Yarpaq tökümü

Artıq İstanbuldan uzaqlaşmaq istəmirdi. Uşaqları böyümüşdü. Onları əvvəlki kimi oraya-buraya aparmaq istəmirdi. Köhnə müdir beş il idi ki, "Altın Yarpaq Anonim Şirkəti"nin ən yaxşı məmurlarından olmuşdu. Səhərdən-axşama qədər fasiləsiz çalışır, üç adamın işini görürdü. Bunun əsas iki səbəbi vardı: Birincisi ona elədiyi yaxşılığa görə Müzəffərin üzünü qara çıxarmamaq, o biri isə tərcümədən, "zavalsız bir elçilikdən" ibarət olması, yəni sözlərdən başqa heç kimi təhlükəyə salmaması…

III fəsil

Yaşlı bir xadimə Əlirza bəyin yanına gəldi:

– Bəy, bir qadın gəlib, səninlə görüşmək istəyir; Ləman xanımın anasıymış, dedi.

Ləman şirkətin katibəsi idi. Əlirza bəyin on-on iki il bundan qabaq vilayətlərin birində tanış olduğu bir meşəçiliyin müdirinin qızı idi. O zaman yeddi-səkkiz yaşlarında bir uşaq idi. Bəzən qızları ilə oynamağa gələrdi. Bir il əvvəl Üsküdar körpüsündə Əlirza bəyin qarşısına gözəl və cavan bir qız çıxıb: "Mən qızlarının rəfiqəsi Ləmanam, Əlirza əmi", – deyib əlini öpmüşdü. Ləmanın beş il əvvəl atası rəhmətə getmişdi. İndi anası ilə bərabər Fındıqlıda yaşayır. Dolanmaq üçün çox əziyyət çəkiblər. Gənc qızın açıq şəkildə vəziyyətindən danışığı Əlirza bəyə pis təsir etmişdi. Əslində atası ilə o qədər də səmimi dostluqları yoxdu, amma Ləmanın öz uşaqları yaşında kimsəsiz bir qız olmağı yaşlı adamda böyük bir yardım istəyi oyandırdı. Ləman tam təhsil almamışdı, amma oxuyub-yazırdı. Bir də makinada yazınaq öyrənmişdi. Əlirza bəy əlləşdi-vuruşdu onu 45 lirə maaşla şirkətə işə aldırdı. Yaşlı adamın bu gənc qıza eləmək istədiyi yaxşılıqlar təkcə bu deyildi. Ləmana atalıq etmək, onu təhlükələrdən qorumaq istəyirdi. Bu gün bu qızcığazın başına gələn hadisə, sabah öz uşaqlarının da başına gələ bilərdi.

Əlirza bəy, bu atalıq və himayəçilik vəzifəsinə böyük bir həvəslə başlamışdı. Ancaq bir neçə həftə sonra təəssüflə gördü ki, bu işdə xeyli gecikib. Ləman bəlkə təmiz bir qızdı; ancaq çox yüngül və avamdı. Özünü apara bilmir, şirkətdəki işçilərlə yersiz zarafatlar edirdi. Əlirza bəy, bir neçə dəfə ona nəsihət verdi. Gənc qız ona qulaq asıb haqq verir, elədikləri hərəkətlərdən utanırmış kimi görünürdü. Ancaq yarım saat keçməmiş yenə də əvvəlki yersiz zarafatlara başlayırdı.

Əlirza bəy bir gün dözə bilməyib ona təpindi. Gənc qız acıqlandı və gördü ki, kiminsə onun işinə qarışmağına dözə bilməyəcək. Əlirza bəy, onu şirkətə işə düzəltmişdi, Allah razı olsun, çox böyük yaxşılıq eləmişdi, ancaq, bu yaxşılığı hər dəqiqə başına qalxmağı, hər işinə qarışması da doğru deyildi. Yaşlı adam başını aşağı əyərək hirsli-hirsli gülümsədi:

– Özün bilərsən, ay bala, küsmə, – demişdi.

