Muza z zaścianka

Mimo iż żarta głęboką melancholią, powściąganą z siłą kobiety obecnie naprawdę wyższej, Dina była urocza, przemiła, a zwłaszcza wydawała się odmłodzona w swojej żałobie serdecznej.

– Można by rzec – wykrzyknął mały de La Baudraye do pana de Nucingen, pokazując żonę – że hrabina nie ma trzydziestu lat!

– A! Bani jezd gobitą drzyciestoletnią? – podchwycił baron, który posługiwał się uświęconymi konceptami, widząc w nich rodzaj liczmanów konwersacji.

– W całym tego słowa znaczeniu – odparła hrabina – mam bowiem lat trzydzieści pięć, a należy przypuszczać, że chowam w sercu jakąś małą pasyjkę…

– Tak, żona zrujnowała mnie na garczki, chińszczyzny.

– Wcześnie objawiła pani ten smak – rzekł, uśmiechając się, margrabia de Montriveau.

– Tak – odparł mały La Baudraye, patrząc zimno na margrabiego, którego znał z Bourges – wie pan, że w latach 25, 26 i 27 zebrała za więcej niż za milion osobliwości, które robią z Anzy istne muzeum…

„Cóż za tupet!” – pomyślał pan de Clagny, znajdując prowincjonalnego skąpiturę na wysokości nowej pozycji.

Skąpcy mają nagromadzony kapitał wszelakiego rodzaju oszczędności. Nazajutrz po uchwaleniu przez Izbę prawa regencji, mały par Francji pospieszył na winobranie do Sancerre i wrócił do swoich przyzwyczajeń.

W zimie roku 1842 hrabina de La Baudraye, wspierana przez prokuratora najwyższego trybunału, próbowała stworzyć sobie towarzystwo. Oczywiście wybrała dzień, uczyniła wybór między sławami, chciała przyjmować jedynie ludzi poważnych i dojrzałych wiekiem. Próbowała rozerwać się, uczęszczając do Włoskiego i do Opery. Dwa razy na tydzień prowadziła tam matkę i panią de Clagny, którą urzędnik zmusił do utrzymywania stosunków z panią de La Baudraye. Ale mimo swego dowcipu i wdzięku, mimo pozorów modnej kobiety Dina czuła się szczęśliwa jedynie przez dzieci, na które przeniosła wszystkie swoje zawiedzione czułości. Niezrównany pan de Clagny werbował kobiety do towarzystwa hrabiny i udawało mu się! Ale o wiele lepiej powodziło mu się z dewotkami niż z modnisiami. „Nudzą ją!” – myślał ze zgrozą, patrząc na swoje bóstwo dojrzałe przez nieszczęście, pobladłe od wyrzutów, wówczas w całym blasku piękności odzyskanej dzięki dostatniemu życiu i dzięki macierzyństwu. Oddany urzędnik, wspierany w swoim dziele przez matkę i proboszcza, cudowny był w obmyślaniu sposobów. Co środę dostarczał drogiej hrabinie jakiejś sławy z Niemiec, Anglii, Włoch lub Prus; zachwalał ją jako kobietę nieporównaną ludziom, do których Dina nie odzywała się ani dwóch słów, ale których słuchała z tak głęboką uwagą, iż odchodzili przeświadczeni o swej wyższości. Dina zwyciężyła w Paryżu milczeniem, jak w Sancerre gadatliwością. Od czasu do czasu, cięta uwaga lub podkreślenie jakiejś śmiesznostki odsłaniały kobietę przywykłą obracać się w świecie myśli i która cztery lata temu odmłodziła felieton Stefana. Epoka ta była dla miłości biednego urzędnika tym, czym okres zwany babim latem dla roku bez słońca. Przybrał pozory sędziwszego, niż był w istocie, aby mieć prawo być przyjacielem Diny, nie narażając jej: jak gdyby był młody, piękny, niebezpieczny, pan de Clagny usuwał się na bok niby człowiek obowiązany kryć swe szczęście! Starał się pokrywać najgłębszą tajemnicą drobne starania, małe podarki, które Dina pokazywała publicznie. Silił się dawać niebezpieczne znaczenie najbłahszym postępkom.

