Биһиги Аан Дархаммыт

Михаил Ефимович урукку дьыллар охсуһуулаах уорҕаларын, оччотооҕу быһыыны-майгыны куруук илдьиритэн, анааран көрөн, кэлиҥҥи кэмҥэ тэҥнии тутан толкуйдуурун сөбүлүүр. Саха олоҕун тупсарыыга маҥнай омук бас-көс тойотторо турууласпыт буоллахтарына, кэлиҥҥи үйэлэргэ сыыйа бэйэ иһиттэн үөрэхтээхтэр үүнэннэр норуоттарын туһун саныыр, кэлэр кэскили кэриҥниир саҥа араҥа үөскээбитэ.

* * *

Сахалар үөрэххэ сыстыылара Саха сиригэр христианство итэҕэлин киллэриини кытта ситимнээх. ХVIII үйэ ортотуттан ыла сахалары сүрэхтээһин (крещение) саҕаланар, онтон сүүстэн тахса сыл буолан баран, ХIХ үйэ 70-с сылларыттан ыла, ыраахтааҕы былааһа «туземецтарга» анаан оскуолалары аһарга быһаарынар. Хаһаахтар оҕолоругар аналлаах оскуолалартан ураты, церковнай-приходской үөрэхтээһин саҕаланар. Хас да улууска оскуолалар аһыллаллар. 1889 сыллаахха оскуола ахсаана 52-гэ тиийэр, онно 828 оҕо үөрэнэриттэн 368-һа эрэ саха этэ.

Ыраахтааҕы чиновниктарыттан сахалар губернатор И.И.Крафт аатын саамай үрдүктүк туталлар. Кини алта сыл салайбытын устатыгар сэттэ начальнай училищены, Өлүөнэ трагын эҥээр 26 оскуоланы астарбыта. Ону таһынан И. Крафт дьаһалынан Казань, Петербург, Москва университеттарыгар, институттарыгар үөрэнэр уонтан тахса Саха сирин устудьуонугар стипендия анаммыта. Эмиэ кини көҕүлээһининэн музей уонна библиотека дьиэлэрин тутууга үп хомуллуутугар бэйэтэ 1500 солкуобайы сиэртибэлээбитэ. Ыраахтааҕы администрацията Саха сиригэр ыыппыт «культурнай политиката» төһө да дуона суоҕун иһин, ХIХ үйэ иккис аҥаарыгар саха норуотун сайдыытыгар ураты хоннохтоох хардыы оҥоһуллубута бэлиэтэниэхтээх. Чэ, баҕар, университеты, институту бүтэрбит саха ахсаана аҕыйах даҕаны буоллун, ол гынан баран кинилэр омуктарыгар төһөлөөх үтүөнү оҥорбуттарын санаан көрүҥ. Кинилэр бэйэлээх бэйэбит испититтэн тахсыбыт эрээри, букатын ураты, үрдүк сайдыылаах дойдуларынан сылдьыбыт, таһыччы киэҥ билиилээх-көрүүлээх дьон буолаллар эбээт!

ХIХ, ХХ-с үйэлэр ыпсыыларыгар олохтоох национальнай интеллигенция үүт үрүмэтин курдук чараас араҥата үөскээбитэ.

1883 сыллаахха Иркутскай түрмэтигэр саха биир бастакы үөрэхтээҕэ, маҥнайгы учуонайа, естественнэй наукаларга кандидат Константин Неустроев баара-суоҕа 25 сааһыгар ытыллан өлбүтэ. Бу чаҕылхай талааннаах, үөрэхтээх киһи революционнай өйдөөх-санаалаах хаайыылаахтары кытта кистэлэҥ суруйсууга уорбаланан хаайыллыбыта. Саҥардыы ситэн-хотон, сириэдийэн эрдэҕинэ, норуотугар туһалыыр кыах биэрбэккэ, олус эрдэ тыынын быспыттара.

