Chłopi

X

Jagusia zaraz na wstępie pomiarkowała, że na wsi dzieje się cosik ważnego, psy jakoś zajadlej naszczekiwały w obejściach, dzieci kryły się po sadach wyzierając jeno zza drzew i płotów, ludzie już ściągali z pól, chociaż słońce było jeszcze wysoko, gdzieś znów zbierały się rajcujące cicho kobiety, a na wszystkich twarzach widniał srogi niepokój i wszystkie oczy pełne były lęku i oczekiwań.

– Co się to wyrabia? – spytała Balcerkówny, wyglądającej zza węgła.

– Nie wiem, toć pono²⁷⁰⁴ wojsko idzie od boru.

– Jezus, Maria! wojsko! – nogi się pod nią ugięły ze strachu.

– A Kłębiak co ino mówił, że kozaki ciągną od Woli – dorzuciła lecąca kajś Pryczkówna.

Jagusia przyśpieszyła kroku, w niemałej już trwodze dopadając chałupy, matka siedziała w progu z kądzielą, a przy niej parę rozgadanych kobiet.

– Widziałam jak was, siedzą w ganku, a starsze u proboszcza na pokojach.

– A po wójta posłali Michała organistów.

– Po wójta! Moiściewy, to nie przelewki. Ho, ho, wyjdą z tego historie, wyjdą…

– A może jeno²⁷⁰⁵ przyjechały ściągać podatki.

– Hale, to by jaże²⁷⁰⁶ w tyla narodu²⁷⁰⁷ przyjeżdżały, co? Musi być co drugiego.

– Pewnie, ale nic dobrego z tego nie wyjdzie, obaczycie, spomnicie moje słowa.

– To ja wam rzeknę, po co przyjechały – zaczęła Jagustynka przystępując do nich.

Zbiły się w kupę i kiej gęsi powyciągały szyje nasłuchując z chciwością.

– A to będą was zapisywały do wojska – zaśmiała się skrzekliwie, ale żadna nie zawtórzyła, tylko Dominikowa rzekła z przekąsem:

– Cięgiem²⁷⁰⁸ się was trzymają psie figle.

– A bo z igły robita²⁷⁰⁹ widły! Wszystkie dziw zębów nie pogubią ze strachu, a każda by rada jakiej przygodzie. Wielka mi rzecz ziandary²⁷¹⁰.

Płoszkowa wtoczyła swój spaśny²⁷¹¹ kałdun²⁷¹² w opłotki i dalejże rozpowiadać, jak to ją zaraz cosik tknęło, kiej²⁷¹³ dojrzała bryki, jak to…

– Cichojta! Ano Grzela z wójtem lecą na plebanię.

Poniesły²⁷¹⁴ oczy na drugą stronę stawu, przeprowadzając idących.

– Cie, to i Grzelę wołają.

Ale nie zgadły, bo Grzela puścił brata naprzód, a sam obejrzał bryki, stojące przed plebanią, wypytał furmanów, przyjrzał się żandarmom siedzącym w ganku i jakoś mocno zaniepokojony poleciał do Mateusza zajętego przy Stachowej chałupie; właśnie był siedział okrakiem na zrębie zacinając łuzy la²⁷¹⁵ osadzenia krokwi²⁷¹⁶.

– Nie odjechały jeszcze? – pytał nie przestając rąbać.

– A nie, to jeno bieda, że nie wiada, po co przyjechały.

– I w tym się cosik²⁷¹⁷ tai niedobrego! – zająkał stary Bylica.

– A może o zebranie! Naczelnik się wygrażał, a strażniki już się tu i owdzie przewiadywały, kto Lipce buntuje – rzekł Mateusz zesuwając się na ziemię.

– To by rychtyk wypadało, że przyjechały po mnie! – szepnął Grzela rozglądając się niespokojnie, przybladł i ciężko robił piersiami.

– A mnie się widzi, co prędzej by po Rocha! – zauważył Stacho.

– Prawda, przeciek²⁷¹⁸ się już o niego przepytywali! Że mi to nawet w myślach nie postało! – odetchnął z ulgą, lecz srodze zatroskany o niego, rzekł smutnie:

– Ani chybi, że jeśli mają kogo wziąć, to tylko Rocha!

– Jakże, możemy go to dać, co? Rodzonego ojca, co? – krzyczał Mateusz.

– Hale, nie sposób się im przeciwić, ani mowy o tym…

– Niechby się kaj schował, trza go przestrzec, juści… – jąkał Bylica.

– A może to co drugiego, może to z wójtem sprawa – wtrącił nieśmiało Stacho.

– Na wszelki przypadek lecę go przestrzec! – zawołał Grzela i buchnął we zboża, przebierając się ogrodami do Borynów.

Antek siedział w ganku nakuwając sierpy na kowadełku i porwał się strwożony, dowiedziawszy się, o co idzie.

– Właśnie, co jeno przyszli. Rochu, a chodźcie no do nas! – krzyknął.

– Co się stało? – pytał stary wyściubiając głowę przez okno, ale nim mu rzekli, przyleciał srodze zaziajany Michał organistów.

– Wiecie, a to do was, Antoni, walą żandarmy! Już są nad stawem…

– To po mnie! – jęknął Rocho zwieszając smutnie głowę.

– Jezus, Maria! – krzyknęła Hanka stając w progu i uderzyła w płacz.

– Cicho! Trza zaradzić jakoś – szeptał Antek tężąc myślą.

