Нефрит остидаги жумбоқ. Бадий публистик роман

– Фантазёрсиз-а ойи. – деди жилмайиб.

– Ҳа кул, кул сенга ҳозир кулгили. Эртага катта бўлиб болаларинг,

болаларинг бўлмаса, набираларинг сендан «ота ёшлигингизда ота-онангиз сизга шариаътни тушунтиришмаганми? Ҳалол-ҳаромни фарқини айтишмаганми» Деганида кўрамиз ҳолу-ахволингни.

– Нималар деяпсиз ойи, бу нарсалар эскиликда қолиб кетди. Ҳаёт ол-

динга олға босаяпти. Менинг болаларим сиз айтаётган нарсалар нима-лигини ҳам билмай ўтса керак. Агар биронтаси бир тарихчи бўлиб етишмаса, —деди ишонч билан.

Онаси йўқ дегандек бош чайқади, қўлини ўғлига адил узатди-да, кўрсаткич бармоғини теппага қаратиб,

– Аллоҳ ўз номини, ўз динини ерга кўмдириб,¹⁶забҳ қилиб

қўймайди. Мана кўрасан мени айтди дерсан, ҳали шундай замон келадики, бугунги кийган кийимингдан ор қилиб қоласан. Бу кунлар ўткинчи, биз мусулмонларга азмоиш бу, шу¹⁷азмоишларга алданиб¹⁸даҳрий бўлиб қолма болам. – деди онаси.

Онасининг гапларидан завқланиб, илжайганча хонага кириб кетаётган ўғлининг кетидан зорланиб қолди.

Худди шу дамда Экспедитциянинг Яна бир аъзоси Садриддин Айнийнинг эса уйида сал кам тўй-тантана. Садриддин Айний ўз даврининг етук намояндаси, бир қанча асарлар муаллифи, ўткир қалам шоир, адабиётшунос олим ҳам эди. Тожик, Ўзбек Рус, тилларида бенуқсон гаплаша оладиган, араб алифбоси билан ҳам яхшигина таниш эди. Ёши анча кексайиб қолгани учун, оёқ оғриғидан ҳассага тираниб юрар, чаккаларини ёпиб кетмаган, бир уюм бўлиб ўсган соқоли унинг қиёфасига донолик баҳш этарди. Буюк иш олдидан ҳамкасбларни, шоиру ёзувчиларни йиғиб зиёфат берди. Зиёфат қизиб, шоирлар янги шерлари билан мақтанар, ёзувчилар устоз Айнийга тилаклар билдириб уни қутлашарди.

Айний ўзининг буюк асари, бу Темурланг гўрининг очилиш бўлишини ҳамкасблари ва шогирдлари орасида қайта-қайта такидларди. Ҳар гапирганида соқолини пастга силаганча, бошини эгиб мулозамат қилиб қўярди. Бутун дунёга бундай жоҳил инсон ҳақида мисли кўрилмаган асар тақдим қилишини, кўпиртириб гапирди ўз сўзида. Ва экспедитция ҳақидаги мақоласи ўзини кўп куттирмаслигига ваъда қилди.

Экспедитсияда ҳаммадан кўра муҳимроқ инсон Михайил Михайилович Герасимовга эса бу иш оддий экспедитция эди. Ҳар дойимгидек ишдан келаркан, бир финжом иссиқ қаҳва билан, «Комсомолская Правда», «Большевик», (ўша давр рўзномалари) рўзномаларини олиб мутоала қилди.

Унинг думалоқ, лўмбиллама юзи, бошининг пешонасидан бошлаб чаккасига томон тўкилишни бошлаган сочлари, ҳар гапирганида силкиниб турарди. Кўзларидан эзгуликка ошно қалбини кўриш учун тажрибали психолог бўлиш шарт эмасди. Ҳаётидан ҳамиша маъмнун бу шаҳс аёлининг эътирозларига ҳазиломуз ёндошарди. У, ҳукумат тарафдан ўзига ажратилган камтарона икки хоналик квартирасида, ҳам ишларди, ҳам оиласи билан яшарди. Ҳашаматга берилмагани туфайли унинг уйида энг қимматбаҳо нарса, хотининг кийимлари-ю, антропологияга тегишли маҳсус лойлар эди. Сталиннинг буйруғи эса токчага қандай қўйилган бўлса шундай, то тонга қадар ой нурида қолди.