– Bawi się w namiętność – mówiła hrabina, śmiejąc się. Żartowała z pana de Clagny w jego obecności, urzędnik zaś mówił sobie: „Zajmuje się mną!” – Robię tak wielkie wrażenie na tym biednym człowieku – mówiła, śmiejąc się, do matki – że, gdybym powiedziała tak, sądzę że on by powiedział nie.

Pewnego wieczora pan de Clagny odwoził w towarzystwie żony swą drogą hrabinę głęboko zadumaną. Wszyscy troje byli na premierze Prawej i lewej ręki, pierwszej sztuki Leona Gozlan.

– O czym pani myśli? – spytał urzędnik, przerażony melancholią swego bóstwa.

Wytrwały smutek, ukryty, ale głęboki, pożerający hrabinę stanowił główną chorobę, której urzędnik nie umiał zwalczać, prawdziwa bowiem miłość jest często niezręczna, zwłaszcza kiedy jest bezwzajemną. Prawdziwa miłość zapożycza formy od charakteru. Otóż godny urzędnik kochał na sposób Alcesta, gdy pani de La Baudraye pragnęła być kochaną na sposób Filinta²². Podłostki miłości bardzo się licho godzą z prawością Mizantropa. Toteż Dina strzegła się otworzyć serce przed swoim patito. Jak się odważyć przyznać, iż żałowała niekiedy dawnego bagna? Czuła w światowym życiu olbrzymią pustkę, nie miała do kogo odnieść swoich powodzeń, tryumfów, strojów. Niekiedy wspomnienia jej udręczeń wracały zmieszane z wspomnieniem palącej rozkoszy. Czuła chwilami żal do Stefana, że nie zajmuje się nią, byłaby pragnęła dostawać odeń listy tkliwe lub wściekłe. Ponieważ Dina nie odpowiadała, urzędnik powtórzył pytanie, ujmując hrabinę za rękę i tuląc tę rękę z nabożnym skupieniem w swoich.

– Chce pan prawą czy lewą? – odparła z uśmiechem.

– Lewą – odpowiedział – bo przypuszczam, że pani mówi o kłamstwie i prawdzie.

– A więc, widziałam go – odparła, mówiąc w ten sposób, aby być słyszaną jedynie przez prokuratora. – Widząc go smutnym, zniechęconym, pomyślałam sobie: „Czy ma cygara? Czy ma pieniądze?”.

– Ech, jeżeli pani chce prawdy, powiem pani – wykrzyknął pan de Clagny – że żyje pod jednym dachem z Fanny Beaupré. Wydziera mi pani to zwierzenie; nie byłbym pani nigdy tego powiedział, mogłaby pani przypuszczać we mnie jakieś niezbyt szlachetne uczucia.

Pani de La Baudraye uścisnęła rękę prokuratora.

– Ma pani za męża – rzekła do swej przyzwoitki – jednego z najrzadszych ludzi. Ach! Czemuż…

Wtuliła się w kącik karety, patrząc przez szyby; ale nie dokończyła zdania, którego urzędnik się domyślił: „Czemu Lousteau nie posiada trochę szlachetności pana de Clagny!…”

Bądź co bądź, wiadomość ta rozproszyła melancholię pani de La Baudraye, która rzuciła się w życie światowe; chciała mieć powodzenie i zdobyła je, ale w świecie kobiet czyniła słabe postępy, z trudnością przychodziło jej zająć tam miejsce. W marcu księża zaprzyjaźnieni z panią Piédefer i z naczelnym prokuratorem popełnili wielki zamach, zdobywając dla hrabiny de La Baudraye zaszczyt kwestowania w dziele dobroczynnym, stworzonym przez panią de Carcado. Wreszcie przeznaczono ją do zbierania na Dworze darów na rzecz ofiar trzęsienia ziemi w Gwadelupie. Margrabina d'Espard, której pan de Canalis czytał w Operze nazwiska kwestujących pań, rzekła, słysząc nazwisko hrabiny: „Od dawna żyję na świecie, ale nie przypominam sobie czegoś piękniejszego niż wysiłki podjęte dla ratowania honoru pani de La Baudraye”.

