У Эўропе вербаваліся «начальные люди» для маскоўскае арміі – афіцэры заходніх краінаў, а таксама простыя жаўнеры. Паслы мелі спецыяльны загад «призывать к себе полковников и капитанов добрых… и наймовать их». Цароваму цесцю Іллі Міласлаўскаму гэта даручалася яшчэ ў 1646 г. (!) Вялізнымі партыямі закуплялася зброя. Да 1647 г. з Захаду было прывезена каля 5 тысячаў мушкетаў, 2721 мушкетная руля, 2267 карабінаў, 1344 карабінных руляў, 2348 параў пістоляў, 12578 шпагаў з похвамі ды шмат іншага. У 1653 г. па карабінавыя і мушкетныя замкі ў Галандыю быў накіраваны капітан фон Керн-Говен. Яму даручалася наймаць там і майстроў-збройнікаў. Затым цар накіраваў туды ж паддзячага Галавіна дзеля закупкі 20 тысячаў мушкетаў і 30 тысячаў пудоў пораху ды волава. У Швецыі таксама было набыта 20 тысячаў мушкетаў. З Нямеччыны везлі «ружья, и шпаги, и латы».
Нехило. А откуда же деньги на всё это взялись?
Ответ простой. Завоевания.
Московия на протяжении всей своей истории завоевывала всех, кого могла. Или сказать точнее, всех, до кого смогла дотянуться.
Завоёвывала чужие земли и использовала их ресурсы для новых завоеваний.
Да, я знаю, что эти слова вызовут возмущение «истинных патриотов России». Которые глубоко и искренне убеждены в том, что их страна всегда только оборонялась от ненавидящих и мечтающих её погубить врагов.
Вот что говорят умные люди о таких «патриотах».
Они всегда "только защищались". Прямо якуты, ненцы, коряки, манси, чукчи, ханты и др. на них пёрли так, что пришлось присоединить Сибирь, Урал и Д. Восток.
Московия это войны и захваты чужих земель, которые она потом начинает называть исконно русскими.
А вот что говорят сами «истинные патриоты России».
Вся территория США на Западном побережье включая Калифорнию (опорный пункт форт Росс) и вся Аляска ранее принадлежала России. Рано или поздно, но мы должны вернуть себе все наши земли в Америке! А ссыльные каторжники из Европы и негры пусть убираются в Южную Америку!
Завоёвывая чужие земли, Московия использовала их ресурсы для новых завоеваний.
Да. Именно завоёвывая.
Присоединение Сибири и Дальнего Востока к России встречало сопротивление местных жителей и происходило на фоне ожесточенных боев коренных народов с русскими казаками, которые часто допускали жестокость по отношению к коренным народам.
Российская колонизация Сибири и завоевание ею коренных народов сравниваются с европейской колонизацией Северной и Южной Америки и её коренных жителей, с аналогичным негативным воздействием на туземцев и присвоение их земель.
Коренные народы Сибири, как и туземцы Америки, понесли колоссальные (с учётом малочисленности народов Сибири) потери в связи с проникновением к ним через русскую колонизацию различных болезней, ранее местным жителям неизвестных (в первую очередь оспа). Оспа впервые попала в Западную Сибирь в 1630 году. В 1650-х годах она переместилась к востоку от Енисея, где погибло до 80 процентов населения тунгусов и якутов. В 1690-х годах эпидемии оспы сократили число юкагиров примерно на 44 процента. Численность коряков в результате боевых столкновений с русскими отрядами к середине XVIII века по сравнению с началом века сократилось вдвое. В результате военных экспедиций русских землепроходцев в Приамурье в 1640-х годах, левый берег Амура опустел, спасаясь от гнёта, дауры массово переселились в Маньчжурию. Особым упорством отличалось сопротивление чукчей. В 1730-х 40-х годах русские отряды вели кровопролитные бои с чукчами.
А я-то думал, почему русские так любят анекдоты именно про чукчей. Оказывается, эти гады когда-то особенно упорно сопротивлялись завоеванию. Почему бы теперь не поиздеваться над побеждённым противником.
С другой стороны… Ну и что ж тут такого? Ну рассказывают анекдоты… Это ж весело. Можно посмеяться.
Решено. Раз русские рассказывают анекдоты про чукчей, то почему нельзя беларусу? Тем более, что я как раз один анекдот именно про чукчу и вспомнил.
Приходит русский к чукче.
-Чукча, возьми меня с собой на охоту.
-Однако бегать на лыжах хорошо надо, – говорит чукча.
-Да я мастер спорта по лыжным гонкам!
-Однако стрелять хорошо надо.