Əlirza bəy o gündən bəri Ləmanın nə üzünə baxır, nə də adını anırdı. Ancaq onun bəzən biabırçı, yüngül hərəkətlərini gördükcə:

– Görəsən, mən nə dedim ki, o buraya mənim vasitəmlə işə düzəldi? – deyib, öz-özünə acıqlanırdı.

Ləman səkkiz-on gündən bəri işdə görünmürdü. Deyəsən, xəstə idi. Ancaq nədənsə onu itirib-axtarmaq istəmirdi. Ləmanın anası, indiyə qədər heç üzünü də görmədiyi qadın, görəsən, ondan nə istəməyə gələ bilər?

Əlirza bəy koridorda köhnə qara çadralı, qısa boylu bir qadın gördü. Əvvəla üzünə baxmağa çəkinərək:

– Xoş gəlmişsiniz, bacı, bir əmriniz var? – deyə soruşdu.

Qadın birdən-birə cavab vermədi. Bədəni, əlləri qızdırmalı xəstə kimi titrəyirdi. Əlirza bəy təəccüblə başını qaldırdı. Ağlamaqdan gözləri şişmiş, solğun bir üz gördü. Ağlından bir pis fikir keçdi. Ləmana olan bütün kinini unudaraq:

– Uşaq necədir? – dedi.

Qadın, ağlayaraq cavab verdi:

– Ləman yaxşıdır, amma kaş ölsəydi…

Əlirza bəy bir azdan həqiqəti öyrənəndən sonra yaşlı anaya haqq verdi. Doğrudur, Ləman bu fəlakəti yaşamaqdansa kaş ki namusu ilə öləydi. Əhvalat belə olub. Müdir Müzəffər bəy onu aldadıb… Ləman on gün əvvəl "Adada (İstanbuldakı ada nəzərdə tutulur) bir rəfiqəmin toyuna dəvətliyəm, üç-dörd gün gəlməyəcəyəm" deyib anasından icazə alıb… Bir xəstəxanada uşaq salıb! Dünən bir dəri-bir sümük halında evə gətiriblər… Anasına hər şeyi olduğu kimi danışıb… Əlirza bəy elə bil iflic oldu. Durduğu yerdə əlləri, ayaqları keyləşdi, qızı aldadan özü imiş kimi dəhşətli bir qorxu və xəcalətlə üzünü tutub: "vay, vay, vay…" deyə çırpındı. Yaşlı qadın çarəsiz yalvarışlarla:

– Sizdən başqa kimsəmiz yoxdu. Bizim halımız nə olacaq? Bizə bir yol göstərin. Sizin də övladınız var…

Əlirza bəyin üzüntüsü bir arvadbazın qızı bu hala salmağından deyil, bu işə onun səbəb olduğundandı. Hə də, bu qızı şirkətə gətirməsəydi, bu fəlakət də başına gəlməyəcəkdi? Yaşlı qadın heç kimi tanımadığı üçün köhnə ailə dostu kimi onun yanına imdada gəlmişdi. Ancaq Əlirza bəy onun sözlərində: "Səbəb olduğun işi yoluna qoy!" mənasını hiss edirdi. Əlirza bəy bir az özünə gələndən sonra qadına təsəlli verdi:

– Bacı… Sizə "Narahat olmayın!" deyə bilmərəm. Bu işin nə ilə nəticələnəcəyini mən də bilmirəm. Ancaq əlimdən gələni edəcəyəm. Mənim tanıdığım Müzəffər bəy insan adamdır. Bir gənc qızın göz görə-görə məhv olmağına vicdanı əl verməz. Ümid edirəm ki, Ləmanla evlənər. Elədiyi səhvi düzəldər… Üzülməyin… Yaxşılıq eləmək insanlığın özündə var.