– Skrzyknę wieś i nie damy was, Rochu! – srożył się Michał, wyłamując sielną²⁷¹⁹ gałąź i groźnie tocząc oczami.

– Nie bajdurz! Rochu, za bróg²⁷²⁰ i w żyta, prędzej ino! Przywarujcie kaj²⁷²¹ w bruździe, póki was nie zawołam. A chybko²⁷²², bych²⁷²³ nie nadeszli…

Rocho zakręcił się po izbie, cisnął jakieś papiery Józce leżącej na łóżku i zaszeptał:

– Schowaj pod siebie, a nie wydaj!

I jak był, bez czapki a kapoty, rzucił się w sad i przepadł jak kamień we wodzie, że jeno²⁷²⁴ kajś za brogiem zaruchało się²⁷²⁵ żyto.

– Odejdź, Grzela! Hanka, do swojej roboty! Uciekaj, Michał, i ani mrumru! – rozkazywał Antek zasiadając do przerwanej roboty i jął znowu nacinać sierp tak równiuśko i spokojnie jak przódzi²⁷²⁶, tylko że co trochę podnosił ostrze pod światło, a strzygł ślepiami na wszystkie strony, gdyż naszczekiwania psów były coraz bliższe, i wnet rozległy się ciężkie stąpania, brzęki pałaszów i rozmowy…

Zatłukło mu serce i zadygotały ręce, ale ciął równo, akuratnie, raz za razem, nie odrywając oczów, aż dopiero kiej przed nim stanęli.

– Rocho doma²⁷²⁷? – pytał wójt, wielce zalękniony.

Antek obrzucił spojrzeniem całą kupę i odrzekł wolno:

– Musi być na wsi, bo nie widziałem go od rana.

– Otworzyć! – rozkazał grzmiąco jakiś starszy.

– Przeciek²⁷²⁸ wywarte²⁷²⁹! – odburknął Antek dźwigając się z ławy.

Urzędnik wraz z żandarmami wszedł do chałupy, zaś strażnicy rozlecieli się pilnować sadu i obejścia.

Na drodze zebrało się już z pół wsi, przyglądając się w milczeniu, jak przetrząsali dom kieby²⁷³⁰ kopę siana. Antek musiał im wszystko pokazywać i otwierać, a Hanka siedziała pod oknem z dzieckiem przy piersi.

Juści, co²⁷³¹ szukali na darmo, ale tak penetrowali wszędy²⁷³² nie przepuszczając zgoła niczemu, że nawet któryś zajrzał pod łóżka.

– A siedzi tam i właśnie czeka na waju²⁷³³! – mruknęła.

Starszy dojrzał na stole jakieś książeczki przyciśnięte Pasyjką, skoczył do nich kiej²⁷³⁴ ryś i jął²⁷³⁵ je pilnie przeglądać.

– Skąd je macie?

– Musi być, co²⁷³⁶ Rocho je położył, to se²⁷³⁷ i leżą.

– Borynowa niegramotna! – tłumaczył wójt.

– Kto z was umie czytać?

– A żadne, tak nas uczyli we szkole, że tera²⁷³⁸ nikto²⁷³⁹ nie rozbierze²⁷⁴⁰ nawet na książce do nabożeństwa! – odpowiedział Antek.

Starszy oddał książeczki drugiemu i ruszył na drugą stronę domu.

– Cóż to, chora? – podszedł nieco do Józki.

– A juści, już od paru niedziel²⁷⁴¹ leży na ospę.

Urzędnik śpiesznie cofnął się do sieni.

– To w tej izbie mieszkał? – wypytywał wójta.

– I w tej, i kaj mu popadło, zwyczajnie jak dziad.

Przejrzeli wszystkie kąty, szukając nawet za obrazami, Józka chodziła za nimi rozpalonymi oczami, a tak rozdygotana ze strachu, że gdy któryś zbliżył się do niej, zaskrzeczała nieprzytomnie:

– Schowałam go pewnie pod siebie, co? Szukajcie!…

A kiedy skończyli, Antek przystąpił do starszego i kłaniając mu się w pas zapytał pokornym głosem:

– Dopraszam się, czy to Rocho zrobił jakie złodziejstwo?…

Urzędnik zajrzał mu jakoś z bliska w twarz i rzekł z naciskiem:

– A wyda się, że go ukrywasz, to już razem powędrujecie, słyszysz!…

– Dyć²⁷⁴² słyszę, jeno²⁷⁴³ nie poredzę²⁷⁴⁴ wymiarkować²⁷⁴⁵, o co sprawa! – podrapał się frasobliwie, urzędnik spojrzał ostro i poniósł się²⁷⁴⁶ na wieś.

Chodzili jeszcze po różnych chałupach, zaglądali tu i owdzie, przepytując, kogo się jeno²⁷⁴⁷ dało, że już słońce zaszło i drogi zapchały się stadami pędzonymi z pastwisk, gdy odjechali nic nie wskórawszy.

Wieś odetchnęła i naraz przemówili wszyscy, każden bowiem rozpowiadał, jak to szukali u Kłębów, jak u Grzeli, jak u Mateusza, i każden widział najlepiej, i najmniej się bojał²⁷⁴⁸, i najbarzej²⁷⁴⁹ im dopiekał.

Jaż²⁷⁵⁰ Antek, kiedy już ostali sami, rzekł cicho do Hanki:

– Sprawa widzę taka, co już nie sposób trzymać go w chałupie.

