę rogi wysunął. To było nadzwyczajne.

Rozbiegli się, bo każdy chce znaleźć ślimaka i mówić:

 
Ślimak, ślimak, wysadź rogi:
Dam ci grosz na pierogi.
 

Ktoś muszlę znalazł, ale pustą.

– Tu pewnie małe żaby mieszkają.

– Idź głupi: w twoim nosie żaby mieszkają.

Tęczowe szklarze³⁰ unoszą się nad wodą:

– O, jakie duże komary…

Tu znów wieść gruchnęła, że znaleziono żabę. Żaba ma czarne kropki – przepiękna. Wszyscy chcą widzieć czarne kropki żaby. Raszer dał żabę do trzymania Bryfmanowi, Bryfman Biedzie, a Bieda chciał ją sobie przywłaszczyć. A jakiego nurka dała żaba w wodę odzyskawszy wolność!

Mały Adamski zabił czapką na śmierć bąka. Podobno bąk rzucił się na małego Adamskiego: pewnie chciał go zjeść. Mały Adamski w nogi, bąk za nim. Mały Adamski zerwał z głowy czapkę i z całej siły ugodził nią bąka. Bąk padł martwy na trawę. Winszowano Adamskiemu zwycięstwa i oglądano ciekawie zabite zwierzę.

Chłopcy zbiegają z górki ku rzece lub staczają się po trawie, to znów pną się na górę.

Fuksbaum znalazł borówkę i dał ją koledze do obejrzenia, kolega borówkę zjadł, a dał w zamian Fuksbaumowi grzyb. Grzyb trzeba wyrzucić, bo trujący.

A obok w lesie rośnie prześliczna paproć o wielkich, rzeźbionych liściach.

Zasiadamy w oczekiwaniu śniadania.

– Tam, gdzie niebo opiera się o las w dali, jest koniec świata – mówi jeden.

– Nieprawda, ziemia jest okrągła, a w Ameryce ludzie chodzą do góry nogami.

– Głupiś, ja mam wuja w Ameryce, on wcale nie chodzi do góry nogami. Tylko jak u nas jest dzień, to tam jest noc.

Już Bromberg próbuje chodzić do góry nogami, po amerykańsku, za jego przykładem idzie kilku innych. Wszyscy chcą się przekonać, czy możliwe jest, by w Ameryce ludzie chodzili do góry nogami.

Dalej dowiadujemy się, że można pisać: Bóg, Bug i buk, że drugie jest – rzeka, a trzecie drzewo; dowiadujemy się, że w sklepiku można dostać za dwa grosze domino, tylko trzeba je wyciąć i poprzylepiać na tekturkach; dowiadujemy się, że Margules ma srebrny zegarek, schowany u mamy w komodzie.

– A jakże, leżał przy srebrze.

Ojciec Margulesa dzierżawił ogrody owocowe, miał dużo gruszek, wisien i śliwek – i miał srebrny zegarek. Zaziębił się raz w nocy, kiedy pilnował ogrodu, umarł, a mama schowała zegarek, żeby dać synowi, gdy dorośnie. I uwierzyli chłopcy, że Margules ma srebrny zegarek.

Pan Herman urządza ogólne śpiewy przed śniadaniem na odpoczynek.

Śniadanie w lesie: chleb z twarogiem. Chłopcy spierają się o to, kto prędzej rozda chleb swojej grupie:

– U nas już dostał dwudziesty, a tam dopiero czternasty – mówią z dumą.

Pani gospodyni robi niespodziankę: zjawia się z wodą do lasu. A pić się chce, bo gorąco. Na każdego wypada pół kubka wody. Pomimo gorąca palant ma powodzenie. Byle piłek nie pogubić na łące.

A za trzy dni duża, całodzienna wycieczka na jagody do orłowskiego lasu.

 
Hej parami dalej w las, dalej w las, dalej w las,
Naprzód żywo – raz dwa raz, raz dwa raz, raz!
Dalej chłopcy na jagody, na jagody, na jagody,
Musi zuchem być, kto młody, być kto młody – hej!
A kto stęka w pół drogi, w pół drogi, w pół drogi.
Że go bolą już nogi, już nogi, już!
Niech się wstydzi, bo niezdara, bo niezdara, bo niezdara.
Niech się wstydzi ten fujara, ten fujara – niech!
 

Przeszło trzy wiorsty³¹ iść trzeba do orłowskiego lasu. Pierwszy krótki spoczynek w brzezinie, drugi na łące przy plancie kolejowym, a trzeci na polu zasianym koniczyną.

Siedzimy koło drogi i kurz nam się sypie w śniadanie.

– Idźta dzieci na pole, bo tu kurz – mówi chłop.

– Jakże iść na pole, kiedy koniczyna zasiana – toć podepczą.

– Co tam mają po bosemu podeptać? Idźta dzieci, to moje pole, ja pozwalam…

Chłopie polski! A spójrz na tych chłopców uważnie, toż to nie dzieci przecież, a bachory żydowskie, których w mieście nie wpuszczą do żadnego ogrodu, woźnica biczem spędzi z ulicy, przechodzień zepchnie z trotuaru, a stróż miotłą zgoni z podwórza. To nie dzieci, to Mośki; więc nie spędzisz ich spod wierzby przydrożnej, gdzie zasiedli, a na pole własne zapraszasz?

Chłop uśmiecha się do dzieci łagodnie, życzliwie, a dzieci ostrożnie chodzą po koniczynie, żeby dużej szkody gościnnemu nie zrobić gospodarzowi.

I rozpytuje się, co chłopcy robią w domu, w Warszawie, i objaśnia, gdzie najwięcej w lesie „jagodów”.

A „jagodów” w lesie orłowskim jak piasku i wielkie, czerwone poziomki. Myśleli chłopcy, że to maliny.

– Za godzinę obiad przywiozą.

Ech lesie orłowski, ech dzieci, ile chciałoby się powiedzieć, czego jeszcze nie wiecie, czego nie wie tylu ludzi, choć nie są już dziećmi.