Bu günə qədər dörd divar arasında yaşamış bu saf və avam qadın insanlığın özündəki yaxşılığa nədənsə bu dünyagörmüş, saçlı-saqqallı adam qədər inanmaq istəmədi və gəldiyi kimi də ağlaya-ağlaya çıxıb getdi.

IV fəsil

Bu işi təmizləmək onun boynuna düşmüşdü. Gec olmadan Müzəffər bəylə görüşməli, bu yazıq insanlarla bərabər öz namusunu da təmizləməli idi. Əlirza bəyin fikrincə, müdir özünün gətirdiyi və himayəsinə aldığı bir qıza sataşmaqla bilavasitə onun (Əlirza bəyin) namusuna qəsd etmişdi: Bir neçə ay əvvəl maaşı səkkiz-on lirə artırılmışdı. O günlərdə şirkətin sərxoş və əxlaqsız bir məmurunun "Əlbəttə, vəlinemətləri qoyub, bizim maaşımızı artırası deyillər ki!" deyə deyindiyini eşitmişdi. Əlirza bəy o zaman bu sözə fikir verməmişdi; ancaq indi onu dəhşətlə xatırlayır, ona tamamən başqa məna verirdi. Hamı onun kimi laqeyd deyildi ki. Başqaları müdirlə Ləman arasındakı münasibəti şübhəsiz çoxdan hiss etmişdilər. Bu işdə də Əlirza bəyin əli olduğunu görüb nahaq yerə onu günahlandırmışlar. Üzünə qarşı ona hörmətlə yanaşanlar, kim bilir, arxasından nələr deyirdilər. Bu yaşdan və bu qədər təmiz həyatdan sonra başına bu da gələcəkdi? Bir ara Müzəffəri heç görmədən çıxıb getmək istədi. Atılacaq addımın ən düzgünü çox güman ki, elə bu idi. Ancaq bu fikirdən tez döndü. Viran olan evdə külfəti vardı. Bundan başqa da müdirin bu məsələni namuslu bir adama layiq şəkildə həll edəcəyindən şübhə etmirdi. Tərs kimi o gün şirkətin ən qarışıq günü idi. Müdirin otağı arı pətəyi kimi işləyirdi. Əlirza bəy vaxt ötürmədən Müzəffərlə görüşə bilməsə cəsarətini itirəcəyindən qorxurdu. Sonra tərəddüdlə keçirəcəyi gecənin dəhşəti gözünün önünə gəldi və lazım olsa, qaranlıq düşənə qədər gözləməyə qərar verdi. Yaşlı məmur o gün axşama qədər işləmədi, oturduğu yerdə Müzəffərə deyəcəyi sözlərə hazırlaşırdı. Ağlına elə şeylər gəlirdi ki, təsirinə özü də dözə bilməyib ağlayır, dəsmalın ucu ilə hər dəqiqə gözlərini silirdi. Əlirza bəy, yaz-qış işi olsa da, olmasa da, hər gün saat doqquzda işinin başında olurdu. Bundan başqa, axşam hamı ilə bərabər şirkətdən çıxmaz, qaranlıq düşənə qədər işləyirdi.

Müdir onu bu saatda qarşısında görəndə: – Müəllim, yenə bu vaxta qədər çalışıbsınız, özünüzə yazığınız gəlmir… Bir işiniz varsa, sabaha saxlayım.

Müzəffər bəy yaşlı məmurun nə qədər təriflənsə də lovğalanmayacağını bildiyi üçün ona hər kəsdən fərqli davranırdı. Həmişəki hörmətlə ayağa qalxaraq yanına oturtdu, siqaret uzatdı. Əlirza bəy sabahdan bəri hazırlaşıb deyəcəyi sözləri yadından çıxarmışdı.