Эрта тонг, у уйида қизини тиззасига олиб, ошхонасидаги жавон устида турган бир қанча суяклар, орасидан бош чаноқни олиб столга қўйди-да, иккита болдир суягини олиб қўғирчоқ сифатида қўллаганча қизига эртак айтиб берди. Герасимовнинг бу қадар беғуборлиги, атроф муҳитга умуман беэтиборлигидан, илмдан бошқа нарсанинг унга қиймати йўқлиги хотинига ёқмасди.

– Михаил, ишхонангдаги ишларни уйга олиб келишни бас қилгин ил-

тимос. – Дея энсасини қотириб, эрига юзини бурди Рафиқаси.

– Нега? Сенга ҳалақит беряптими? – Деди Герасимов, қизини қаттиқ

қучоқлаб хотинига терс ўгирилганча.

– Ҳалақит беряптими? Шу ҳам саволми, албатта ҳалақит қилади-да.

Ошхонага бир чиройлик идиш қўёлмасам, ҳамма ерда бош чаноқларинг. Қизимиз қўғирчоғини эмас, сенинг артифактларинг билан ўйнаяпти.

Этаги бурмали, дидрон материалдан куни кеча ательедан олиб келган, лола гулли халатини кўз-кўз қилганча, сочларига бегуди ўраб, лабларини эрта саҳардан қип-қизил қилиб олган, юрганида худди подиюмга чиқаётган моделдек виқор билан, гоҳ у ёнга, гоҳ бу ёнга товусдек товланиб, қаддини ғоз тутганча, келди. Четларига қўлда тўқиб, ўта юксак дид билан ҳошия берилган, оппоқ дастурхон солинган стол устига, қўлидаги лиқобчага терилган қолбаса ва сарёғни зарда билан қўйди. Ошхонадаги тиқилиб қолган, газ плитасидан бор йўғи ярим қадам узоқдаги столга, хона торлиги туфайли ҳар ўтганда эшикка урилиб кетарди. Аёл нозланганча юзини буриштирди.

– Бўлди, бўлди азизам, бошқа олиб келмайман. Ошхонамизни, сенинг

Чеҳия идиш-товоқларинг билан ясатамиз, – деди унга, мазаҳ қилгандек, чиройли аммо бефайз совуқлик қамраб олган юзига табассум югуртириш мақсадида Герасимов. У нонуштасини чала-пуча қилди-ю, тиззасида ўтирган қизчасини эркалаб, ёнидаги стулга ўтқазди. Шоша-пиша кийина бошлади.

– Қаерга? Ҳали нонушта қилиб бўлмадинг-ку.

– Ишларим кўп. Ўртоқ Сталинни буйруғига асосан, Самарқандаги

экспедитцияга тайёргарлик кўришим зарур. Унинг устига институтда бир нечта туганланмаган ишларим бор, уларни тугатишим керак. Майли азизам, кечқурун кўришгунча. У оғзидаги, ҳали чайнаб бўлмаган бутербродини чайнашда давом этганча, эгнига енгил курткасини, ёмғир ёғиб қолишидан эҳтимол қилиб кийди-да, чиқиб кетди.

Мотам

Москвада ҳаво ўша кун бирданига совуб кетди. Оппоқ қор, Москвани забт этгандек атрофни қоплаган, одамлар узун қўнжли этиклари билан қорни босар эканлар, тизза баробар ёққан қор этик қўнжларидан кириб кетаяпти. Аёлллар, болаларини чанғига қуббадек ўтқазиб, оғзига шар-фини қаттиқ боғлаганча, боғчага йўл олган. Катта асфалть йўлакларни, қор куровчи машиналар икки четга сидирганча кураб бораяпти. Бошларига телпакларини бостириб, эгнига меҳли пўстинларни кийиб ишга югураётган одамлар, узоқдан қўнғир айиқчаларни эслатади. Кечга бориб совуқ янаям кучайди.

