Pytam sam siebie, czy jestem szalony, czy nie? Przechadzając się chwilę temu po słońcu brzegiem rzeki, powziąłem niejakie wątpliwości co do stanu mego umysłu… Nie wątpliwości mgliste, jakie miewałem dawniej, lecz określone, stanowcze. Widziałem w życiu nieraz waryatów, znałem nawet pośród nich takich, którzy zachowali przytomność, a nawet przenikliwość we wszystkich interesach życiowych, wyjąwszy jeden jakiś punkt. Mówili o wszystkiem jasno, sprytnie, niepowierzchownie nawet, wtem myśl ich, natrafiwszy na szkopuł ich obłędu, darła się w kawałki, rozpraszała się i tonęła w oceanie lęku i furyi, pełnym podskakujących fal, mgieł i wirów, które się zwą „obłędem”.

Zaiste uważałbym i siebie za waryata, za kompletnego waryata, gdybym nie posiadał świadomości, gdybym sobie nie zdawał sprawy z mego stanu, gdybym go całkowicie nie zgłębiał, analizując go z zupełną jasnością. Mógłbym być ostatecznie co najwyżej rezonującym wizyonerem. W mózgu moim mogło powstać nieznane zaburzenie, jedno z owych zaburzeń, jakie dzisiejsi fizyologowie próbują notować i określać, i to właśnie zaburzenie mogłoby w mym umyśle, w porządku i logice moich idei, wytworzyć głęboką rysę… Podobne fenomeny zdarzają się we śnie, który nas wodzi po labiryntach najnieprawdopodobniejszych fantazmagoryi, nie budząc w nas zdziwienia, ponieważ aparat sprawdzający, ponieważ zmysł kontroli śpi w nas, podczas kiedy zdolność wyobrażania czuwa i pracuje. Nie jestże rzeczą możliwą, że jeden z niewidzialnych klawiszów mojej klawiatury mózgowej uległ porażeniu?… Wszak zdarza się, że ludzie tracą skutkiem wypadków pamięć do imion własnych lub cyfr, albo do samych tylko dat. Umiejscowienie wszystkich drobin myśli jest dzisiaj rzeczą dowiedzioną. Owóż – coby w tem było dziwnego, gdyby moja zdolność kontrolowania nieprawdziwości pewnych halucynacyi znajdowała się w danej chwili w strętwieniu.

Myślałem nad tem wszystkiem, idąc brzegiem wody. Słońce, oblewając rzekę swym blaskiem, czyniło ziemię rozkoszną, nasycało me spojrzenie miłością do życia, do jaskółek, których ruchliwość taką rozkosz sprawia naszym oczom, do ziół nadbrzeżnych, których szelest poi nasze uszy takiem szczęściem.

Powoli jednak zaczęło mną owładać uczucie jakiejś niewytłómaczonej niemocy. Miałem wrażenie, że jakaś niewidzialna siła czyni mnie ociężałym, nie pozwala mi iść dalej, w tył mnie przyzywa. Czułem owo przykre nawoływanie do powrotu, jakie nas nęka, kiedyśmy zostawili w domu ukochanego chorego, u którego się obawiamy pogorszenia.

I otóż wróciłem, mimo mej woli, pewien, że zastanę w domu złą wiadomość, list lub depeszę. Nic podobnego; zdziwiłem się tem jednak i zaniepokoiłem bardziej, niż gdybym został znowu nawiedzony jakąś fantastyczną wizyą.

8 sierpnia – Przeżyłem wczoraj straszny wieczór. Nie zdradza on się już, czuję go jednak w mej blizkości, czuję, jak mnie szpieguje, podgląda, przenika, opanowywa, straszniejszy w tem utajeniu się, niż gdyby nadnaturalnemi zjawiskami zdradzał swą obecność niewidzialną a stałą.

Spałem pomimo tego.

9 sierpnia – Nic nowego, lecz strach mnie nie opuszcza.

10 sierpnia – Nic; co będzie jutro?