-Да я мастер спорта по пулевой стрельбе!
-Однако умным быть надо.
-Да я профессор! Да у меня три высших образования!
Вздохнул чукча и говорит:
-Пойдем, однако.
И пошли они на охоту. Прошли 30 километров, нашли берлогу медведя. Взял чукча длинную палку и в берлогу засунул, начал медведя будить. Медведь проснулся, обозлился, заревел и на них накинулся.
-Бежим, – кричит чукча. И они побежали.
Километр бегут, два бегут, пять километров бегут, десять бегут. А медведь за ними гонится, не отстает. Русский думает—а чего это я бегу? У меня же ружье есть.
Поворачивается—бабах! Наповал медведя.
Стоит такой гордый, довольный, счастливый, рот до ушей—хоть завязочки пришей. Подъезжает к нему чукча.
-Бегаешь хорошо, однако. Стреляешь хорошо, однако. Глупый ты какой, однако. Теперь будешь двадцать километров сам медведя тащить!!!
И ведь любят в России ругать США за индейцев. А на самих себя посмотреть—фигушки. А ведь русские, получается, ничуть не лучше.
А может, и хуже. В США об этом по крайней мере помнят. В России—стараются забыть.
Попали под цензуру записки первопроходцев Сибири, из которых удалялись при публикации фрагменты о вооруженных стычках казаков с аборигенами как противоречащие концепции о исключительно мирном и добровольном присоединении коренных народов к России.
Из захваченных огромных территорий выкачивались огромные богатства. В первую очередь—соболь.
В XVI веке пушнина составляла на Руси третью часть государственного бюджета, а основное место среди заготавливавшихся мехов занимала соболья «рухлядь». Ею одаривали князей и вельмож, отпускали на жалованье служивым людям и на расход послам. Отправляя посольство в Вену, казна Бориса Годунова выдала в 1595 году послу Вельяминову 40360 штук соболей и 20040 штук куниц.
Собольими шкурками российское правительство взимало подати (ясак) с коренных сибирских народностей, на заготовку пушнины в пользу казны посылались в тайгу (иногда на несколько лет!) специальные полки из солдат и ссыльных людей. Добывали соболя и предприимчивые промышленники. В результате такого беспощадного истребления численность соболя заметно сократилась. Уже в царствование Екатерины II был издан указ, запрещавший добывание соболя и грозивший смертной казнью за вывоз собольих мехов за границу.
Вот откуда деньги на формирование и вооружение мощной армии.
И на дипломатию. На подарки нужным людям.
Актывізавалася і маскоўская дыпламатыя. Цар рассылаў эўрапейскім манархам скаргі на польскага караля. Спецыяльна аднаўляліся дачыненні з аўстрыйскім імператарам Фердынандам ІІІ, якога Аляксей Міхайлавіч пераконваў: «И если Ян Казимир король станет у вас или у курфюрстов просить против нас помощи, то вы бы ратных людей и никакой помощи ему не давали…». У пасланні да герцага курляндскага маскоўскі ўладар пісаў, што ён зусім не вінаваты – яго справакавалі на вайну, прасіў нічым не падтрымліваць Рэчы Паспалітай і абяцаў сваю прыязнасць да Курляндыі.
Что такое просьбы без подарков… А вот с подарками—другое дело. Тогда есть приличный шанс, что твою просьбу не оставят без внимания. Напоминаю– казна Бориса Годунова выдала в 1595 году послу Вельяминову 40360 штук соболей и 20040 штук куниц.
И это только одному послу и в один год. А сколько вообще соболиных мехов ушло в Европу в те года и века, не подсчитает ни один специалист.
Да сярэдзіны траўня 1654 г. падрыхтоўка да агрэсіі была завершаная. Гіганцкія арміі зграмадзіліся на зыходных пазіцыях і чакалі пачатку дзеянняў. У Вялікіх Луках стаяла групоўка ваяводы князя Шарамецева, якая налічвала каля 15 тысячаў чалавек. Асобным войскам кіраваў цароў дзядзька баярын Стрэшнеў. Іх удар быў скіраваны на Невель, Полацак, Віцебск ды іншыя гарады Падзвіння. Паўднёва-заходняя армія пад камандай ваяводы князя Аляксея Трубяцкога налічвала таксама каля 15 тысячаў і знаходзілася ў Бранску. Трубяцкой мусіў рушыць на Рослаў-Амсціслаў-Барысаў. Выпраўляючы яго ў Бранск, цар у красавіку наладзіў вялікую ўрачыстасць у Крамлі, дзе патрыярх Нікан чытаў малітвы «на рать идущим», заклікаў іх «творить государево повеление безо всякого преткновения со страхом и трепетом». Сам манарх звярнуўся з прамовай да ваяводы Трубяцкога. Той быў крануты да слёз і пакланіўся трыццаць разоў. Войска крычала: «…готовы за веру православную, за вас, государей наших, и за всех православных христиан без всякой пощады головы свои положить!» Цар плакаў. Баяры, ваяводы і дзякі адзін за другім падыходзілі да яго і па чыну «со страхом и радостью» цалавалі ягоную руку…
Цэнтральнай арміі, сабранай у сталіцы, адводзілася галоўная задача: авалодаць стратэгічнай фартэцыяй, фактычна брамай у Вялікае Княства Літоўскае, – Смаленскам. Гэтае злучэнне налічвала 41 тысячу ратнікаў і мела магутную артылерыю.