Паст тембрдаги овоз ҳам, худди мекрафонда гапираётгандек акс садо берадиган кремлнинг бефайз хонасида, Сталин иш Столи ортидаги деразадан осмонга боққанча кечаги зиёфат ҳақида, Надежданинг зардаси ҳақида, умуман СССРнинг келажаги ҳақида хаёл суриб, қўлларини ортига жуфтлаганча ҳаракатсиз, табият мўжизасини кузатарди. Георгий Жуков кетишга изн сўраганди, Сталин бош чайқади аммо ўгирилиб қарамади ҳам. Жуков, Семен Тимошенко, Ежовлар бирин кетин чиқиб кетишди. Улар кетгандан сўнг, Сталин анчагача уҳлолмади. Бироз китоб ўқиди. Китоб ҳам унинг қалбига оро кирмагач, у ўзининг хуфия хонасига кириб кета туриб, ойнадаги парда ортида кимдир борлигини сезиб қолди.

Соат алла маҳал, ким бўлиши мумкин? Ҳамма алла қачон уҳлаб бўлган. Кремлнинг бу совуқ, қўрқинчли хоналарида, айниқса Сталиннинг хонасига ким ҳам киришга журъат қила оларди? Бу ерда бир гап бор, ёки бу суюқасдмикин. Тун ярмида унинг хонасига ўғринча киришга кимнинг журъати етти экан? Шу хаёллар билан Сталин ҳеч иккиланмасдан, ёнидан тўппончани чиқариб, огоҳлантириб ҳам ўтирмай ўқ узди.

Ўқ ўз ишини қилди. Парда узилиб, унинг ортидаги жасад бўй баробар ерга йиқилди. Ерда ётган, карнизни девордан суғириб тушган парда орасидан аёл кишининг инграган овози эшитилди.

– Ҳизматчилардан бири экан шекилли. – Деб, худди ўлжасини қоп-

қонда кўрган овчидек, хурсанд яқинлашди. Тўппонча учи билан қонга беланган парданинг бир четини очди. Кийим жуда таниш. Унинг кўзлари ўлжага яқинлашаётган қоплондан, дарров жавдираган охуга айланди.

Ҳа, у кийм Надеждага тегишлилигини ва шу киймни бир пайтлар унга ўзи совға қилганини эслаб, Надя кийимини аллақачон кимгадир совға қилган бўлсину, ўша киймни кийиб олган ҳизматчилардан бири бўлсин деб нола қиларди ичида. Сталин жон ҳолатда пардани олиб ташлади. Не кўз билан кўрсин-ки, бу унинг хотини Надя эди.

– Надя-я-я… азизам-м-м. – Деб бор овози билан бақириб юборди.

Унинг овози шу қадар жаранглаб акс садо бердики, бамисоли эшикдан чиқиб, кремлнинг ўша совуқ, кимсасиз йўлакларида сайр қилаётган дайди шамолдек, ҳар томондан эшитила бошлади. Надянинг кўксидан отилиб чиқаётган қонни кўриб, Сталин шошиб қолди. Нима қиларини билмай бир қўлидан, бир сочларидан силай бошлади. Надя жон талвасасида эридан кўзини узмас, ёрдам сўраб, раҳм истаган охудек мўлтиллаганча қон ютарди. У Надяни кўтариб диванга ётқизди.

– Азизим… Шу қадар бераҳммисан? – Кўксига теккан ўқ зарбидан,

шу икки жумлани жон талвасасида аранг айта олди.

– Йўқ …йўқ. Мен билмай қолдим ишон…, – дея олди Сталин. қўли-

да жон бераётган, хотинига қандай ёрдам беришни била олмай, худди уни қаттиқ қучоғига олса, у ўлиб қолмайдигандек.

– Биргина гапим учунми? – Деди оғриқдан титраб кетаётган лаблари-

ни баъзўр ишлатиб, оғзига қон келаётган Надя. Унинг сўзлари борган сари чалкашиб, овози худди узоқлардан келаётгандек баъзўр эшиталарди.

– Йўқ. Йўқ. Нималар деяпсан азизам. Мен… билганимда эди…, – деб

минг афсуслар билан бошини сараклаб турган Сталин, Унинг қўлидаги қогозни кўриб, қўлидан юлқиб олди.

– Нима бу? – Шусиз ҳам жон оғриғидан кўзлари юмилиб бораётган

Надянинг бу саволга жавоб бериши осонми. Жон аччиғида, ҳатто ортиқча нафас олаолмаётган Надяни қўлларидан ушлаб бир силкитти ва саволни яна такрорлади.

Одатда Сталин ҳужжатларига текканни ёмон кўрарди. Бу ҳужжат унинг Столидан олинганини билиб, хотини жон таслим қилаётганини ҳам унутди.