Düşüncələri bom-boşdu. Buna baxmayaraq, mütləq danışmaq istəyir, ancaq özünü itirdiyindən təsadüfi sözlər mızıldanırdı. Müzəffər bəy onun nə dediyini, nə istədiyini birdən-birə başa düşmədi. Gülümsəyərək, qarşısındakı bir zərfin kənarına rəqəmlər yazaraq ona qulaq asırdı. Ancaq bir az sonra ayaqları suya dəyəndə birdən-birə irkindi, yavaş-yavaş üzünü və davranışlarını dəyişdirməyə başladı. Yaşlı kişi onun qızaracağını, utanacağını umurdu. O da əksinə, dalaşmağa hazırlanan bir adam kimi daha da qəzəblənir, gözlərini Əlirza bəyin gözlərinə dirəyib adamı tamamən təəccübləndirirdi.

Yaşlı məmur, ürəyindəki sıxıntıya, fikirlərindəki qarışıqlığa baxmayaraq, bir anda başa düşdü ki, qarşısındakı adam, illərdən bəri təsəvvür etdiyi adamdan tamamən fərqlidir, indiyə qədər yaxşı münasibət ancaq heç kiminlə işi olmadığı, zərərsiz bir insan olduğuna görə idi. Bəli, bu bir aldanışdı. Yazıq adam, bu günə qədər uzaqdakı bir qayaya qarşıdan səslənmiş, ondan aldığı o şirin cavabların, öz yumşaq və nazlı səsinin əks-sədasından başqa bir şey olmadığını başa düşməmişdi. İndi isə bu qayaya əlini vurur və onun nədən düzəldiyini görürdü. Şübhəsiz, mübahisədə məğlub olmuşdu. Müzəffər kiminsə onun işinə qarışmağa, həyatı, mənfəəti ilə oynamağa izin verənlərdən deyildi. Əlirza bəy bunu bildiyi halda, heç cür dözə bilmir, bir burulğana düşmüş kimi elə eyni yerdə dövrə vururdu.

Müdir bəy bir az da gözləyəndən sonra Əlirza bəyin sözünü kəsib:

– Başa düşürəm, icazə versəniz bir az da mən danışardım, – dedi. – Yəqin ki, sizə qarşı olan hörmətimin, istəyimin səmimiliyinə inanırsınız. Siz bu dövrdə tayı-bərabəri olmayan, həddən artıq yaxşı insansınız. Yalan danışmayacağam, Ləmanla olan hadisə doğrudur. Belə bir şey olmamalıydı! Mən də istəməzdim. Ancaq nə edək, oldu. Həmçinin inanın ki, bu hadisə gözünüzdə böyütdüyünüz qədər dəhşətli bir şey deyil. Sözünüzdən belə çıxır ki, bu qızla evlənməyimi istəyirsiniz. Doğrusunu deyim, mümkün deyil. Çünki bu Ləman xanımı ilk yoldan çıxaran mən deyiləm.

Bu söz Əlirza bəyə bir qamçı kimi dəydi. Yaşlı adam yerindən tərpənib:

– Oğlum.... Günahdır… Ləman çox cavan bir qızdı ki… – şəklində nə isə demək istədi.

Ancaq Müzəffər yenə onun sözünü kəsib, onun sadəlövhlüyünə gülümsəyərək:

– Əlirza bəy, inanın ki, sizə yalan danışmıram. Ləman bildiyiniz kimi məsum bir qız deyildi… Hamı ilə yaxınlığı vardı. İstəsəniz bunu sizə isbat da edə bilərəm. Hətta doğacağı uşağın atası olduğum da şübhəlidir. Ancaq nədənsə, bilmirəm, bəlkə də vəzifəmə görə atalıq adı mənə layiq görüldü. Ah, Əlirza bəy, dünya kaş ki, sizin təsəvvür etdiyiniz kimi olaydı!

Müdirin israrlarına baxmayaraq, Əlirza bəy titrəyə-titrəyə ayağa qalxmışdı:

– İndi bu yazıq qıza heç bir şey etməyəcəksiniz? Bu sualı hələ də vicdanınızın təmizliyindən şübhə etmədiyim üçün soruşuram.

– Ona ancaq pul verib kömək edə bilərəm… Elə bu haqda özü ilə də danışdım.