Кіраваць ім браўся сам цар. Для дапамогі маскоўскаму войску, на загад царскага ўрада, Багдан Хмяльніцкі выслаў на Беларусь 20 тысячаў казакоў Нежынскага, Чарнігаўскага і Старадубскага палкоў на чале са сваім шваграм, наказным гетманам Іванам Залатарэнкам. Казакам даручалася дзейнічаць уздоўж Дняпра і Сажа – ударыць у фланг непрыяцелю, захапіць Гомель, Чачэрск, Прапойск, Стары Быхаў. Усяго ў баявых фармаваннях, накіраваных на Беларусь, налічвалася 90-100 тысячаў чалавек. Аснову гэтай арміі складалі палкі «иноземного строю» – рэйтарскія, салдацкія, драгунскія, гусарскія, забяспечаныя найноўшай зброяй, узначаленыя заходнімі афіцэрамі. У арсенале Маскоўскае дзяржавы на той час было каля 4-5 тысячаў гарматаў. Якая яшчэ краіна магла змабілізаваць тады гэтакую сілу? Колькасць царскага войска, якое вясною 1654 г. рушыла на Беларусь, моцна ўражвала ўладароў суседніх краінаў. Прыкладам, курляндскі герцаг Якуб Кетлер пісаў, што «падобнага (войска) ніхто ніколі не меў».
Впечатляет. Ну а что делалось в Литве?
Вялікае Княства Літоўскае не валодала такім ваенна-эканамічным патэнцыялам, каб выставіць блізкую па колькасці армію. 10-12 тысячаў – усё, чым дыспанавала яно пад час барацьбы з казакамі Хмяльніцкага. Вальны сойм у Берасці, скліканы Янам Казімірам 24 сакавіка 1653 г., ухваліў каштарыс на 15 тысячаў жаўнераў. Тады ж, даведаўшыся ад злоўленых маскоўскіх шпегаў, што цар найперш хоча ўдарыць па Смаленску, сойм паслаў рэвізораў для агляду смаленскіх умацаванняў з тым, каб забяспечыць гэтую фартэцыю зброяй, боезапасамі, правіянтам, падправіць муры і валы. Пачалася такая-сякая падрыхтоўка да абароны. Умацоўвалі таксама замкі ў Віцебску і Полацку, павялічвалі іх залогі. Усходнія паветы Княства былі вызваленыя ад абавязку высылаць паспалітае рушанне да галоўнага абозу, каб маглі самі абараняць сваю тэрыторыю. Шляхецкі соймік Полацкага ваяводства ў жніўні 1653 г. вызначыў нормы мабілізацыі рушання: з трох службаў па старых разліках трэба было выстаўляць аднаго чалавека з мушкетам ці ручніцай і сякерай, а таксама з запасам пораху, волава і харчу на 4 дні.
Аднак гэтых захадаў было замала, каб радыкальна паправіць абараназдольнасць краіны. Ды нават і яны на справе амаль не выконваліся. Як у прыкладзе са Смаленскам. Пасля Берасцейскага сойму 1653 г. прайшло 6 месяцаў, перш чым смаленскім ваяводам кароль прызначыў пісара літоўскага Піліпа Абуховіча – чалавека надзвычай ахвярнага, вядомага ва ўсёй Рэчы Паспалітай сваімі заслугамі перад Айчынай. Але падкаморы амсціслаўскі Пётра Вяжэвіч, які быў падваяводам смаленскім і рыхтаваў пасаду ваяводы сабе, стаў рабіць усё магчымае, каб Абуховіча ў Смаленску не было: распускаў плёткі пра яго ў сенаце, намаўляў і бунтаваў смаленскую шляхту, пісаў лісты з пагрозамі. Толькі 21 снежня 1653 г. Піліп Абуховіч выехаў у Смаленск, дзе яго сустрэў арлянскі стараста палкоўнік Вільгельм Корф, які на загад палявога гетмана Януша Радзівіла збіраў там свой полк. Да з'яўлення Абуховіча ў горадзе так нічога і не паправілі. «Ані муры не падрыхтаваныя, ані пяхоце не заплачана, ані правіянту ў замку няма», – запісаў новы ваявода ў сваім дыярушы.