– Менга… ҳиёнат қилаяпсан деб, хонанагдан шу қогозларни топиб ол-

гандим. Эндигина ўқиётганимда қадам товушингни эшитиб, беркиниб олгандим. – Деди эрининг қистовига жавобан Надя. Шу икки оғиз сўзни айтиш, унинг учун жаҳаннам азобига тенг бўлди. У ҳар икки жумланинг бирида аранг нафас олар, лабларини бот-бот ялаганча яна сўзларди. Сталиннинг бешавқат кўзларида, яна меҳр учқуни порлади.

– Азизам, чида ҳозир врач келади. Ким бор-р-р? Тез ёнимга келинг-г-

г! – Дея бақирди Сталин. Надежда унинг қўлида борган сари кўзлари юмилиб борар, энди ҳатто кипригини кўтаришга-да мадори қолмаганди. Совиб келаётган танасини иситиш мақсадида, Сталин унинг қўлларини ишқалади, уни бағрига сўнги бор босаётганини ҳис қилган сари унсиз, ундан «мени ташлаб кетма» дегандек, бармоқларини бирма-бир ўпиб, унга илтижоли боқарди. Ҳаракатсиз, ҳатто нафас олмаётганини сезган Сталин Надянинг юзига уриб кўрди. Уни силкитиб кўрди. Энди гапириш тугул ҳатто иҳрамас, киприкларини ҳам қимирлатмасди. Надянинг жони узилга-нини билган Сталин уни диванга юз тубан ётқизди. Икки қадам ортга тисланиб, қўлига ўша машъум, совуқ тўппончасини, титраган қўллари билан ердан кўтараркан, аламли кўз ёшлари мўйлабидан томчиларди. Кўзида ёш билан Надянинг пешонасига яна бир ўқни жойлади. Ва тўппончани кийими билан артган бўлиб, Надянинг қўллари остига минг афсуслар ичра ноилож, қўлларининг ўзи ҳавода тебранганча, ўша совуқ қуролни ерга ташлади.

Никита Хрущев, Ежов ва ҳизматчилар, кириб келганида Надежда Алиулова аллақачон жон таслим қилиб бўлганди. Сталин эса унинг жасади олдида тиз чўкканча, бошини қуйи солиб, унсиз йиғларди.

– Нима бўлди? – Деб Никита Хрущов ҳаллослаганча кириб келди.

Эшик олдида нафас ростлади-да, атрофга кўз югуртирганча майда қадамлар билан юриб кела бошлади ва жасадни кўриб таққа тўхтади. Эгнидаги костюмини, югураётиб кийиб олганми, ёқавайрон, бир енгидан астари чиқиб ётарди. Сталин ўнг қўлини кўтариб, диванда юз тубан ётган Надянинг жонсиз жасадини кўрсатиб бошини кўтармай йиғлашда давом этди.

Ўнг қўли ерга осилганча сизиб чиққан қон, бармоғининг учида қотиб қолган. Гиламга, челакдан қуйгандек қон сингиган. Диванда ётган жасаднинг фақатгина пешонасигагина сизиб чиққан, аммо диванни булғаб улгурмай қотиб бўлган. Ва жасаддан бир икки қадам нарироқда, карнизи билан полга юлиниб, қонга беланган пардага ишора қилганча:

– Бу қандай юз берди? – Деганди Никита Хрущов, рафиқасини жон-

сиз қўлини қаттиқ сиқиб, мушукчадек йиғлаб ўтирган Сталин, Хрущовга аста, қошларини чимириб ўгирилди-да, бурнингни суқма дегандек озгина зарда ва киноя билан:

– Ўзини ўзи отди. – Деб изоҳ берди. Никита Хрущёв билан Ежов дар-

ров бу кинояни англашди ва албатта суд мед экспертлар ҳам Надежда Алеулованинг кўксидаги ўқ изи ҳақида бирорта ҳужжатга, худди Никита Хрущевдек қайд этишмади. Ўлим қоғозига “ юрак ҳуружи» деб қайд этишдан бош тортган врачлар эса ўша тундаёқ отишга ҳукм қилинди. Ҳужжатга Сталин берган изоҳнинг ўзи кифоя бўлди. Бу хабар тонга қадар ҳаммага тарқалди.