– Jakże, wypędzisz go! taki święty człowiek, taki dobrodziej!

– A żeby to wciórności! – zaklął, nie wiedząc już, co począć, szczęściem, iż pokrótce przyleciał Grzela z Mateuszem i żeby cosik²⁷⁵¹ pewnego uradzić, zamknęli się w stodole, gdyż do chałupy cięgiem²⁷⁵² ktoś wpadał na wywiady.

Mrok już do cna²⁷⁵³ przysłonił świat, Hanka podoiła krowy i Pietrek przyjechał z boru, kiej²⁷⁵⁴ dopiero wyszli; Antek wziął zaraz rychtować²⁷⁵⁵ brykę, zaś Grzela z Mateuszem, la²⁷⁵⁶ zamydlenia oczów, poszli szukać Rocha po chałupach.

Dziwowali się temu, boć każden byłby przysiągł, jako siedzi schowany kajś²⁷⁵⁷ u Boryny.

– Zaraz po obiedzie gdziesik się zapodział i ani słychu! – rozgłaszali przyjaciele.

– Ma szczęście, już by se ano w dybkach²⁷⁵⁸ wędrował!

I w mig się rozniesło, jak chcieli, że Rocha już od południa nie ma we wsi.

– Przewąchał i zwiał, kaj pieprz rośnie! – pogadywali radzi.

– Niech jeno²⁷⁵⁹ nie powraca więcej, nic ta po nim! – rzekł stary Płoszka.

– Przeszkadza wama²⁷⁶⁰? A może was ukrzywdził, co? – zawarczał Mateusz.

– A mało to narobił mątu? Mało to was nabuntował? Jeszczek²⁷⁶¹ przez niego cała wieś ucierpi…

– To go złapcie i wydajcie!

– Żebyśta mieli rozum, to by go już dawno mieli…

Sklął go Mateusz i chciał pobić, ledwie ich rozdzielili, więc jeno mu nawytrząchał pięścią, nasobaczył i odszedł, a że już było do cna pociemniało²⁷⁶² na świecie, to i naród porozchodził się po chałupach.

Na to właśnie czekał Antek, bo skoro jeno drogi opustoszały i ludzie zasiedli przed wieczerzami, a po wsi rozwiały się zapachy smażonej słoniny, skrzyboty łyżek i ciche pogwary przy miskach, przyprowadził Rocha na Józiną stronę, nie pozwalając rozniecać ognia.

Stary przegryzł naprędce coś niecoś, pozbierał, co miał swojego, i jął²⁷⁶³ się żegnać z kobietami. Hanka padła mu do nóg, a Józka buchnęła skomlącym, rzewliwym płaczem.

– Zostańcie z Bogiem, może się jeszcze zobaczymy! – szeptał łzawo, przyciskając je do piersi a całując po głowinach kiej²⁷⁶⁴ ten ociec rodzony, ale że Antek przynaglał, to pobłogosławiwszy jeszcze dzieciom i domowi przeżegnał się i ruszył do przełazu pod bróg.

– Konie zaczekają u Szymka na Podlesiu, a Mateusz was powiezie.

– Muszę jeszcze zajrzeć do kogoś na wsi… Gdzie się spotkamy?…

– Przy figurze pod borem, zarno²⁷⁶⁵ tam pociągniemy…

– A dobrze, bo z Grzelą mam jeszcze dużo do pomówienia.

I przepadł w mrokach, że nawet kroków nie było słychać.

Antek zaprzągł konie, włożył w brykę jakąś ćwiartkę żyta i worek ziemniaków, pogadał cosik długo z Witkiem na stronie i rzekł głośno:

– Witek, zaprowadź konie do Szymka na Podlesie i wracaj! Rozumiesz?

Chłopak jeno błysnął ślepiami, dorwał się koni i ruszył z kopyta tak ostro, jaże²⁷⁶⁶ Antek za nim krzyknął:

– Wolniej, bo mi, jucho, szkapy zmordujesz!

Tymczasem zaś Rocho przebrał się chyłkiem do Dominikowej, kaj miał jakieś rzeczy, i zamknął się w alkierzu.

Jędrzych pilnował na drodze, Jagusia cięgiem wyzierała w opłotki, a stara siedząc w izbie nasłuchiwała niespokojnie.

Wyszło dobre parę pacierzów, nim wyszedł, pogadał jeszcze na stronie z Dominikową i zarzuciwszy toboł na plecy chciał iść, ale Jagusia naparła się ponieść²⁷⁶⁷ za nim choćby do boru. Nie sprzeciwiał się temu i pożegnawszy starą ruszyli przez sad na pola.

Szli miedzami z wolna, ostrożnie i w milczeniu.

Noc była widna i sielnie roziskrzona gwiazdami, pośpione ziemie leżały w cichościach, tylko kajś²⁷⁶⁸ na wsi ujadał pies…

Dosięgali już borów, gdy Rocho przystanął i wziął ją za rękę.

– Jaguś! – szepnął dobrotliwie – posłuchaj mnie uważnie.

Słuchała pilnie, rozdygotana jakimś złym przeczuciem.

Prawił kieby ksiądz na spowiedzi, wypominając jej Antka, wójta i już najbarzej Jasia! Prosił i zaklinał na wszystkie świętości, by się opamiętała i zaczęła żyć inaczej!