Колькі ні турбаваў Абуховіч уладаў, смаленскія ўмацаванні доўга яшчэ мелі сумны выгляд. З 34 вежаў толькі 10 былі ў нармальным стане. Патрабавалі рамонту муры і валы. Вось што адзначалася ў складзеным тады інвентары Смаленска: «Гэтая памежная цвердзя на працягу амаль 20 гадоў заставалася без усялякага догляду; абодва валы былі цалкам зрытыя; мур у многіх месцах да зямлі меў расколіны такія вялікія, што праз некаторыя мог свабодна прайсці чалавек. Два кавалкі сцяны забітыя глінай, залеплены граззю і зверху паваплены». Замак выглядаў так, быццам і праз вякі не чакаў непрыяцельскага штурму…
Між тым на Ўкраіне ўжо адбылася Пераяслаўская Рада. У прысутнасці вялікага маскоўскага пасольства 8 студзеня 1654 г. сход прадстаўнікоў Запарожскага войска і насельніцтва Ўкраіны прыняў афіцыйную пастанову пра далучэнне іхнага краю да Маскоўскае дзяржавы. Гетман Хмяльніцкі ў прамове падкрэсліў, што далучэнне да Масквы зробіць магчымай перамогу над палякамі. Цяпер вайна была непазбежная. А ў Вялікім Княстве яшчэ нават вялікага гетмана не прызначылі…
Пытанне аб гетманскай булаве ўрэшце вынеслі на Варшаўскі сойм, што засядаў з 11 лютага да 28 сакавіка 1654 г. Сімпатыі большасці былі на баку Януша Радзівіла, які з 1646 г. быў гетман палявы і паказаў сябе таленавітым правадыром войска. З тактычнага боку ён бліскуча правёў бітву з казакамі пад Лоевам у 1649 г., здолеў выйграць у іншых сечах і ў жніўні 1651 г. пераможна ўвайшоў у Кіеў. Зусім не беспадстаўна адзначаў тады ў адным са сваіх лістоў ленчыцкі ваявода Ян Ляшчынскі, што за Радзівіла «ў вядзенні вайны і дасягненні міру ніхто не можа быць здольнейшы», і дадаваў: «хацеў бы пасля Батога, каб гетманіў ён сам». Але найпапулярнейшы ва ўсёй краіне князь быў у каралеўскай няласцы. І не дзіва. Яшчэ задоўга да вайны Януш Радзівіл паказаў сябе зацятым сепаратыстам. Гэта ён калісьці ў Вільні ў прысутнасці караля абразіў каронных сенатараў, выгукнуўшы: «Прыйдзе час, калі палякі да дзвярэй не патрапяць, – праз вокны іх выкідваць будзем!» А чаго вартае было буянства князя! Прыкладам, бойка, учыненая ягонымі людзьмі ў 1652 г. у Варшаве, зрыў сойму праз «liberum veto». Вось таму кароль і вялікі князь Ян Казімір ні за што не хацеў аддаваць яму булавы вялікага гетмана. Калі Радзівіл прыехаў у Варшаву, сойм неўзабаве наагул спыніў працу, так і не прыняўшы патрэбнае ўхвалы. Палявы гетман абураўся, злаваў, пісаў, што сойм сарвалі «на зло Вялікаму Княству Літоўскаму…»
І ўсё ж Януш Радзівіл як мог сам рыхтаваўся да вайны. Хацеў апярэдзіць Маскву і яшчэ 16 лютага выдаў універсал аб зборы войска (і найманага, і рушання), у якім гаварыў: «Паколькі да мяне даходзяць пэўныя звесткі аб набліжэнні магутных маскоўскіх войскаў да межаў дзяржаваў Рэчы Паспалітае, задумаўшы як найхутчэй збіць той непрыяцельскі імпэт, нагадваю… і з улады сваёй сурова загадваю, каб вашыя міласці харугваў і камандаў сваіх трымаліся і ад іх ні на крок ад'язджаць не мерыліся… бо я на сойме… дзень другі толькі затрымаюся і… удзень і ўночы пабягу да Воршы». Казакам на Ўкраіну ён напісаў, каб тыя «ярма царскага, горшага ад няволі паганскай, на сябе не бралі», а лепей далучыліся б да яго. Аднак Хмяльніцкі адаслаў гэты зварот у Маскву. А шляхта не спяшалася да гетманскага абозу. Баялася пакідаць межы сваіх паветаў. На наваградскім сойміку так і было сказана, што шляхцічы «на каня сядаць і бараніць Айчыну» гатовы, ды «не паспалітым рушаннем, але толькі для абароны саміх сябе».