Кремлдан қўнғироқ бўлганида, Жуков уҳлаб ётган эди. Бу хабардан у ўрнидан сакраб турди. Ва телефоннинг трубкаси унинг қўлидан тушиб, бурмали сими, пружинадек осилиб қолган трубкани сакратарди. Бу шум хабар уни эсанкиратиб қўйди. Жуков Сталиндан ҳамма нарсани кутиши мумкин эди-ю, аммо буни ҳатто хаёлига ҳам келтирмаган эди. Трубка ортидаги Власик Николай Сидрович, Жуков уни аллқачон эшитмаётганидан хабари йўқ, тафсилотларни баён қиларди. Жуков ўзига келгач, трубкани олиб гапириш ўрнига, уни жойига қўйди. Ҳали тамомила ўзига келмасдан кийина бошлади. У кўзини бир нуқтадан узмай, нималарнидир ўйлаганча, енгига қўл тиқаркан, ҳеч нимадан бехабар, ярим кечадаги шитир-шитир овоздан рафиқаси уйғониб кетди.

– Нима бўлди ўзи? Қаерга шошиб кетаяпсан? Соат эндигина тунги 3

бўлди ахир. – Деди ўрнидан турар-турмас, бир ёнбошга тиралганча. Кўзларини ишқалаб, каравот ёнидаги, тумбочка устида турган қўнғироқли соатга қаради.

– Сталин, рафиқасини отибди. – Деди Жуков бир нуқтага тикилганча,

олди тугмаларини пала—партиш тақаётганини ҳам сезмай. Хонадаги ойнага қарарди-ку, аммо хаяжонланганидан, ўзидан бор йўғи бир қадам наридаги чироқни ёқиш хаёлига ҳам келмасди.

– Нима? – Дея ўрнидан сакраб турди Жуковнинг рафиқаси.

Устидаги кўрпани, мағизини тишлаб хаёлга чўмди. «Ахир сир очилиб-ди-да» – деди у ичида. Надежданинг шаҳсий ҳаётига оид қандайдир сирга гувоҳ бўлгандек.

– Ҳа шундай. Отибди. —Деди Жуков, хаёл суриб турган хотинига

аҳамият ҳам бермай. Бу гап Жуковнинг рафиқасини сергак торттирди.

– Бор йўғи бир гап учунми? – Деб эрининг кўзларига, худди билса

Айтаман, билмаса индамай қўя қоламан дегандек, қаради. деразадан тушиб турган ойнинг хира ёғдусига қониқмай, ёнидаги тумбанинг устида, иккита миттигина ҳайкалчага ўрнатилиб, устига баҳрамалар билан безатилган тунчироқни ёқди.

– Билмадим. Мен боришим керак. – Деб Жуков, фақатгина ойнинг

шуъласи ва тунчироқнинг бор йўғи бир китобнигина ёритиб бера олади-ган нуридан ҳира тортиб кўрсатаётган ойнага қараб, сочларини тўгрила-ди-ю, чиқиб кетди.

Бу хабар, бутун СССРни оёққа турғазди. Ҳалқлар отасининг аёли ўлибди деб, сиёсат оламига тегишли барча, бирин-кетин, узоқ-яқиндан, таъзияга кела бошлади. Сталин тобут тепасида Надянинг совуқ дийдорига тўймасди. Шўппайиб қолган ола қарғадек, энди то абад очилмайдиган, табасум ҳадя этолмайдиган, Надянинг юмуқ кўзларидан бир зумга бўлса-да, кўзларини узмасди.

Ўғли Василий анча катта бўлиб қолганлиги учун онасининг тобути ёнида туриб кўз ёш қиларди-ю, аммо бола эмасми дарров нималаргадир чалғиб кетарди. Қизи Светлана Алеулова эса ҳали жуда кичкина, ҳаётида нима юз берганини тассавурига ҳам сиғдира олмайди. Кимдан жудо бўлганини, найинки одамлар, балки бугун фалакнинг гардиши ўз ўқидан чиқгудек чир айланаётганини, самодаги булутлар ҳам унга мунгли боқиб, жамиийки жонзот унга сабр тилаётганини тушунмасди. У ГУМнинг орқа тарафида, дугонаси билан ўйин ўйнарди. Энагаси эса бугун унга ҳар қачонгидан кўра самимий кўзлар билан боқар, унга ҳар дойимгидан кўра мулойим ва меҳрибончилик кўрсатарди.