Podczas dni wiosennych, które kaprys naszej planety rozświecił nad Paryżem od samego początku marca 1843, okrywając Pola Elizejskie wczesną zielonością, nieraz już kochanek Fanny Beaupré spostrzegł w czasie przechadzki panią de La Baudraye, nie będąc przez nią widziany. Niejeden raz ukąsił go w serce ów odruch zazdrości i zawiści, dość zwyczajny ludziom urodzonym i wychowanym na prowincji, kiedy oglądał dawną kochankę wykwintnie rozpartą w ładnym powoziku, dobrze ubraną, z marzącym wyrazem oczu i z dwojgiem dzieci po bokach. Widok ten poruszał go tym bardziej, ile że sam pasował się wówczas z najdokuczliwszą ze wszystkich nędz, nędzą ukrytą. Był on, jak wszystkie natury próżne i lekkie, niewolnikiem osobliwego punktu honoru, który polega na tym, aby nie spaść w oczach publiczności; tego samego honoru, który każe graczom giełdowym popełniać legalne zbrodnie, byle ich nie wypędzono ze świątyni agio; który daje niektórym zbrodniarzom siłę do aktów cnoty. Lousteau chodził na śniadanka i obiady, palił tak, jak gdyby był bogaty. Nie byłby ani za cenę sukcesji wyrzekł się kupowania najdroższych cygar dla siebie, jak i dla kolegi, z którym wstąpił do trafiki. Dziennikarz paradował w lakierowanych bucikach, ale lękał się zajęcia, które, wedle wyrażenia komorników, otrzymało już wszystkie święcenia. Fanny Beaupré nie posiadała już nic do zastawienia, a gaża jej była w areszcie! Wyczerpawszy możliwą sumę zaliczek w tygodnikach, dziennikach i u księgarzy, Stefan nie wiedział, gdzie się obrócić. Domy gry, tak nie w porę skasowane, przestały być jak niegdyś deską ratunku dla straceńców. Wreszcie dziennikarz doszedł do takiej nędzy, iż pożyczył od najbiedniejszego z przyjaciół, od Bixiou, którego nigdy o nic nie prosił, sto franków! Najbardziej martwiło Stefana nie to, iż winien był pięć tysięcy, ale że ujrzy się odartym ze swej elegancji, ze swego urządzenia nabytego za cenę tylu wyrzeczeń, wzbogaconego przez panią de La Baudraye. Owóż 3 kwietnia żółty afisz zerwany przez odźwiernego po krótkim pobycie na ścianie domu oznajmiał sprzedaż pięknego umeblowania na następną sobotę, uprzywilejowany dzień sądowych licytacji. Lousteau przechadzał się, paląc cygara i szukając jakiej myśli; w Paryżu bowiem myśli są w powietrzu, uśmiechają się do człowieka na rogu ulicy, pryskają spod kół kabrioletu ze strumieniem błota! Leń szukał już od miesiąca konceptu do artykułów i tematów do noweli; ale spotykał jedynie przyjaciół, którzy ciągnęli go na obiad, do teatru i którzy upijali jego strapienie, powiadając, iż wino szampańskie go natchnie.

– Uważaj – rzekł jednego wieczora okrutny Bixiou, który zdolny był dać koledze sto franków i równocześnie przeszyć mu serce zabójczym słówkiem – kładąc się co dzień spać pijany, obudzisz się pewnego dnia z rozmiękczeniem mózgu.

W wilię fatalnego dnia, w piątek, nieszczęśliwy mimo nawyku nędzy, był zgnębiony niby skazaniec. Niegdyś byłby sobie powiedział: „Ba! Mebelki zużyły się trochę, trzeba je odświeżyć”. Ale czuł się niezdolny rozpocząć na nowo cyrkowe sztuki literackie. Księgarstwo toczone bezprawnymi przedrukami płaciło mało. Dzienniki wyzyskiwały wyczerpane talenty, jak czynią dyrektorzy teatru z tenorami, którzy spadli o nutę. I biedak szedł przed siebie, patrząc mętnie w tłum, a nie widząc nic, z cygarem w ustach, rękami w kieszeniach, z twarzą wewnątrz skrzywioną boleśnie, a z fałszywym uśmiechem na ustach. W tej chwili ujrzał panią de La Baudraye mijającą go w powozie; jechała w stronę bulwarów przez Chaussée d'Antin, aby się udać do Lasku. „Już tylko to jedno” – powiedział sobie. Wrócił do domu, aby się wypięknić. Wieczorem o siódmej podjechał w dorożce pod dom pani de La Baudraye i poprosił odźwiernego, aby oddał ten bilecik:

„Czy pani hrabina zechce uczynić panu Lousteau tę łaskę, aby go przyjąć na chwilę i w tej chwili?”