Odwróciła zesromaną²⁷⁶⁹ twarz, oblały ją palące ognie wstydu, a serce spięło się męką, ale kiej spomniał Jasia, podniesła²⁷⁷⁰ hardo głowę.

– A cóż to złego z nim wyrabiam, co?

Jął wywodzić po swojemu, a przedstawiać łagodnie, na jakie to pokusy się dają i do jakiego to grzechu i zgorszenia może ich zły²⁷⁷¹ doprowadzić…

Nie słuchała, wzdychając jeno i niesąc się myślami do Jasia, że już same wargi lśniące i nabrane krwią szeptały słodko, gorąco i zapamiętale:

– Jasiu! Jasiu! – A rozjarzone oczy rwały się gdziesik²⁷⁷² kieby²⁷⁷³ ptaki radośnie rozśpiewane i krążyły nad jego głową najmilejszą…

– Dyć bym poszła za nim we wszystek świat! – wyrwało się jej bezwolnie, że Rocho zadrżał, spojrzał w jej oczy szeroko otwarte i zamilkł.

Na skraju boru pod krzyżem zabielały jakby kapoty.

– Kto tam? – wstrzymał się niespokojnie.

– Jesteśma²⁷⁷⁴! Swoi!

– Nogi mi się już plączą, że odpocznę nieco – rzekł rozsiadając między nimi. Jagusia zwaliła toboł i przysiadła nieco z boku, pod krzyżem, w głębokim cieniu brzóz.

– Żebyście ino nie mieli jakich nowych kłopotów…

– I… gorsze, że ano idziecie już od nas! – powiedział Antek.

– Być może, iż kiedyś powrócę, być może!…

– Psiekrwie, żeby człowieka gonić jak tego psa zepsutego! – buchnął Mateusz.

– I za co, mój Boże, za co? – jęknął Grzela.

– Że chcę prawdy i sprawiedliwości la²⁷⁷⁵ narodu! – ozwał się uroczyście.

– Każdemu jest na świecie źle, ale już najgorzej sprawiedliwemu.

– Nie martw się, Grzela, przemieni się jeszcze na dobre, przemieni…

– Tak se i miarkuję, bo ciężko by pomyśleć, że wszystkie zabiegi na darmo.

– Czekaj tatka latka, jak kobyłę wilcy zjedzą! – westchnął Antek, wpatrzony w cienie, kaj²⁷⁷⁶ mu bielała Jagusina gębusia.

– Powiadam wam, że kto chwasty wyrywa i posiewa dobrym ziarnem, ten zbierał będzie w czas żniwny!

– A jak nie obrodzi? Przeciek²⁷⁷⁷ i to się przygodzi²⁷⁷⁸, nie?

– Tak, ale każdy sieje z wiarą, że w dwójnasób mu zaplonuje.

– Juści, chciałby się to kto mozolić na darmo!

Zadumali się głęboko nad tymi rzeczami.

Wiater powiał, zaszeleściły nad nimi brzozy, zaszumiał głucho bór i polami poszedł chrzęstliwy szmer zbóż. Księżyc wypłynął i leciał po niebie, jakby ulicą białych chmur postożonych²⁷⁷⁹ rzędami, drzewa rzuciły cienie przesiane światłem, lelki cichym, krętym lotem przewijały się nad ich głowami, a jakiś smutek przejmował serca.

Jagusia zapłakała cichuśko, nie wiadomo laczego²⁷⁸⁰.

– Co ci to, co? – pytał dobrotliwie Rocho gładząc ją po głowie.

– A bo to wiem, markotno mi jakoś…

Ale i wszystkim było markotno i jakaś żałość rozpierała dusze, że siedzieli osowiali, powiędłymi oczami ogarniając Rocha, któren²⁷⁸¹ się im teraz widział kiej²⁷⁸² ten święty Pański. Siedział pod krzyżem, z którego ciężko obwisły Chrystus jakby błogosławił okrwawionymi ręcami²⁷⁸³ jego siwej, umęczonej głowie, on zaś jął mówić głosem pełnym dufności:

– A o mnie się nie trwóżcie, kruszynam tylko, jedno źdźbło z bujnego pola, wezmą mię i zagubią, to i cóż, kiedy takich zostanie jeszcze wiela i każden tak samo gotów dać żywot dla sprawy… A przyjdzie pora, że jawi się ich tysiące, przyjdą z miast, przyjdą z chałup, przyjdą ze dworów i tym ciągiem nieprzerwanym położą głowy swoje, dadzą krew swoją i padną jeden za drugim, stożąc²⁷⁸⁴ się jak te kamienie, aż póki się z nich nie wyniesie ów święty, utęskniony Kościół… A mówię wam, że stanie i trwał będzie po wiek wieków, i już go żadna zła moc nie przezwycięży, bo wyrośnie z ochfiarnej²⁷⁸⁵ krwie²⁷⁸⁶ i miłowania…

I opowiadał szeroko, jak to ni jedna kropla krwi, ni łza jedna, ni żaden wysiłek nie przepada na darmo, jak to ciągiem, kieby²⁷⁸⁷ te zboża na ziemi nawożonej, rodzą się nowe brońce, nowe siły, nowe ochfiary, aż nadejdzie ów dzień święty, dzień zmartwychwstania, dzień prawdy i sprawiedliwości la całego narodu…

Mówił gorąco, a chwilami tak górnie²⁷⁸⁸, że nie sposób było wyrozumieć wszystkiego, ale przejął, ich święty ogień, serca sprężyły się uniesieniem i taką wiarą, mocą i pragnieniem, jaże²⁷⁸⁹ Antek zawołał:

– Jezu… prowadźcie jeno… a choćby na śmierć pódę²⁷⁹⁰, pódę…

– Wszystkie pójdziemy, a co stanie na zawadzie – stratujem!