Шу маҳал дугонаси, Светлананинг энагасидан ГУМда нима бўлаётганини сўради. У анча эсини таниган қиз эди. Вазиятни билганида эса, Светланага ачиниб ўсмир қизнинг қалби ларзага келди. Унинг қаршисида, эрта тонгдан уйқусини бузиб, кийинтириб олиб келишган, шошилинчда, бошидаги лентаси яхши боғланмаган қизалоқ мўлтира-ганча турарди. Ҳар сакраб, оёқлари остидаги кичкина тўпини тутаман деб югурганида, сочининг бир томони силкинганидан бўшашиб қолган.

Бу беғубор қизалоқни, кундузи офтобидан, тунда ойидан жудо қилишганини тушунмасди. Энди у кремльнинг хар бир хонасини кезиб чиқганда ҳам, кремль нима, дунёни остун устун қилганида ҳам ўша самимий, хақиқий муҳаббат ила уни қучадиган, юзларидан бор меҳрини лабларига жамлаганча, жон-жаҳони билан ўпадиган, йиғлаганида эрка-лайдиган, чиқса бир кафтга сиғадиган юрагининг қайноқ тафтида бола-ларини бутун оламдан ҳимоя қилишга-да қодир, онасини топа олмайди. Ўсмир қиз, буни у англаб етмаётганини ўйлаб жон ҳолатда уни қаттиқ қучганча, астойидил йиғлай бошлади, – Нима бўлди, сени ким урушди? Нега йиғлаяпсан айт ҳозироқ отамга айтаман отиб ташлайдилар. – Деб болаларча беғуборлик билан уни овутишга тушди жажжи Светлана.

Тортишув

Ўша машъум тонг, Сталиннинг сўққабош келажагини бошлаб берди. Сталин учун йиллар, энди Надежда Алеуловасиз ҳеч қандай маъно касб этмас, рангсиз ўтиб борарди. Энди, унинг болалари ва Грузиянинг чекка шаҳарчасида жойлашган Горидаги онасидан бошқа хеч қандай яқин кишиси қолмади. Йиллар унинг, бир замонлар бахтдан порлаган кўзла-рини анча сўндирган. Уни янада ҳиссиз ва бешавқат инсонга айлантирган эди.

Иосиф Сталин, ўғли Якоб билан муросаси тўғри келмасди. Сталин ота бўлгани учунми, ёки сиёсатга таълуқли иш бўлганлиги туфайлими, бу муросани яширишга уринарди. Иосиф Виссарионович ҳарчанд ҳаракатда бўлмасин, Якоб отасининг оёғига болта ураверарди. Ёзнинг илиқ кунларидан бирида:

– Ота, мен уйланмоқчиман! – Деди Якоб. У энди аввалги содда, ўс-

мир йигит эмас, 17—18 ёшлардаги забардаст йигит эди. Энди унинг овозида аввалгидек титроқ, ва андиша қолмаган. Рус тилини ҳам анча ўрганиб олган. Қаддини ғоз тутганча отасининг ҳаракатларини кузатиб, унинг нима фикр билдиришидан қаттий назар ўз фикрида қолишини кўнглига тугиб турганди. Отаси эса бош кўтармай, мийиғида кулиб қўйди.

– Ўғлим, сен энди 18-га кираяпсан, ҳали ўқишинг керак. Қолаверса

оила дегани ўйин эмас. Ишлашинг, оилада рўзғор тебратишинг керак бўлади. Бирор бир касбни эгалламай туриб қандай ишламоқчисан ахир? Қани айтчи, иш танлаганда ўзингни ким деб таништирасан?

– Кимга?

– Кимга бўларди, масалан иш қидираяпсан, ким бўлиб ишламоқчи-

сан? – деди Сталин кинояли жилмайганча, трубкага солинган тамакисини оғзига олиб бориб, ўтирган креслосига суянаркан. Якоб эса унинг рўпарасида, бир оёғига тиралганча, азбарои озғинлигидан белидан тушиб кетай деб турган чарм қайишини тўғрилади-да.