Bilecik ten zapieczętowany był pieczątką, która niegdyś służyła kochankom. Pani de La Baudraye kazała wyryć na prawdziwym krwawniku wschodnim: Bo tak!… Wielkie słowo, słowo kobiet, słowo, które może wytłumaczyć wszystko, nawet stworzenie świata. Hrabina kończyła tualetę, aby się udać do Opery, piątek był dniem jej abonamentu. Zbladła, widząc pieczątkę.

– Proszę zaczekać! – rzekła, wkładając bilecik za gors.

Miała tę siłę, by ukryć pomieszanie, i poleciła matce, aby ułożyła dzieci. Kazała prosić Stefana i przyjęła go w buduarze obok salonu, przy otwartych drzwiach. Miała iść po teatrze na bal, włożyła właśnie rozkoszną jedwabną suknię w pasy usiane bladoniebieskimi kwiatami. Bogato oszyte rękawiczki odsłaniały piękne ramiona. Lśniła się od koronek i wszystkich drobiazgów wymaganych przez modę. Uczesanie à la Sevigné podkreślało delikatność rysów. Sznur pereł spoczywał na piersi niby na płacie śniegu.

– Co z panem? – rzekła hrabina, wysuwając spod sukni stopę, aby przyciągnąć aksamitną poduszkę – sądziłam, miałam nadzieję, iż jestem już zupełnie zapomniana…

– Gdybym powiedział nigdy, nie uwierzyłaby pani – rzekł Lousteau, który nie usiadł i przechadzał się, gryząc kwiaty zrywane za każdym nawrotem w żardynierach napełniających buduar balsamicznym zapachem.

Zapanowała chwila milczenia. Pani de La Baudraye, przyglądając się Stefanowi, znalazła go ubranym ze starannością najskrupulatniejszego dandysa.

– Pani jedna możesz mnie wspomóc i podać mi rękę… topię się i połknąłem już niejeden łyk… – rzekł, zatrzymując się przed Diną niby pod naporem ostatecznego wysiłku. – Jeżeli mnie pani widzi, to znak, że interesy moje stoją diabelnie licho.

– Dość! – rzekła. – Rozumiem…

Nastała nowa pauza, podczas której Lousteau odwrócił się, wziął chustkę i silił się obetrzeć łzę.

– Ile ci trzeba, Stefanie? – podjęła macierzyńskim głosem. – Jesteśmy w tej chwili jak dwaj starzy koledzy, mów do mnie tak, jakbyś mówił… do… do… Bixiou.

– Aby wstrzymać publiczną sprzedaż mebli jutro w południe, tysiąc osiemset franków! Aby pospłacać długi przyjaciołom, tyleż! Trzy raty gospodarzowi, którego pani zna… Ciocia żąda pięciuset franków…

– A ty, aby żyć?…

– Och! Mam swoje pióro!…

– Ciężkie jest do wprawienia w ruch… czego by nikt nie odgadł, czytając pana… – rzekła z subtelnym uśmiechem. – Nie mam w tej chwili sumy, której żądasz. Przyjdź jutro o ósmej, komornik zaczeka chyba do dziewiątej, zwłaszcza jeżeli go weźmiesz z sobą po zapłatę. – Czuła potrzebę wyprawienia Stefana, który udał, że nie ma siły spojrzeć na nią; ale ona przepełniona była współczuciem zdolnym rozwiązać wszystkie gordyjskie węzły, jakie zaplata społeczeństwo. – Dziękuję! – rzekła, wstając i podając rękę Stefanowi. – Zaufanie twoje ucieszyło mnie!… Och! dawno już nie czułam takiej radości…

Lousteau ujął jej rękę, przyciągnął do serca i przycisnął tkliwie.