Чарговы сойм Рэчы Паспалітай, які прыме ўхвалу аб 18-тысячным войску для Вялікага Княства Літоўскага і вырашыць нарэшце гетманскае пытанне, збярэцца ў Варшаве толькі 9 чэрвеня. Тады, калі маскоўскае войска будзе ўжо імкліва наступаць на Беларусь.
Соглашусь, что Литва не обладала таким военно-экономическим потенциалом, чтобы выставить сопоставимую по численности армию. Но тем не менее она могла сделать многое, чтобы уменьшить превосходство врага. Но—этого сделано не было.
Вы, читатель, помните, что немного раньше я наехал на элиту Франции, попросту обозвав её представителей социальными паразитами.
Да, я понимаю, что этим самым возмутил очень многих людей. Но—надо же понимать, в каком мире мы живём. В мире, где основные решения принимает элита. Именно элита общества большей частью определяет, как дальше будет жить страна, как дальше будет развиваться общество.
Под элитой в данном случае я понимаю тех, кто принимает решения за других людей. Правитель страны, например. Высшие сановники. Обычные дворяне, которым принадлежат крестьяне. Богатые торговцы, в чьём подчинении опять же множество людей. Высокопоставленные чиновники. Церковные иерархи, чьи слова и решения опять же имеют большое значение для множества людей. Ну и так далее.
Конечно, валить всё на элиту будет неправильно. Не принадлежащие к элите тоже способны влиять на жизнь страны, общества, государства, народа, нации. Чего стоят одни только крестьянские мятежи и бунты, забастовки рабочих. А ведь есть и другие, не столь радикальные способы.
Вот, например, празднование Нового года. Большевикам ударило в голову его отменить.
Уже в 1926-ом году большевики издали указ, запрещающий ставить у себя дома елку на новогодние праздники. Несколько лет спустя Новый год вообще отменили, сделав его обычным рабочим днем. Дореволюционные традиции уже традиционно, простите за тавтологию, большевиками подавались как пережитками гнилой буржуазии, чумой с “загнивающего Запада” и так далее. Был даже учрежден специальный орган, которые в преддверии 1-го января ходил по квартирам, и проверял, не стоит ли у кого дома елки.
Одним из лозунгов становления социалистической культуры стал клич партии: «Все на борьбу с религиозным дурманом!» Новогодний праздник попадает под молот антирождественской агитации. Вот одна из стихотворных агиток тех лет:
«Скоро будет рождество – Гадкий праздник буржуазный,
Связан испокон веков С ним обычай безобразный:
В лес придет капиталист, Косный, верный предрассудку,
Елку срубит топором, Отпустивши злую шутку».
1928 год. Война против праздничной елки продолжается. Поводом для очередной вспышки негодования послужило размещенное в «Правде» объявление Универпочты о рассылке наборов елочных украшений. В редакции рабоче-крестьянских газет посыпались письма возмущенных читателей: «Меня, как безбожника, ведущего антирелигиозную пропаганду среди учащихся и рабочих, удивляет, почему газета «Правда» в своих объявлениях на весь СССР публикует, что Универпочта предлагает ЕЛОЧНЫЕ УКРАШЕНИЯ… Предлагаю Универпочте поставить на вид за то, что она способствует старому быту, рассылая всякую мишуру и разную дребедень для украшения елок».
1935 год В середине 30-х годов идеологи сменили тактику и стали трактовать елку как атрибут не рождественского, а новогоднего праздника. Звездным часом зеленой гостьи стал 1935 год, когда, впервые за время большевистского правления, по инициативе члена Президиума ЦИК СССР П. Постышева в Харькове был организован детский новогодний утренник. Спустя 11 месяцев секретариат ВЦСПС вынес решение: «Поскольку празднование Нового года стало и есть всенародный праздник и празднуется трудящимися, этот праздник нужно узаконить».
Тогдашняя элита пыталась запретить праздник, а люди всё равно продолжали отмечать. В конце концов власть имущие плюнули и сдались—да празднуйте уже, так и быть, даже выходной вам сделаем.
23 декабря 1947 года указом Президиума Верховного Совета СССР 1 января объявлен «праздником и нерабочим днем».
Итак, элита страны, общества принимает решения. Эти решения и определяют, как дальше будет жить страна. Общество. И тут важно, чем на самом деле является элита. Потому что у неё есть постоянная опасность превратиться в паразита.