– Ота, мен ахир ҳалқлар отасининг ўғлиманку, ишлашим шарт эмас. —

деди қўлларини икки четга ёзганча, – биргина ишорангиз бўлса бас! – Бошидаги кепкасини ёнлатиб қўндириб олган Якоб, уни бошидан олди-да, мийиғида кулганча қоқа бошлади. Сталинга, унинг бу ҳаракати ёқмади. У дарров жиддийлашиб трупкани оғзидан шартта чиқарди ва креслонинг лабига илкис қўзғалди.

– Ўзингни йўқотма бола. Ким бўлган тақдирингда ҳам ҳалқ билан бир

маъромда яшайсан. Уқдингми? Менга суяниб яшайман деб хом хаёл бўлма. Ўқийсан, касб ўрганасан! Ҳамма қатори яшайсан! – деб бошини эгди. Оз бўлса ҳам ҳовуридан тушишга ҳаракат қилиб уф тортди, ўзини чалғитиш мақсадида, иш столидаги ҳужжатларни қўлига олди. – майли, кимнидир кўз остинга олган кўринасан-а. – Деди совуққонлик билан ҳужжатларга имзо қўя туриб, бошини бир зумгагина кўтариб, қаршисида бошини эгганча қийшайиб турган Якобга ўғринча қараб қўйди-да, яна ишга шўнғиди. Вазият бироз юмшагач, қўлидаги катта қоғоз папкани четга сура туриб, табассум қилди. Табиятан ўта жиддий бу чеҳрага бироз табассум айни муддао бўлди.

– Ҳа албатта, – деди Якоб кепкасини қўлида ғижимлаганча отасига

кўз қири билан ўғринча нигоҳ ташларкан.

– Ким экан у? – деди у, ўғлига бир қошини кўтариб, ҳазиломуз табас-

сум билан, унинг, эндигина юзига югирган андишадан яшираётган, гилос донасидек тим қора кўзлари билан Якобнинг кўзларини тутишга уринарди,.

– Бугун кечга уни олиб келаман. – Деди қизариб кетган Якоб.

– Шу ергами? Ўғлим бу кремл. – Такидлаб, қанчалар эҳтиёт бўлиш

кераклигини эслатиб қўймоқчи бўлди Сталин. Якоб эса дарров хафа бўлди.

– Нима қибди? Ахир бу ер менинг ҳам уйим эмасми? – эндигина ий-

маниб, ўзини панага олаётган Якоб, «отам мени менсимагандек, танлаганимни ҳам менсимаяпти» деб ўйлади. У нафақат ўз отасининг балки, ўн бешта республикани отаси қаршисида эканлигини ҳисобга олмади.

– Сенинг ҳам уйинг албатта, аммо аввал уни суриштириш керак. Ким

у? Ахир кремлга ҳаммани ҳам олиб киравермайсанку. – Деб Сталиннинг овози ўзгарди. Лекин отаси уни ранжитгиси келмадими, балки уни эмас, ўрталаридаги ўзи шусиз ҳам одамларга эриш туюладиган муроса авжига чиқиб кетмасин дедими, хуллас баҳслашмай қўя қолди.

– Нега энди? У менинг аёлим. – Зарда қилди отасига Якоб, худди у

билан керак бўлса жанга чиқгудек.

– Бўлажак аёлинг! – Деб урғу берди унинг гапларига Сталин.

– Йўқ. Айнан аёлим! Биз кеча турмуш қурдик.

Иосиф Сталиннинг бошидан бир челак сувни ағдариб юборгандек, кўл оёғи бўшашиб, ўзига нисбаттан ҳурматсизликни қабул қила олмай, Якобга кўзларини ўқдек қадади-ю, қўлида ушлаб турган ҳужжатларни қаттиқ ғижимлади. Ва бор ғазаби билан уни ўғлига отди.

– Йўқол кўзимдан нонкўр. Ўғлим эмас, исқирт ҳайвонсан! Отанг ким-

лигини унутдингми аблаҳ. – деганча, ғазаби қўзиб бор овозда ўкира бошлади. Якоб қочган бўлиб, ортга бир икки қадам ташлади-да, отасига:

– Афсуски унутганим йўқ. Ва истасам ҳам унутолмасдим. Нега бу во-

қеа сизни шунчалик ғазаблантирди? Негалигини айтайми? Чунки бутун СССРни титратган золим, бугун ўз пушти камарига кучи етмаяпти. Ҳа, ҳа етмади, мен сизни доғда қолдирдим ота. – деди нафрат тўла табассум билан. Бопладим дегандек қаҳ-қаҳ уриб кулди. Гапирарди-ю, худди қўрқоқ чиябўридек бир у бурчакка, бир кресло ортига қочарди. Қўрқаниданми ёки ҳаяжонланганиданми бир жойда туриб гапиролмасди. Сталин эса ғазабдан, иш столига икки қўлини муштлаганча ундан кўзини узмай ўқрайиб туради.