– A kto się nam sprzeciwi, kto nas przemoże²⁷⁹¹? Niech jeno²⁷⁹² spróbuje…

Wybuchnęli jeden po drugim, a coraz zapamiętalej, aż musiał ich przyciszać i przysunąwszy się jeszcze bliżej zaczął nauczać, jaki to będzie ów dzień upragniony i co im trzeba robić, aby go przyśpieszyć…

Mówił tak ważkie i zgoła niespodziane rzeczy, że słuchali z zapartym tchem, z trwogą i radością zarazem, przyjmując każde jego słowo z dreszczem wiary serdecznej, jakoby tę komunię przenajświętszą… Niebo im bowiem otwierał, raje pokazywał, że dusze im poklękały w zachwyceniu, oczy widziały cudności niewypowiedziane, a serca się pasły janielskim²⁷⁹³, przesłodkim śpiewaniem nadziei…

– We waszej to mocy, aby się tak stało! – zakończył niemało już utrudzony. Księżyc schował się za chmurę, poszarzało niebo i zmętniały pola, bór cosik²⁷⁹⁴ zagadał z cicha i trwożnie zachrzęściły zboża, i kajś od wsi dalekich niesły²⁷⁹⁵ się psie naszczekiwania, oni zaś siedzieli niemi, dziwnie cisi, jeszcze zasłuchani, a jakby opici jego słowami i tak jakoś uroczyści jakby po wielkiej przysiędze.

– Czas mi już odejść! – rzekł powstając i brał każdego w ramiona, ściskał i całował na pożegnanie. Dziw się nie popłakali z żalu, on zaś przyklęknął, odmówił krótką modlitwę i padł na twarz, i zapłakał obejmując ziemię rękami kieby²⁷⁹⁶ tę mać²⁷⁹⁷ żegnaną na zawsze.

Jagusia jaże²⁷⁹⁸ się zaniesła szlochaniem, chłopy ukradkiem wycierali oczy.

I zaraz się rozeszli.

Do wsi wracał tylko Antek z Jagusią, tamci zaś przepadli kajś²⁷⁹⁹ pod borem.

– A nie mówże przed nikim o tym, coś słyszała! – rzekł po długiej chwili.

– Czy to ja latam z nowinami po chałupach! – warknęła gniewnie.

– A już niech Bóg broni, żeby się wójt dowiedział – upominał surowo.

Nie odrzekła, przyśpieszając jeno kroku, ale nie dał się wyprzedzić, trzymał się pobok zazierając raz po raz w jej twarz zapłakaną i gniewną…

Księżyc znowu zaświecił i wisiał prosto nad drogą, że szli jakoby tą srebrzystą miedzą obrzeżoną pokrętnymi cieniami drzew, naraz zadrgało mu serce, tęsknica wyciągnęła nienasycone ramiona, przysunął się ździebko, bliżej, tak blisko, że jeno²⁸⁰⁰ sięgnąć ręką i przyciągnąć ją do siebie, ale nie sięgnął, zbrakło mu bowiem śmiałości i powstrzymywało jej zawzięte, wzgardliwe milczenie, więc jeno rzekł z przekąsem:

– Tak lecisz, jakbyś chciała uciec przede mną…

– A bo prawda! Obaczy nas kto i gotowe nowe plotki.

– Albo ci spieszno do kogo drugiego!

– Juści, abo mi to nie wolno! Abom to nie wdowa!

– Widzę, co nie darmo powiadają, że kierujesz się na księżą gospodynię…

Porwała się jak wicher i łzy potrzęsły się jej z oczów rzęsistymi, palącymi strugami.

XI

Już stronami, na piaskach i lżejszych gruntach wychodzono ze sierpem, już nawet kaj niekaj²⁸⁰¹ po wyżniach²⁸⁰² błyskały kosy, ale we wsiach, gdzie były mocniejsze ziemie, dopiero imano się²⁸⁰³ przygotowań i żniwa leda dzień miały się rozpoczynać.

Więc i w Lipcach, jakoś w parę dni po ucieczce Rocha, jęto²⁸⁰⁴ się ostro sposobić do żniwa, rychtowano²⁸⁰⁵ na gwałt drabiny i moczono we stawie wozy co barzej²⁸⁰⁶ rozeschnięte, oprzątano stodoły, że już stojały²⁸⁰⁷ wywarte²⁸⁰⁸ na przestrzał, gdzie w cieniach sadów wykręcano powrósła²⁸⁰⁹, zaś prawie pod każdą chałupą brząkały rozklepywane kosy, kobiety zwijały się przy pieczeniu chlebów i sposobieniu zapasów, a z tego wszystkiego zrobiło się tylachna²⁸¹⁰ skrzętu²⁸¹¹ i rwetesów²⁸¹², że wieś wyglądała jakby przed jakimś wielkim świętem.

A że przy tym zjechało się z drugich wsi sporo narodu, to na drogach i pod młynem wrzało kieby²⁸¹³ na jarmarku, głównie bowiem ściągali ze zbożem do mielenia, ale jakby na utrapienie, tak mało było wody, że robił tylko jeden ganek, a i to zaledwie się ruchając²⁸¹⁴, czekali jednak cierpliwie swojej kolei, boć każden chciał zemleć jeszcze na żniwa.