Дело вот в чём. Элита может принимать решения, выгодные как для элиты, так и всего общества и всей страны в целом. А может принимать решения, которые выгодны только самой элите и вредят всем остальным. В этом случае страна и общество деградируют. Или скажем мягче—слабеют.
Результат?
Возможны два варианта. Первый—французский или русский. Когда начинается кровавое зверство, где по полной программе достаётся всем, включая элиту.
Второй вариант—та же Речь Посполитая. Когда она ослабела, причем капитально, соседние страны просто порвали её на части, как Тузик грелку.
Опять же досталось всем, включая и элиту.
Вернёмся к элите Литвы. Её задача в те годы была—принять правильные решения. Со своей задачей она не справилась.
Литвины знали, с кем имеют дело. Со страной, которая при любом подходящем случае нападает на них. И которая именно сейчас готовится к нападению. Самому мощному за всю историю войн между ВКЛ и Московией. Ведь знали же в Литве, что Московия готовится. Сведения были. Но—элита Литвы в основном занималась своими мелкими дрягами.
Да, выставить такую же армию, как у оккупантов, литвины в любом случае не могли. Но увеличить свою армию в два-три, а то и в четыре раза—вполне могли. Укреплять оборонительные сооружения, закупать и производить оружие, порох, найти союзников в Западной Европе, найти наёмников, которых в те времена хватало и которые обычно сражались честно, пока им платили… Всё это можно было сделать. И не только это.
Тогда и ход и результаты войны были бы совсем другими.
Но—литвинская элита хлопала ушами.
Я не говорю про отдельных её представителей, которые сделали всё, что смогли. И смогли они многое. Без них вообще бы всё рухнуло.
Я говорю про большую часть элиты.
А тут ещё одно слабое место Литвы.
Политика правящей верхушки в отношении православных. Их делали людьми второго сорта.
Поскольку феодалы-католики получили дополнительные привилегии, в сравнении с ними положение их православных собратьев относительно ухудшилось. Дискриминация православных с конца XIV в. начала раздирать внутреннее единство княжества и стала источником ряда конфликтов (гражданская война 30-х гг. XV в., выступление М. Глинского, промосковские настроения части феодалов).
Эта проблема так и не была решена полностью. Конечно, такого раздрая, как в той же Франции, где христиане разных сортов вели между собой самые настоящие войны, в Литве никогда не было. Но всё равно страну это ослабляло.
Решить данную проблему полностью литвинская элита так и не смогла. То есть не выполнила свою обязанность.
Да, ребята, кроме прав, есть ещё и обязанности. Увы, элита любого общества может забыть свои обязанности. Вот только про права, как показывает жизнь, элита никогда не забывает.
Когда элита забывает про свои обязанности, тогда она и превращается в социального паразита.
Вернёмся к войне. Посмотрим на результаты.
Катастрофа – інакш не назавеш стан, у які была ўвергнутая Беларусь трынаццацігадовай вайной. І самыя страшныя страты – гэта страты людзкія. У Беларусі ў межах прыкладна яе сучаснай тэрыторыі колькасць насельніцтва зменшылася больш чым напалову: калі перад вайной яно дасягала 2 мільёнаў 900 тысячаў чалавек, дык на 1667 г. засталося блізу 1 мільёна 350 тысячаў. Гэта прыкладна 47 адсоткаў. Гарадскога жыхарства ацалела яшчэ менш: толькі 45 адсоткаў. Ці ведала хоць адна блізкая да Беларусі краіна такія страты, ці губляў хоць адзін эўрапейскі народ 53 адсоткі сваіх жыхароў? Страты ўсяго Вялікага Княства Літоўскага за тую вайну склалі 46, а Жамойці і астатняй часткі сучаснай Летувы адпаведна 31 і 37 адсоткаў. На тэрыторыі Польшчы таксама менш: у Вялікапольшчы – да 42, а ў Малапольшчы – каля 27 адсоткаў; хіба што ў Мазовіі – каля паловы. Нават у Нямеччыне самая знішчальная Трыццацігадовая вайна не прывяла да такой дэмаграфічнай трагедыі. Там толькі ў некаторых зонах, якія не складалі і чвэрці ахопленай ваеннымі дзеяннямі 1618-1648 гг. тэрыторыі, людскія страты пераўзышлі 66 адсоткаў. Але ж у Беларусі ў шэрагу паветаў, асабліва на ўсходзе і поўначы краіны, гэтыя лічбы яшчэ большыя: так, у Полацкім – амаль 75, Амсціслаўскім – 71,4, Варшанскім – 69,3 адсоткаў. Полацкае, Віцебскае ды Амсціслаўскае ваяводствы былі наагул самыя пацярпелыя: тут засталася менш чым траціна ад колькасці даваеннага насельніцтва.