– Йўқол. Бўлмаса…, – деб унга эшикни кўрсатди.

– Нима бўлмаса? Эшик ортидаги итларингизга мени отиб ташлашни

буюрасизми? Айтинг отишсин. Айтинг нега жим турибсиз? – олдинга мардларча қадам босди-да, кўксини очиб, – дарвоқе, сиз ўқни қоқ мияга жойлашни яхши кўрасиз-а, унутибман. – деб яна кулганча ортига тисланди.

– Олиб чиқинг уни ва бошқа кремлга Қўйманг, —деди Сталин қаттий

оҳангда. Ўғлини шу қадар яхши кўрганидан, балки сиёсий мавқейидан-ми, унга озор беришга ўзида куч топа олмагандир.

ГУГБ ходимлари Якобни икки қўлидан судраб боришаркан, токи кремлдан чиқиб кетгунча отасига асаббузар гаплар қилиб бораверди. Унинг отасига нафрати шу қадар чексиз эдики, нима қилиб бўлмасин отасидан, бир замонлар Иосифни топиб берасан деб, княз соқчилари онасини қамаб қўйишганида, зиндонда сил касалини орттириб ўлиб кетган онасининг қасдини олишга ҳаракат қиларди. Ўзи шундоқ ҳам мустаҳкам бўлмаган ота ўғил ораси, бугун бутунлай бузилди. Сталин юрагини ушлаганча, кимсасиз хонада ёлғиз қолди. У деразадан Якобнинг ортидан қараб қоларкан, – Сен, аблаҳ ота нималигини қаердан биласан Якоб? Буни мана мендан сўра. Балки мен феъли тор, буйруқ беришни яхши кўрарман. Аммо отамдан фарқли ўлароқ, оилам ҳаққини емаганман. Ҳа балки сени баъзи бир сабабларга кўра вақтинча ташлаб кетгандирман, балки онанга яхши қарай олмагандирман. Аммо севганман, чин юракдан севганман Якоб. Исмингнинг маъноси нималигини билсанг эди. Ҳамманинг назарида бу дининий исм, Якуб исроил пайғамбарининг исми деб ўйлашади. Йўқ, асло ундай эмас. Я коба, яъни мен кобанинг ўғлиман, мен янги кобаман деган манони кўзлаб қўйганман ўғлим. Сендан умидларим катта эди, аммо сен менга эмас онанга тортдинг. Ҳаётда мақсадинг йўқ. Дўст билан, душманнинг фарқига бормайсан. Ўта меҳрибон, ўта ишонувчансан, худди менинг марҳума Катойимга ўхшаб. Онангни, айнан унинг меҳрибончилиги бу дунёдан олиб кетди. Унинг ишонувчанлиги. Оҳ, сен ўғлига чоғ қазиган оталарни кўрмагансан-да ўғлим.

У отаси Висарион Жугашвилли уйга кеч келиб, онасини урганини, Сосо (Иосиф Сталинни ёшлигида шундай чақиришарди) ёшлигида от араванинг тагида қолиб кетганида, отаси «сендан ўлим ҳам ҳазар қилибди-да, сен нафақат менга балки ўлимга ҳам керак эмассан» деган сўзларини эслади. Онаси Сосонинг даволаниши учун ҳўжайинидан қарз олганида, отаси шу пулларни ичиб қўйганини эслади. Ва оёғидаги пайпоғини ечиб, ёшлигида мажағланиб кетган, ва бир умр ҳаммадан беркитиб юрган панжасини силади. Ўша фалокатда «Сосо юролмайди» деган гапни эшитиб, шу мажағланган оёқ билан, кўзларини чирт юмганча юришни ўрганганини эслади, – Сен нимани кўрибсанки мени айблайсан. Онангни жонини олганим йўқ. Шунчаки, уни асраб қола олмадим холос. – Деб ўғли Якобнинг аччиқ сўзларини унутишга уринди.