Константин Неустроевтан аҕыс сыл балыс (1866 с.) Василий Никифоров, норуотун бары кыһалҕатыгар барытыгар күүс-көмө, өй-санаа буолбут дьиҥнээх интэлигиэн, оччотооҕу саха прогрессивнай өйдөөх-санаалаах бас-көс уонна үөрэхтээх дьонун лидердэрэ, патриот, киһи киэнэ кэрэмэһэ, омугун туһугар чаҕылхай олоҕу олорон ааспыта. Саха үөрэхтээхтэрэ барылара даҕаны сурукка-бичиккэ аан бастаан полит-сыылынайдартан үөрэммиттэрэ барыбытыгар биллэр суол. Василий Никифоровка быһаччы сабыдыаллаабыт дьонунан Константин Неустроев уонна кини Петербурдааҕы университекка бииргэ үөрэммит табаарыһа, университет кистэлэҥ куруһуогун сорудаҕынан үөрэх миниистирин Сабуровы дьон ортотугар сирэйгэ биэрэн саакка ыыппытын буруйугар Саха сиригэр сыылкаҕа ыытыллыбыт Папий Павлович Подбельскай буолаллар. Сыл кэнниттэн Иркутскайга кини холобурун Неустроев хатылаан ытылларга ууруллубут. Доҕордуулар биир дьыалаҕа түбэспиттэр эрээри, бириигэбэрдэрэ тус-туһунан буолбута. Ону билигин хайдах баҕарар тойоннуохха сөп.

Папий Подбельскай Саха сиригэр кэлэн үгүс саха ыччатын, ол иһигэр Василий Никифоровы, сурукка-бичиккэ эрэ буолбакка, уопсастыба, политика уонна экономика боппуруостарыгар кытта үөрэппит улахан өҥөлөөх киһи. Кини Дьокуускайга киирэ сылдьан Романовкатааҕы ытыалаһыыга түбэһэн хомолтолоохтук өлбүт. Сүүрбэһис сыллардаахха В.Никифоров Москваҕа бара сылдьан Подбельскай огдооботун уонна уолун көрсүтэлээбит. Подбельскай уола почта уонна телеграф наркомунан үлэлии олорор кэмигэр киниэхэ сылдьан кэпсэппит.

1890 сыллаахха В.В.Никифоров Дүпсүн улууһун кулубатынан талыллан, саҥа оскуолалары аһыынан үлүһүйэн үлэлиир. Таҥара үлэһиттэрин көрдөһүүлэринэн бырабыыталыстыба сената кинини церковнай-приходской оскуолалар бочуоттаах попечителлэринэн бигэргэтэр. Синод киниэхэ Библияны бэлэх туттарар. В.Никифоров көҕүлээһининэн Көмөлтө сэбиэтэ диэн оскуолаларга үбүнэн көмөлөһөр бөлөх тэриллэн үлэлиир. 1895 сыллаахха үөрэхтээһин иһин үрүҥ көмүс мэтээлинэн наҕараадаланар. Кэлин Үөрэхтээһин уопсастыбатын тэрийээччилэрин ахсааннарыгар киирсэн, тыа оскуолаларын учууталларын бэлэмниир учительскай семинарияны арыйыыга үгүс сыратын аныыр. Семинарияҕа нуучча тылын бастакы учууталынан кэлин саха алфавитын ааптара буолбут С.А.Новгородов үлэлиир. Киниэхэ Василий Никифоров Петербурдааҕы университекка киирэригэр стипендия анаан улахан көмөнү оҥорбуттаах. Оччотооҕу интеллигенция, киһи сөҕүөн, ордук саныан курдук, түмсүүлээхтэрэ, бэйэ-бэйэлэрин өйөһөллөрө.

1898 сыллаахха В.Никифоров көҕүлээһининэн ааҕар библиотека, онтон сыл буолаат тыа хаһаайыстыбатын уопсастыбата тэриллэр. Соруга диэн үөрэхтээһин уонна сахалыы сир үлэтигэр туттуллар сэбинэн-сэбиргэлинэн хааччыйыы, агрономия төрүттэригэр үөрэтии. Бу уопсастыба уонча сыл устата улахан көдьүүстээхтик үлэлээбитэ.