Niemało też cisnęło się do młynarzowego domu kupować mąkę, kasze przeróżne, a nawet i po chleb gotowy.

Młynarz leżał chory, ale snadź²⁸¹⁵ nic się nie działo bez jego przyzwoleństwa, gdyż krzyknął do żony siedzącej na dworze, pod wywartym²⁸¹⁶ oknem:

– A rzepeckim nie dawaj ani za grosz, prowadzali swoje krowy do księżego byka, to niechże im proboszcz zaborguje²⁸¹⁷ i co innego.

I nie pomogły żadne prośby ni skamłania, na darmo też wstawiała się za biedniejszymi, zaciął się i żadnemu, któren²⁸¹⁸ ino²⁸¹⁹ wodził krowę na plebanię, nie pozwolił zborgować ani pół kwarty mąki.

– Spodobał im się księży byk, to niech go sobie doją! – wykrzykiwał.

Młynarzowa, też jakoś kwękająca, spłakana i z obwiązaną twarzą, wzruszała ramionami, ale jak mogła, ukradkiem zborgowała niejednemu.

Nadeszła Kłębowa prosząc o pół ćwiartki jaglanej kaszy.

– Płacicie zaraz, to bierzcie, ale na bórg²⁸²⁰ nie dam ani ziarnka.

Zafrasowała się wielce, bo juści²⁸²¹, że przyszła bez pieniędzy.

– Tomek z nim trzyma za jedno, to niechaj uprosi o kaszę.

Obraziła się i rzekła wyzywająco:

– Juści, co trzyma z księdzem i trzymał będzie, ale tutaj już więcej jego noga nie postoi.

– Mała szkoda, krótki żal! Spróbujcie mleć gdzie indziej.

Odeszła wielce skłopotana, bo w domu nie było już ani grosza, lecz natknąwszy się na kowalową, siedzącą pod zawartą²⁸²² kuźnią, rozżaliła się przed nią i zapłakała na młynarza.

Ale kowalowa ozwała się²⁸²³ z prześmiechem:

– To wam jeno²⁸²⁴ rzeknę, co już niedługie to jego panowanie.

– Hale, a któż to da radę takiemu bogaczowi, kto?

– Jak mu wiatrak postawią pod bokiem, to mu i radę dadzą.

Kłębowa jaże²⁸²⁵ oczy wytrzeszczyła ze zdumienia.

– A mój wiatrak postawi. Co ino poszedł z Mateuszem do boru wybierać drzewo, na Podlesiu będą stawiać kole figury.

– Cie… Michał stawia wiatrak, śmierci bym się prędzej spodziała, no, no. Ale dobrze tak temu zdzierusowi, niech mu kałdun²⁸²⁶ spadnie.

Tak jej ulżyło, że śpieszniej szła ku domowi, ale dojrzawszy Hankę pierącą²⁸²⁷ pod chałupą wstąpiła podzielić się tą niespodzianą nowiną.

Antek majdrował cosik²⁸²⁸ kole²⁸²⁹ woza²⁸³⁰ i posłyszawszy rozmowę rzekł:

– Prawdę wam powiedziała Magda, kowal już kupił od dziedzica dwadzieścia morgów na Podlesiu, zaraz przy figurze, i tam wystawi wiatrak! Młynarz się wścieknie ze złości, ale niech mu rura zmięknie! Tak się już wszystkim dał we znaki, że nikto go nie pożałuje.

– Nie wiecie to niczego o Rochu?

– Nic a nic – odwrócił się od niej jakoś spiesznie.

– To dziwne, trzeci dzień i nie wiada²⁸³¹, co się z nim wyrabia.

– Przeciek²⁸³² nieraz już tak bywało, że poszedł kajś²⁸³³, a potem znowu się zjawił.

– Któż to od was idzie do Częstochowy? – zagadnęła Hanka.

– A idzie moja Jewka z Maciusiem. Latoś²⁸³⁴ mało wiela²⁸³⁵ się ze wsi wybiera.

– I ja pójdę, właśnie przepieram na drogę co lżejsze szmaty.

– Ale pono²⁸³⁶ z drugich wsi to sporo się szykuje.

– Sposobną porę se²⁸³⁷ wybrały, na największą robotę – mruknął Antek, ale żonie się nie przeciwił wiedząc od dawna, na jaką to intencję się ochfiarowała²⁸³⁸.

Zaczęły se rozpowiadać różnoście²⁸³⁹, gdy wpadła Jagustynka.

– Wiecie – wrzeszczała – a to może przed godziną przyszedł z wojska Jasiek!

– Tereski chłop! A dyć²⁸⁴⁰ powiadała, co²⁸⁴¹ wraca dopiero na kopania.

– Co inom go widziała, galancie koło niego i okrutnie stęskniony do swoich.

– Dobry był chłop, ale zawzięty. Tereska doma²⁸⁴²?

– Rwie len u proboszcza i jeszcze nie wie, co ją w domu czeka.

– Znowu zakotłuje się w Lipcach, przeciek²⁸⁴³ mu zarno²⁸⁴⁴ powiedzą!