11 sierpnia – Ciągle nic; nie mogę tutaj wytrzymać z tym ustawicznym lękiem i z tą uporczywą myślą, co wpiwszy mi się w duszę, nie odstępuje mnie ani na krok. Wyjadę.

12 sierpnia – (godz. 10 wieczór). – Przez cały dzień się zbierałem, ażeby wyjechać; nie mogłem. Nie byłem w stanie wykonać tego tak prostego aktu woli, jakim jest: wyjść – wsiąść do powozu i pojechać do Rouen, no nie byłem. Dlaczego?…

13 sierpnia – Są choroby, w których wszystkie sprężyny naszej istoty fizycznej wydają się jakby połamane, energie unicestwione, muskuły zwiotczałe, kości rozmiękłe jak ciało, a ciało płynne jak woda. Coś podobnego odczuwam w obecnym stanie mej istoty moralnej w dziwnie dojmujący sposób. Jestem kompletnie bez sił, ani odrobiny odwagi, nic panowania nad sobą, żadnej zdolności puszczenia choćby w ruch woli własnej. Nie jestem w stanie chcieć – ktoś inny natomiast chce za mnie, a ja mu jestem posłuszny.

14 sierpnia – Jestem zgubiony! Ktoś opanował mą duszę i rządzi nią!… Ktoś kieruje wszystkimi moimi czynami, każdym ruchem, myślą. Nie jestem już sam w sobie niczem, niczem jak tylko widzem bezwolnym i przerażonym przez wszystko to, co robię. Chciałbym wyjść. Nie mogę. On nie chce; i zostaję, tracąc głowę, trzęsąc się w fotelu, w którym mnie zatrzymał. Chcę w końcu choćby tylko powstać, podnieść się, aby nie stracić wiary, że jestem jeszcze panem samego siebie. Nie mogę! Jestem przykuty do mego krzesła, a krzesło do podłogi, tak że żadna siła na świecie nie byłaby mnie w stanie poruszyć.

Wtem ni stąd ni zowąd – uczuwam, że muszę, muszę bezwarunkowo pójść w głąb mego ogrodu, nazbierać truskawek i zjeść je. I idę. Zbieram truskawki, Zjadam je!… O Boże! Boże! Boże!… Czyliż jest Bóg?… Jeżeliś jest – oswobódź mnie, Panie! ratuj! wspomóż mnie!… Przebaczenia! Litości! Łaski!… Ratuj mnie!… Och! co za cierpienie!… Co za męka!… Co za okropność!…

15 sierpnia – Oto w jaki sposób była opętaną i kierowaną moja biedna kuzynka, kiedy przyszła do mnie pożyczyć 5000 franków. Ulegała ona cudzej woli, która wstąpiła w nią niby cudza dusza, pasożytnicza i samowładna… Czyliż się zbliża koniec świata?…

Kim jest ten niewidzialny, który mną włada? ten niepoznawalny włóczęga nadprzyrodzonego pochodzenia?…

Więc Niewidzialni istnieją!… Dlaczego jednak w takim razie nie objawili się dotąd od początku świata sposobem tak wyrazistym jak uczynili to wobec mnie?… Nie zdarzyło mi się nigdy czytać nic podobnego do tych rzeczy, jakie się dzieją w domu moim. Och! gdybym go chociaż mógł opuścić, wynieść się zeń, uciec i nie wrócić. Byłbym wtenczas uratowany!… Niestety – nie mogę.

16 sierpnia – Zdołałem się dzisiaj wymknąć na przeciąg dwóch godzin jak więzień, co zastanie przypadkiem niezamknięte drzwi swej celi. Naraz uczułem, że jestem wolny i że on się znajduje daleko… Kazawszy co prędzej zaprzęgać, pojechałem do Rouen. O cóż to za rozkosz módz powiedzieć człowiekowi, który musi wypełnić nasze zlecenie: – „Jedź do Rouen!”

Kazałem mu się zatrzymać przed biblioteką i poprosiłem o pożyczenie wielkiego traktatu dra Hermana Herestauss'a o nieznanych mieszkańcach starożytnego i nowoczesnego świata.