– Kropla wody na pustyni, i… z ręki anioła!… Bóg zna się na reżyserii!…

To było powiedziane pół żartobliwie, a pół z rozczuleniem; ale, wierzcie mi, jako gra sceniczna, to było równie piękne, jak Talma w słynnej roli Leicestera, gdzie wszystko rozgrywa się w odcieniach tego rodzaju. Dina uczuła bicie jego serca przez sukno; biło z przyjemności, ponieważ dziennikarz uchodził szponów sądowego jastrzębia; ale biło także z bardzo naturalnego pragnienia na widok Diny odmłodzonej i odnowionej zbytkiem. Pani de La Baudraye, przyglądając się ukradkiem Stefanowi, ujrzała fizjonomię w harmonii ze wszystkimi kwiatami miłości, które odradzały się dla niej w tym bijącym sercu; spróbowała zatopić oczy, jeden raz, w oczach tego, którego tak kochała; ale burzliwy potok krwi runął w jej żyły i zamącił jej w głowie. Wymienili wówczas to samo krwiste spojrzenie, które na wybrzeżu Cosne dało dziennikarzowi śmiałość zgniecenia organtynowej sukni. Cygan przyciągnął Dinę, policzki ich zetknęły się.

– Schowaj się, matka idzie! – wykrzyknęła Dina przestraszona. I pobiegła naprzeciw pani Piédefer. – Mamusiu – rzekła (to słowo było dla surowej pani Piédefer pieszczotą, która nie chybiała nigdy celu) – Czy chcesz mi zrobić wielką przyjemność? Weź powóz, pojedź sama do naszego bankiera, pana Mongenod, z bilecikiem, który ci dam do niego, aby wypłacił sześć tysięcy franków. Chodź, chodź, idzie o dobry uczynek, chodź do mego pokoju.

I pociągnęła matkę, która wyraźnie miała ochotę zajrzeć, z kim córka rozmawia w buduarze.

W dwa dni później pani Piédefer odbyła wielką naradę z proboszczem. Wysłuchawszy lamentacji starej matki w rozpaczy, ksiądz rzekł poważnie:

– Wszelkie odrodzenie moralne, niepoparte wielkim uczuciem religijnym i niedokonane na łonie Kościoła wspiera się na piasku… Wszystkie owe praktyki, tak drobiazgowe, a tak mało zrozumiane, jakie nakazuje katolicyzm, to tamy potrzebne, aby powściągnąć burze złego ducha. Wpłyń pani na córkę, aby spełniała obowiązki religijne, a ocalimy ją…

W dziesięć dni po tej naradzie pałac de La Baudraye zamknięto. Hrabina wraz z dziećmi, matka, słowem cały dom, który powiększył się o nauczyciela, udał się do Anzy, gdzie Dina zamierzała spędzić całe lato. Była, powiadają, bardzo dobra dla hrabiego. W ten sposób Muza z Sancerre wracała po prostu na łono Rodziny i Małżeństwa; ale wedle pewnych złośliwych języków była zmuszona na nie wrócić, ponieważ pragnienia małego para Francji ziszczą się niewątpliwie: oczekuje córki!… Wreszcie Kajcio i pan Gravier otoczyli piękną hrabinę niewolniczymi staraniami i nadskakiwaniami. Syn prezydenta, który podczas długiej nieobecności pani de La Baudraye udał się do Paryża, aby tam brać lekcje szyku, miał, jak szeptano w Towarzystwie Literackim, widoki zyskania łask tej kobiety wyższej odartej ze złudzeń. Inni zakładali się za korepetytorem, a pani Piédefer przemawiała za religią.

W roku 1844, w połowie czerwca hrabia de La Baudraye, przechadzając się po promenadzie w Sancerre w towarzystwie dwóch ładnych chłopaczków, spotkał pana Milaud, generalnego prokuratora, przybyłego do Sancerre za interesami i rzekł doń:

– Kuzynie, oto moje dzieci!…

– A, nasze dzieci… – powtórzył złośliwy prokurator.

Paryż, czerwiec 1844 – sierpień 1844.