Antek słuchał uważnie, gdyż mocno go zajęła nowina, lecz się nie odzywał, zaś Hanka z Kłębową szczerze ubolewając nad Tereską jęły przewidywać najgorsze la²⁸⁴⁵ niej rzeczy, aż im przerwała Jagustynka:

– Psu na budę taka sprawiedliwość! Hale, pójdzie se²⁸⁴⁶ taki ciołek²⁸⁴⁷ na całe roki²⁸⁴⁸ we świat, kobietę ostawi samą, a potem, jak się niebodze co przygodzi²⁸⁴⁹, to gotów ją choćby zakatrupić! A wszystkie też bij zabij na nią! Kajże²⁸⁵⁰ ta sprawiedliwość! Chłop to se może używać jak na psim weselu i nikto²⁸⁵¹ mu za to nie rzeknie nawet marnego słowa! Do cna²⁸⁵² głupie urządzenie na świecie! Jakże, to kobieta nie żywy człowiek, to z drewna wystrugana czy co? Ale kiej²⁸⁵³ już musi odpowiadać, to niechże i gach²⁸⁵⁴ zarówno płaci, przeciek²⁸⁵⁵ pospólnie²⁸⁵⁶ grzeszyli. Czemuż to jemu tylko uciecha, a la²⁸⁵⁷ niej samo płakanie, co?

– Moiściewy, tak już postanowione od wiek wieka, to i ostanie! – szepnęła Kłębowa.

– Ostanie, żeby się naród marnował, a zły cieszył, ale ja to bym postanowiła inaczej: wzion²⁸⁵⁸ któren²⁸⁵⁹ cudzą kobietę, to niechże se²⁸⁶⁰ ją ostawi na zawdy²⁸⁶¹, a nie zechce, bo mu już nowa lepiej zasmakowała, kijem ścierwę i do kreminału²⁸⁶²!

Antek roześmiał się z jej zapalczywości, skoczyła ku niemu z wrzaskiem.

– La was to ino warte śmiechu, co? Zbóje zapowietrzone, każda wam najmilejsza, póki jej nie dostanieta! A potem jeszcze się przekpiwają!

– Wydzieracie się jak sroka na pluchę! – rzucił niechętnie.

Poleciała na wieś i przyszła dopiero nad wieczorem, ale srodze spłakana.

– Cóż się to waju²⁸⁶³ przygodziło²⁸⁶⁴? – spytała niespokojnie Hanka.

– A co, napiłam się człowieczego bólu i jaże²⁸⁶⁵ mnie zamgliło²⁸⁶⁶ – rozpłakała się i jęła²⁸⁶⁷ mówić przez łzy i szlochania – wiecie, a to Kozłowa wzięła Jaśka pod swoją opiekę i już mu wszyćko²⁸⁶⁸ wyśpiewała.

– Nie ta, to druga by mu pedziała²⁸⁶⁹, takie rzeczy się nie zagubią.

– Mówię wam, że cosik²⁸⁷⁰ strasznego wzbiera w ich chałupie! Poleciałam do nich, nie było nikogo. Zaglądam teraz, siedzą oboje i płaczą, na stole porozkładane podarunki, jakie jej przyniósł. Jezu, jaże²⁸⁷¹ mróz mnie przejął, jakbym zajrzała do grobu. Nie mówią do się, jeno²⁸⁷² płaczą. Mateuszowa matka rozpowiedziała mi, jak to było, aże mi włosy powstały na głowie.

– Nie wiecie, wspominał Mateusza? – zagadnął niespokojnie Antek.

– Pomstuje na niego, że niech Bóg broni! Jasiek mu tego nie przepuści, nie!

– Nie bójcie się, Mateusz go skamlał o łaskę nie będzie – odrzucił gniewnie i nie słuchając więcej poleciał na Podlesie przestrzec przyjaciela.

Nalazł go dopiero u Szymków, siedział z Nastusią pod ścianą i cosik²⁸⁷³ z cicha se²⁸⁷⁴ redzili²⁸⁷⁵, wywołał go zaraz i kiej²⁸⁷⁶ odeszli spory kawał drogi, opowiedział.

Mateusz aż się zachłysnął i zaczął kląć.

– A żeby to siarczyste pioruny spaliły taką nowinę!

Wracali do wsi, Mateusz się krzywił i jakoś boleśnie i ciężko wzdychał.

– Widzę, co ci markotno i żal – wtrącił ostrożnie Antek.

– Zaśbym ta żałował, już mi kością w gardle stanęła. Co inszego mnie trapi.

Antek się zdumiał, ale nijakoś było się rozpytywać.

– Czasu by nie chwaciło²⁸⁷⁷, żebym miał każdej żałować! Wpadła mi w pazury, to i wzionem²⁸⁷⁸, każdy by zrobił to samo! Nie bój się, użyłem jak pies w studni, bo com się musiał nasłuchać beków i wyrzekań, to starczyłoby la²⁸⁷⁹ dziesięciu. Uciekałem, to kieby²⁸⁸⁰ cień szła za mną. Niechże i Jasiek się nią nacieszy. Nie kochanice mi w głowie, a jeno²⁸⁸¹ całkiem co drugiego.

– Pewnie, że pora by ci się żenić.

– Właśnie i Nastka mówiła mi to samo.

– Dzieuch²⁸⁸² we wsi jak maku, nietrudno wybrać.

– Już mam z dawien dawna cosik²⁸⁸³ upatrzonego – wyrwało mu się bezwolnie.

– To me²⁸⁸⁴ proś w dziewosłęby i sprawiaj wesele choćby zaraz po żniwach.