Некаторыя гарады, здавалася, абязлюдзелі назаўжды, бо хіба можна ажыць, калі страты жыхароў, мяркуючы па знішчэннях забудовы, перавысілі, напрыклад, 93 адсоткі ў Полацку, 94 – у Віцебску, 92 – у Ляхавічах, 98 – у Вяжышчах або склалі больш як дзве траціны, як у Пінску, Тураве, Магілеве, Чашніках? Асабліва калі ўлічыць, што на іх аднаўленне не было адкуль узяць ні сілаў, ні сродкаў, бо цэлы край стаў адным суцэльным папялішчам.
Яшчэ ў 1661 г., калі асноўную частку Беларусі ўжо вызвалілі і варшаўскі сойм, разглядаючы стан гаспадаркі ўсіх паветаў і ваяводстваў, вызначаў падаткі, прынятыя дакументы лаканічна сведчылі: Ашмянскі павет – «цалкам знішчаны непрыяцелем», Браслаўскі – «дашчэнту зруйнаваны варожым войскам, дзеля чаго аніякіх падаткаў Рэчы Паспалітай сплочваць не можа», Гарадзенскі – «непрыяцелем у нішто ператвораны і ў большай частцы спалены», Ваўкавыскі – «непрыяцелем столькі разоў руйнаваны і ў шматлікіх месцах выпалены», а ў дадатак пацярпеў і ад бясконцых пераходаў свайго войска, Слонімскі – «непрыяцелем амаль дашчэнту спалены і зрабаваны», а таксама цярпеў ад харугваў Рэчы Паспалітай. Берасцейскае ваяводства было «варожай рукой на большай частцы ў попел ператворана і ўсё зруйнавана», Менскае – таксама «ўсё вынішчана». Што было казаць пра Ўсходнюю Беларусь ці Полаччыну, якія зведалі вайну першымі і найдаўжэй знаходзіліся пад акупацыяй. Прыкладам, Варшаншчына ўжо ў 1655 г. была «непрыяцелем праз меч і агонь цалкам зруйнавана». Піншчына, як сведчаць тыя ж соймавыя дакументы, таксама на пачатку вайны была «моравым паветрам, агнём і бясконцым гарцаваннем бандытаў (казакаў. – Г.С.) моцна вынішчана». А паўднёва-ўсходняя Беларусь пацярпела, відаць, яшчэ больш, бо тут жа з віны казакаў і царскіх ратнікаў вайна не перапынялася нават на часы замірэння. У дэкларацыі сойма 1659 г. пра Мазырскі павет было запісана, што ён «знесены цалкам, ані падаткаў даваць, ані паспалітым рушаннем служыць не можа…».
Бадай, не засталося ў Беларусі і аніводнага больш-менш цэлага горада. Усе яны ляжалі ў попеле ды руінах. Для параўнання можна адзначыць, што ў Мазовіі доля знішчаных ці спаленых за вайну гарадоў сягала прыкладна адной траціны. Каб хоць неяк паспрыяць аднаўленню зруйнаваных местаў, сойм Рэчы Паспалітай мусіў 20 з іх вызваліць ад падаткаў. Менск, напрыклад, «зважаючы на знішчэнне мяшчанаў і самога горада», пазбавілі абавязку выдаваць хлеб, прымаць войска на пастой, вызвалілі ад жаўнерскіх пераходаў і ад усіх дзяржаўных падаткаў. Калі аўстрыйскі дыпламат Аўгусцін Маерберг па дарозе да Вільні заехаў у Менск, руіны моцна ўразілі яго (cярод іншага ў горадзе тады загінулі старыя арыгіналы прывілеяў і шмат розных каштоўных дакументаў). «Сумным вокам аглядалі мы разбурэнні, учыненыя гэтаму гораду масквіцянамі», – занатаваў ён у дзённіку. Тады, у 1662 г., мясцовыя базыльяне, дамініканцы і бернардынцы, дзякуючы ахвяраванням людзей, пачыналі ўжо адбудоўваць свае паўразваленыя касцёлы і кляштары, аднак іншы падарожнік яшчэ і ў 1678 г. адзначыў, што Менск моцна «пацярпеў ад масквіцянаў, якія ператварылі яго амаль у разваліны». Нясвіж таксама быў «частымі непрыяцельскімі нападамі знесены, а пад час апошняй аблогі маскоўскім войскам цалкам зруйнаваны». Ляхавічы за гады вайны цярпелі ажно тройчы, а чацверты раз Хаванскі зусім выпаліў