W chwili, kiedym napowrót wsiadał do powozu, chciałem powiedzieć: – Do przystani! – tymczasem krzyknąłem, nie wyrzekłem, tylko krzyknąłem! tak głośno, że aż się przechodnie odwracali: – Do domu!… – poczem, oszalały z przestrachu, padłem na poduszki pojazdu. Odnalazł mnie i opanował napowrót!…

17 sierpnia – Ach! co za noc! co za noc!… A przecież zdaje mi się, że bym się powinien cieszyć… Aż do godziny pierwszej po północy czytałem. Herman Herestauss, doktor filozofii i teogonii, spisał historyę i znaki, przez które objawiają się wszystkie istoty niewidzialne, krążące dokoła człowieka lub zjawiające mu się w snach. Kreśli on ich pochodzenie, dziedzinę ich, ich moc. Żadna z nich wszakże nie jest podobną do tej, która mnie nęka. Rzecby można, że odkąd człowiek myśli – przeczuwał i lękał się zawsze nowej istoty, silniejszej niż on spadkobierczyni swojej na ziemi, i że odczuwając jej blizkość a nie będąc zdolnym przeniknąć natury tego władcy, stworzył, pod wpływem swojej trwogi, cały fantastyczny tłum tajemniczych tworów, widm niepochwytnych, zrodzonych z lęku.

Przesiedziałem tedy nad lekturą do godziny pierwszej zrana, poczem poszedłem usiąść przy oknie otwartem, aby odświeżyć czoło i myśl w chłodnym powiewie mroków.

Tak było przyjemnie!… Ociepliło się. Jakżebym się był rozkoszował dawniej taką nocą?…

Noc była bez księżyca. Natomiast gwiazdy iskrzyły się, drżące, w głębiach czarnego nieboskłonu. Kto też zamieszkiwać może te światy?.. Jakie kształty, jakie istoty, jakie rośliny i zwierzęta znajdują się tam?… Co wiedzą więcej od nas ci, których myśl pracuje w tych światach odległych?… O ile więcej mogą oni – niż my? Co widzą – z rzeczy, dla nas niedostrzegalnych wcale?.. Czy nie pojawi się pewnego pięknego dnia – przebywszy przestwór – jeden z nich na naszej ziemi, aby ją zawojować, jak niegdyś Normandowie morza przebywali, aby podbijać ludy od nich słabsze?…

Jesteśmy tacy bezsilni, tacy bezbronni, tacy niewiedzący i mali na tej kruszynie błota, co krąży, rozmokła w kropli wody.

Zasnąłem, marząc tak na chłodnym wietrze nocy.

Wtem, przespawszy około czterdziestu minut, otwarłem oczy bez poruszenia, zbudzony nie wiem jakiem wrażeniem niepochwytnem i dziwnem. Zrazu nie spostrzegłem nic, wtem wydało mi się, że kartka książki, która leżała na stole otwarta, obróciła się sama przez się. Z okna nie wpadał najlżejszy nawet powiew wiatru. Zdziwiony czekałem. Po upływie mniej więcej czterech minut widzę, tak jest, widzę na własne oczy, jak druga kartka podnosi się i opada na poprzednią, jakby ją ktoś palcem przewrócił. Fotel mój był pusty, wydawał się pusty, zrozumiałem jednak, że on tam był, on, usadowiony na mojem miejscu, i czytał. Jednym wściekłym skokiem buntującego się zwierzęcia, które rzuca się, aby rozedrzeć pogromcę, przebyłem pokój, chcąc go schwytać, zdusić, zabić!… Lecz fotel, zanim go zdążyłem dosięgnąć, przewrócił się, jakby z niego ktoś przedemną uciekał… stół zachwiał się, lampa zgasła, a oba skrzydła okna zamknęły się, jak gdyby przydybany na gorącym uczynku złoczyńca rzucił się w mrok, zatrzaskując za sobą oburącz kwatery.