В. В. Никифоров 1905–1907 сылларга, өрөбөлүүссүйэ кэмигэр, ордук тахсыылаахтык үлэлээбитэ. Сибииргэ бэйэни салайыныы туһунан дьаһал тахсыбытыгар көмөлөһөөччүлэринээн бэйэлэрэ Саха сиригэр земствоны киллэрии бырайыагын оҥорбуттара. Онно сири барытын сахалар бас билиилэригэр биэрэри уонна Дуумаҕа сахаттан бэрэстэбиитэл баар буоларын модьуйсууну губернатор олох сөбүлээбэтэҕэ. 1905 сыллаахха алтынньыга ыраахтааҕы норуокка сымнатыы оҥорорго күһэллибитэ. Нэһилиэнньэҕэ гражданскай көҥүл төрүттэрин олохтуур аатырбыт-сураҕырбыт Манифеһа тахсыбыта. Киһи күөмчүлэммэт, саныыр санаатын көҥүл этэр-тыынар, араас мунньахтар, сойуустар тэриллиилэрэ хааччахтаммат буолбута. Оруобуна бу кэмҥэ земство боппуруостарыгар бары улуустартан мустубут бэрэстэбиитэллэр мунньахтара буолбута.

В.Никифоров салайар тыа хаһаайыстыбатын уопсастыбата атын уопсастыбалары кытта бииргэ тэрээһин мунньаҕы (учредительное собрание) ыҥырыы туһунан модьуйсубуттара. Еврейдэр, инородецтар, иновердар тустарынан сэнэбиллээх, баттыгастаах сокуоннары суох оҥорорго туруорсубуттара. Дьокуускай ол күннэргэ, быһыты тоҕо аспыт халаан уутун курдук, өрө оргуйан олороро. Араас миитиннэр, собостуопкалар, учууталлар, атыыһыттар, үөрэнээччилэр, оспуоччуктар, бирикээсчиктэр сойуустара үрүт-үрдүгэр тэриллибиттэрэ. Сыылынайдар уонна кинилэри өйөөбүт Василий Никифоров баһылыктаах сахалар куорат Дууматын ыларга холонон көрбүттэрэ табыллыбатаҕа.

Сахалар сойуустара үрэллибитин кэннэ В.Никифоров хаайылла сытан Манчаары туһунан пьеса суруйар. Норуот геройунан сүрэҕэр-быарыгар мунньуллубут туох баар кыһыытын-абатын, сойууһа ыһыллыбытын, доҕотторо-атастара түһэн биэрбиттэрин, былааһы утары туруулаһыыга соҕотох хаалбытын суланан-суҥхаран этитэр. Пьеса былаһын тухары норуот туһугар охсуһуу идеятынан өрө күүрүү тэҥэ дьон-сэргэ биир санааҕа кыайан түмүллүбэтиттэн хомойуу, хоргутуу күүстээхтик бэриллэр. Бастаан утаа самодеятельнай куруһуоктарга пьеса сахалыы оонньонорун цензура көҥүллээбэтэҕэ. Ол иһин Пекарскай көмөтүнэн айымньы кырыытын-кылаанын нарылыы түһэн баран нууччалыы тылынан эрэ оонньоноро көҥүллэммитэ. Саха көрөөччүлэригэр балай да өр кэм ааспытын кэннэ көҥүллэнэн, улахан сөҕүүнү, биһирэбили ылбыта.

В.Никифоров кэлин публицистиканан хото дьарыктанар, олохтоох хаһыаттарга ыстатыйалара, суруйуулара ситимин быспакка тахсаллар, бэйэтэ сурунаал тэрийэн таһааттарар. Дьокуускайдааҕы географическай уопсастыба салаатын үлэтигэр кыттар, Кыһыл Кириэскэ үбү сиэртибэлээһини көҕүлээччи быһыытынан ылсан үлэлиир.

1917 сыллаахха олунньутааҕы өрөбөлүүссүйэ кэмигэр былаас Дьокуускайга Г.Д.Петровскай баһылыктаах сыылынайдар илиилэригэр киирбитэ. Кулун тутар саҥатыгар куоракка В.Никифоров бэрэссэдээтэллээх сахалар мунньахтара буолбута. Мунньах кыттыылаахтара ыраахтааҕы уһуллубутунан эҕэрдэлээн Петроградка телеграмма ыыппыттара.