горад, так што тут засталося толькі 17 дамоў. Ворша была таксама «бясконцымі маскоўскімі нападамі не раз спаленая і цалкам зруйнаваная». Яна ляжала «пустой» яшчэ і пры канцы ХVІІ стагоддзя. Падобны лёс напаткаў Горадню, «з фальваркамі і прадмесцямі да грунту зруйнаваную маскоўскім войскам» (і праз дзесяць гадоў пасля вайны ад яе заставалася, па словах Бернгарда Танэра, які праязджаў праз Беларусь, «толькі гарадское смецце»), Дуброўню, рэшта жыхароў якой з плачам паказвала Стэфану Мядэкшу разрытыя валы ды апавядала пра бязлітасную помсту царскіх ратнікаў за іхную ўпартасць пры абароне, Амсціслаў, Высоцак, Пінск, Столін, Давыд-Гарадок, Тураў, якія знішчаліся па некалькі разоў, ды іншыя гарады і мястэчкі. Вільня ўяўляла з сябе толькі сумныя сляды дзікага шаленства ў разбурэннях, попеле і руіне, пісаў у 1662 г. пасол аўстрыйскага імператара Маерберг. Што мелася драўлянага – выпалена, а мураваныя будынкі стаялі з чорнымі ад дыму сценамі, без дахаў. Вуніяцкія ды каталіцкія храмы, сцены якіх былі дзе пабураныя, дзе наскрозь прабітыя молатам, засталіся зусім без званоў. Іх за час акупацыі вывезлі, а што не паспелі – расплавілі. Так што набажэнствы праходзілі ў журботнай цішыні.
Гаспадарка ўсёй краіны апынулася ў катастрафічным стане, а для яе аднаўлення не ставала людзей, асабліва рамеснікаў, і амаль зусім не засталося рабочай жывёлы. Пасля вайны не апрацоўвалася і паловы ад ранейшых плошчаў ворыўнай зямлі. У найбольш пацярпелых раёнах пусткаю ляжала ледзь не ўсё поле. Так, у Віцебскай эканоміі на 1667 г. заставаліся некранутымі 74 адсоткі зямлі, у межах усяго Амсціслаўскага ваяводства – блізу 70 адсоткаў, у Шклоўскім графстве яшчэ раней не апрацоўвалася і чвэрці даваенных плошчаў. І праз пяць-дзесяць паваенных гадоў становішча практычна не палепшылася. У Дубровенскім графстве, Прапойскім і Крычаўскім стараствах у запусценні ляжала адпаведна 73, 72 і 60 адсоткаў усіх сялянскіх гаспадарак. У Барысаўскім павеце на 19 вёсак было толькі 14 заселеных двароў, а на 11 пасяленняў Зубравіцкага войтаўства – усяго 4 гаспадаркі. У мястэчку Паставы і трох бліжэйшых вёсках у 1672 г. жыло толькі 5 сем'яў. Буйное і калісьці багатае ўладанне Смаргоні, напрыклад, у 1689 г. мела ўсяго 6 кароў, 11 авечак і 4 свінні, а зямля ў трох фальварках з чатырох была зусім закінутая. Бязлюдныя вёскі ды сялянскія палі зарасталі лесам і хмызамі. Каб неяк выжыць, людзі нярэдка пакідалі свае мясціны нават пасля сканчэння ваенных дзеянняў ды кіраваліся ў іншы край. Як паведамляў пінскі вуніяцкі біскуп Марцін Белазор, сяляне ў ягоным біскупстве «з голаду паўміралі, а іншыя з хатаў сваіх, не маючы чым пажывіцца, прэч пайшлі».
Даследуючы беларускую мінуўшчыну, беларускую культуру, трэба абавязкова ўлічваць, што на гэтай зямлі цэлае стагоддзе ніяк не магло аднавіцца насельніцтва. Да 1700 г., калі Беларусь стала новым пабаявішчам, колькасць яго дасягнула 2 мільёнаў 247 тысячаў, аднак вайна зноў зменшыла яго ледзь не да лічбы 1667 г. – 1 мільёна 457 тысячаў. Загінуў амаль кожны трэці… Нават праз два вякі дэмаграфічны патэнцыял Беларусі мала адрозніваўся ад таго, які яна мела ў сярэдзіне ХVІІ ст.: у 1835 г. колькасць яе жыхароў ледзь-ледзь перавысіла 3 мільёны, у 1858 г. у Беларусі жыло толькі 3 мільёны 300 тысячаў чалавек…
Эта и ещё 2 книги за 34,99 zł