– Elə bu qədər?

– Bu zamanda bir insana maddi köməkdən daha böyük bir kömək olarmı?

Gənc adam bunu mərhəmət və istehza ilə dedi. Ancaq yenə davranışını dəyişdirərək ciddiyyətlə soruşdu:

– Müəllimimsiniz, bu mənada bir az atam sayılırsınız, mən də sizdən bir şey soruşmaq istəyirəm. Bu vəziyyətdə bir qadınla evlənməyimi siz uyğun görərdinizmi? Bir az əvvəl sizin mənə dediyiniz kimi mən də sizin vicdanınızdan, insanlığınızdan şübhə etmədiyim üçün soruşuram. Siz bir atasınız. Mənim elədiyimi oğlunuz eləsəydi bunu ona da tövsiyə edərdiniz? Ləman kimi macəralardan artıq qalmış qızı gəlin kimi evinizdə saxlayardınız?

Əlirza bəy çox pis vəziyyətə düşmüşdü. Bir an gözlərini yumub düşündü. Bu işi edən həqiqətən onun oğlu olsaydı, Ləman kimi şübhəli bir qızı evinə, öz təmiz uşaqlarının arasında yaşamağa qoyardımı, ona gəlinim deyərdimi? Yaşlı adam "yox" deməklə bayaqdan bəri etdiyi mübarizədə məğlub olacaqdı. Ancaq buna baxmayaraq, onsuz da ümidsiz olduğu bu mübarizədə yalan danışmaqdansa, məğlub olmağı üstün tutdu. Məyus bir halda:

– Haqlısınız, – dedi, – razı olmazdım.

Müdir onu həssas tərəfindən yaxaladığına sevinir və tez məğlub etmək istəyərək:

– Elə isə, – dedi, – xüsusilə, mənim bir tələbəniz, bir övladınız olduğumu nəzərə alaraq…

Mütləq istədiyi kimi bir cavab gözləyərək yaşlı adamın gözlərinə baxırdı. Ancaq Əlirza bəy küskün bir inadla başını önə əydi:

– Oğlum belə bir hərəkət etsəydi, onu övladlıqdan rədd edərdim, bir də üz-üzə gəlməzdim.

– Əlirza bəy, bir az səmimi olaq. Bu qız çox güman ki, mənfəət üçün mənə ərə gəlmək istəyirdi. Bu mümkün olmadı; ancaq bunun qarşılığında ona mümkün olduğu qədər kömək edəcəyəm. Maaşı artacaq, bundan başqa təzminat verəcəyəm. Onun da, anasının da bu əziyyətdən canı qurtaracaq.

Müdir Əlirza bəyin yanına gəlmişdi. Yavaş-yavaş çiynini sığallayır, könlünü almağa çalışırdı:

– Necə də incə qəlbiniz var. İnanın ki, bu qədər həssas olmaq həddən artıq… Əməlli-başlı üzülürsünüz.

Yaşlı adam gözlərini yerdən qaldırmadan üzgün-üzgün gülümsəyirdi: – Üzülürəm. Həqiqətən çox üzülürəm. Ancaq siz elə bilirsiniz ki, o qıza yazığım gəlir, yox, öz uşaqlarıma üzülürəm.

– Öz uşaqlarınızamı? Nə dəxli var?

– Çünki bu hadisədən sonra sizdən ayrılmağa məcburam. Uşaqlar bəlkə də ac qalacaqlar…

Müzəffər bəy bunun bir naz, hədə-qorxu olmadığını dərhal başa düşdü. Ancaq başa düşməmiş, inanmamış kimi görünürdü:

– Nə deyirsiniz? – dedi, – mən sizə nə elədim? Məndən nə pislik gördünüz?

Əlirza bəy dəyişməsinə mümkün olmayan qərarlarını verdiyi sükunətlə və bir az əvvəlki çaşbaşlığın əksinə böyük bir təmkinlə danışmağa başladı:

– Ə