Nie poszło mu to w smak, bo skrzywił się i zagadał znowu o Jaśku, a wywiedziawszy się wszystkiego, jął rozpowiadać o Szymkowej gospodarce wyznając przy tym niby to niechcący, że Jędrzych mówił Nastusi pod sekretem, jako Dominikowa ma podać do sądu o grunt Jagusi po Macieju.

– Ociec zapisali, to jej nikto²⁸⁸⁵ nie zapiera²⁸⁸⁶, juści, że samej ziemi nie oddam, ale święcie zapłacę, co warta! Kłótnica, chce się jej procesów!

– Prawda to, że Jagusia zapis oddała Hance? – pytał ostrożnie.

– Cóż z tego, kiej²⁸⁸⁷ nie odpisała się u rejenta.

Mateusz jakoś poweselał i nie mogąc się już powstrzymać zatrącał w rozmowie raz po raz o Jagusię, sielnie²⁸⁸⁸ ją sobie chwaląc.

Antek pomiarkowawszy²⁸⁸⁹, o co mu idzie, rzekł szydliwie:

– Słyszałeś, co to znowu o niej wygadują?

– Baby zawdy²⁸⁹⁰ łatki jej przypinały.

– Za Jasiem organistów lata pono kiej²⁸⁹¹ suka – dodał z rozmysłem.

– Widziałeś to? – rozczerwienił się z gniewu.

– Na prześpiegi²⁸⁹² za nią nie chodzę, bo me²⁸⁹³ ni parzy, ni ziębi, ale są, które widują co dnia, jak się schodzi w boru²⁸⁹⁴ z Jasiem, to po miedzach…

– Sprać jedną i drugą, to by wnet przestały plotkować.

– Spróbuj, może się wystraszą i przestaną! – mówił z wolna, zatargała nim nagła, strasznie szarpiąca zazdrość o Jagusię, a już te myśle²⁸⁹⁵, że Mateusz może się z nią ożenić, kąsały go kieby²⁸⁹⁶ rozwścieklone psy.

Nie odpowiadał na jego zaczepne i często przykre słowa, bych²⁸⁹⁷ się jeno²⁸⁹⁸ nie wydać ze swoją męką, ale na rozstaniu nie poredził²⁸⁹⁹ się już wstrzymać i rzekł ze złym prześmiechem:

– A któren się z nią ożeni, sporo szwagrów miał będzie…

Rozeszli się dosyć ozięble.

Mateusz, odszedłszy parę kroków, roześmiał się cicho i pomyślał:

– Musi go trzymać z daleka, to się na nią źli a pyskuje. A niechta se²⁹⁰⁰ lata za Jasiem, taki dzieciuch. Barzej²⁹⁰¹ ją tam ciągnie ksiądz niźli chłopak.

Rozmyślał pobłażliwie, bo wywiedziawszy się od Antka co do tego zapisu po Macieju, już stanowczo umyślił się z nią ożenić. Zwolnił kroku i rozliczał se w myślach, po ile to trza by mu spłacać Jędrzycha i Szymka, bych²⁹⁰² samemu ostać na gospodarce, na całych dwudziestu morgach.

– Stara przykra, juści, ale przeciek²⁹⁰³ nie bedzie wiekowała²⁹⁰⁴.

Spomniały mu się Jagusine sprawki, to go ździebko rozfrasowało.

– Co było, to nie jest, a zechce się jej nowych figlów, to z niej rychło wytrzęsę.

W opłotkach przed chałupą czekała na niego matka.

– Jasiek wrócił – szeptała zatrwożona – już mu o tym powiedzieli.

– To i lepiej, nie będzie potrza²⁹⁰⁵ się ocyganiać.

– Tereska przylatywała już parę razy, grozi, że się utopi… że nie…

– Pewnie, co gotowa to zrobić, pewnie – szepnął wystraszony i tak się tym srodze zamartwił, że zasiadłszy w progu do kolacji nie mógł jeść, a jeno nadsłuchiwał od Jaśkowego sadu, że to siedzieli tylko przez miedzę. Przejmował go coraz większy niespokój, odsunął miskę i kurząc papierosa za papierosem na darmo barował się²⁹⁰⁶ z dygotem trwogi, na darmo klął siebie i wszystkie kobiety i na darmo chciał całą sprawę obrócić w przekpinki, bo strach o Tereskę rozrastał się w nim coraz barzej i dręczył już nie do wytrzymania. Już parę razy się podnosił, aby iść kajś na wieś między ludzi, ale ostawał wyczekując nie wiada²⁹⁰⁷ na co.

Noc się już zrobiła, gdy naraz posłyszał jakieś kroki, a nim rozeznał, z której strony nadchodzą, już Tereska wisiała mu na szyi.

– Ratuj, Mateusz! Jezu, tak czekałam na cię, tak wyglądałam.

Usadził ją pobok, lecz cisnęła mu się do piersi kiej²⁹⁰⁸ dzieciątko i przez łzy lejące się ciurkiem, przez mękę i rozpacz szeptała:

– Powiedziały mu o wszystkim! Śmierci bym się była prędzej spodziała niźli jego powrotu. Byłam u księżego lnu… przylatuje któraś i powiada… dziw trupem nie padłam… szłam jak na śmierć… nie było cię doma… poszłam cię szukać… nie było cię we wsi… kołowałam z godzinę, ale musiałam iść… wchodzę do chałupy… a on stoi na środku blady kiej ściana… skoczył do mnie z pięściami… o prawdę pyta… o prawdę…