Саха интеллигенциятын үгүс өттө олунньутааҕы өрөбөлүүссүйэни үөрэ-көтө, элбэҕи эрэнэ көрсүбүт буоллахтарына, өктөөбүрдээҕи сабыытыйаларга сыһыаннара араас этэ. 1917 сыл от ыйын ортотугар Саха сирин үрдүнэн земство, ол аата бэйэни салайыныы былааһа, киирбитэ. Өктөөп өрөбөлүүссүйэтэ В.Никифоровы уонна кини биир санаалаахтарын уйулҕаларын хамнаппыта. Сэтинньигэ уопсастыбаҕа Куттал суох буолуутун кэмитиэтин, куораттааҕы Дуума, байыаннайдар уонна бааһынайдар депутаттарын Сэбиэтин, В.Никифоров баһылыктаах Саха национальнай кэмитиэтин холбоһуктаах мунньахтара ыытыллыбыта. Түмсүүлээх мунньахха Сэбиэскэй Арассыыйа үлэлээн иитиллээччилэрин бырабыыталыстыбатын билиммэт туһунан уураах ылыммыттара. Социалистическай өрөбөлүүссүйэни ылыммат, олунньутааҕы өрөбөлүүссүйэни көмүскүүр кэмитиэт тэриллэр. Бассабыыктар салайааччыларын Олейниковы, Эренбуру, Андреевиһы, саха хара үлэһиттэрин сойууһун бэрэссэдээтэлин М.К.Аммосовы тутан хаайталыыллар.

Кэлин ыытыллыбыт олохтоох бэйэни салайыныы мунньахтарыгар бассабыыктары, Сэбиэт былааһын норуот өйөөбөтө көстүбүтэ. Маннык быһыыга-майгыга, 1918 сыллаахха тохсунньу 20 күнүгэр, Саха уобалаһынааҕы земство мунньаҕа үлэтин саҕалаабыта. Мунньахха баһылыыр-көһүлүүр оруолу федералистар ылбыттара. В.Никифоров земство салалтатын бэрэссэдээтэлинэн талыллар, ол эбэтэр Саха сирин ситэриилээх былааһын салайааччытынан буолбута. Кини бассабыыктар былааһы кииннээһиннэрин дьүүлгэ туруорарга эппитэ. Петроград Саха уобалаһын салайыыга орооһорун утарбыта. Саха сиригэр уобаластааҕы земство уонна национальнай кэмитиэт бэрэстэбиитэллэрин холбоһуктаах былаастара салайыахтааҕа.

Олунньу 5 күнүттэн В.Никифоров уобаластааҕы земство салалтатын бэрэссэдээтэлин дуоһунаһыгар киирэн үлэлээбитинэн барбыта. Толору сыл аҥаара буолбакка, от ыйыгар, Саха сиригэр сэбиэскэй былаас соҕурууттан кэлбит этэрээт саатын-сэбин күүһүнэн олохтоммута. Земство, бэйэни салайыныы идеята самнарыллыбыта, ол эрээри оччотооҕу өй-санаа мөккүөрэ бүгүҥҥү биһиги кэммитигэр олоххо киирбитэ.

В.Никифоров политическай олохтон туоратыллыбыта. 1922 сыллаахха Бурятияҕа үлэлиир, нөҥүө сылыгар Саха республикатын салалтатын көрдөһүүтүнэн Москваҕа кыраай ситиһиилэрин быыстапкатын тэрийэн ыытар. Ол кэнниттэн ССРС салалтатын иһинээҕи Саха бэрэстэбиитэлистибэтигэр үлэлиир. 1925–1926 сылларга М.К.Аммосов көҕүлээһининэн тэриллэн Саха сиригэр үлэлээбит ССРС НА хамыыһыйатыгар киирсэн, демография боппуруоһун чинчийиигэ үлэлиир. Эһиилигэр промысловай кооперация программатын оҥорууга үлэлии сылдьан тутуллан хаайыллыбыта. ОГПУ эрдэттэн буруйдааһыныгар түбэһэн, хаайыы балыыһатын куойкатыгар өлбүтэ. Хайдахтаах курдук улахан өйдөөх, уҕараабат эрчимнээх тэрийээччи, төлөннөөх патриот киһи олорон, үлэлээн-хамнаан ааспытын норуотугар билиннэрбэккэ умуннаран сылдьыбыттарын киһи билигин бэркиһии эрэ саныыр. Олох уларыйбатаҕа, өй-санаа уһуктубатаҕа буоллар, өссө төһө өр умнууга сылдьыа биллибэт этэ.

Гавриил Васильевич Ксенофонтов 1888 сыллаахха төрөөбүтэ. Кини В. В.Никифоровтан 22 сыл балыс этэ. Төрөппүттэрэ, улахан уоллара Гавриилтан ураты, өссө биэс уоллаахтара, үс кыыстаахтара. Тыа начаалынай оскуолатын кэнниттэн Дьокуускайдааҕы реальнай училищены бүтэрбитэ. Онтон Томскайдааҕы университет юридическай факультетыгар, Иркутскайдааҕы университекка үөрэммитэ. Томскайдааҕы университеты бүтэрэн баран, 1912–1917 сылларга Дьокуускай адвокатуратыгар үлэлиир. Оччотооҕу дьон өйүгэр-санаатыгар иҥэн хаалбытынан, кини суут дьыалатын олус өйдөөхтүк, эппиэтинэстээхтик ыытар эбит. Дьоҥҥо үтүө санаатынан, уус тыллаах араатарынан биллэрэ.

Маҥнайгы аан дойду сэриитэ саҕаланыаҕыттан общественнай уонна политическай үлэнэн дьарыктанан барар. Сахалары аармыйаҕа хомууру тохтотторбут үтүөлээҕэ биллэр. Сэриигэ бааһырбыттарга уонна өлбүттээхтэр дьиэ кэргэттэригэр сиэртибэ хомуйуутун хампаанньата саҕаламмытыгар Г.Ксенофонтов Россия Кыһыл Кириэс уопсастыбатын Дьокуускайдааҕы салаатын салайбыта. Оттон ол уопсастыба олохтоох омуктарын салаатын В.Никифоров салайара. Онон кырдьаҕастаах эдэр икки политик, бу кэмҥэ көрсөн, бэйэ-бэйэлэрин өйдөһөн, биир идейнэй өйгө-санааҕа кэлбиттэрэ чуолкай.

Олунньутааҕы өрөбөлүүссүйэ саха интеллигенциятын инники күөҥҥэ үтүрүйэн таһаарыыта – олох ирдэбилэ. Саха үөрэхтээхтэрэ олус аҕыйах буоланнар хас биирдиилэригэр элбэх эбээһинэс сүктэриллибитэ.

Г. В.Ксенофонтов, Саха сиринээҕи уопсастыбаҕа куттал

суох буолуутун кэмитиэтин чилиэнэ, Дьокуускайдааҕы уокурук суутун хамыһаара, олохтоох бааһынайдар хамыыһыйаларын салайан, саха омук култууратын тилиннэрии программатын оҥорор. 1917 сыллаахха кулун тутарга саха уонна нуучча бааһынайдарын холбоһуктаах съезтэрэ ыытыллар. Манна «Көҥүл» диэн саха интеллигенциятын түмэр федералистар холбоһуктара тэриллэр. Бу холбоһукка 400-тэн тахса саха бастыҥ интэлигиэнэ киирбитэ. Г.Ксенофонтов «Көҥүл» холбоһук салалтатын чилиэнинэн буолбута. Программаларын сүрүн ис хоһооно, сыала-соруга: омуктар бэйэлэрин дьаһанар, судаарыстыбаннастаах, бас билиилээх буолар бырааптарын билинэр, араас национальностар холбоһуктаах государстволарын федерацията. Федералистар Сибиир киэҥ, толору бырааптаах, Сибиир Дууматынан салаллар туһунан автономия буоларын модьуйсаллара. Г.Ксенофонтов Бүтүн Сибиир уонна Саха сирин икки ардыларыгар былааһы тыырсыы үлэтигэр этиилэри киллэриигэ көхтөөх кыттыыны ылар. Федералистар Бүтүн Россиятааҕы Учредительнай мунньах ыҥырылларыгар эрэллэрин сүтэрбэттэр. Онно депутакка кандидатынан Г.Ксенофонтовы аныыллар. Ону таһынан кини 1917 сыл иккис аҥаарыгар куорат Дууматын салайар. Бу кэмҥэ, бассабыыктар Саха сириттэн барбыттарын кэннэ, федералистар уонна эсердэр күүһүрбүттэрэ. Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин Г.Ксенофонтов эмиэ, В.Никифоров курдук, судаарыстыбаннай переворот быһыытынан сыаналаабыта.

1917 сыллаахха ахсынньыга Томскайга суһал ыҥырыылаах Бүтүн Сибиирдээҕи съезд аһыллан Өктөөп өрөбөлүүссүйэтигэр эмиэ мөлтөх сыанабылы биэрбитэ. Бу съезкэ Саха сириттэн кыттыахтаах Г.Ксенофонтов, Бүтүн Россиятааҕы Учредительнай мунньахха депутат мандатын иһин киирсэ сылдьар кэмэ буолан, сылдьыбатаҕа. Ол оннугар быыбарга кыайан, мандат ылар чиэскэ тиксибитэ. 1918 сыллаахха тохсунньуга съезд быһаарыытынан Сибиири Сэбиэскэй Россияттан тутулуга суоҕунан билиниэхтээх Сибиирдээҕи парламент ыҥырыллыахтаах этэ. Ону баара тохсунньу 26 күнүгэр ыҥырыллыбыт Арҕаа Сибиирдээҕи Сэбиэттэр съезтэрэ бэйэтин дьаһалынан Сибиир Дууматын ыһан кэбиспитэ. Дьону хаайталааһын саҕаламмыта. Г.Ксенофонтов, Владивостогунан эргийэн, Сахатын сирин сайын эрэ булбута. Бу кэмҥэ Омскайга Сибиирдээҕи быстах салалта тэриллибитэ. Бу салалта Сибиирдээҕи Дуума ыытар үлэтин-хамнаһын сөбүлээбэт этэ. Бассабыыктар кыр өстөөхтөрө Колчак Сибиир Россияттан арахсарын, автономия буоларын быһаччы утарар этэ. Инньэ гынан бассабыыктары утары эрээри, кинилэри кытта биир сыаллаах курдук буолан тахсыбыта. Оттон федералистар буоллаҕына Сибиир автономията Саха сиригэр национальнай- территориальнай автономия үөскүүрүгэр инники хардыыга тирэх буолуохтаах диэн эрэнэ саныыр этилэр. Бассабыыктар уонна Колчак национальнай-территориальнай боппуруоска биир санаалаахтарын, кинилэр Сибиир Россияттан арахсарын хаһан да өйүөхтэрэ суоҕун Г.Ксенофонтов өйдөөбүтэ уонна, уобаластарынан хайдыһыы хаһан да тахсыа суоҕун билэн, политикаттан букатыннаахтык арахсыбыта. Баҕар, ол үчүгэйгэ буолуон сөп, тоҕо диэтэххэ, түмүгэр «Урааҥхай сахалар» курдук наукаҕа дьоһуннаахай историческай пааматынньык айыллыбыта. Хомойуох иһин, үлэ иккис тома сурулла сырыттаҕына, 1938 сыллаахха саас тутуллан репрессияламмыта.

Саха маҥнайгы интеллигенциятын биир тутаах тулааһынынан сахалыы уус-уран тыл аҕата, бөлүһүөк А.Е.Кулаковскай-Өксөкүлээх Өлөксөй буоллаҕа. Кини 1877 сыллаахха төрөөбүтэ, 1926 сыллаахха тюркологтар маҥнайгы съезтэригэр Бакуга айаннаан иһэн аара Москваҕа өлбүтэ. Өксөкүлээх Өлөксөй ол-бу партияҕа, хамсааһыҥҥа кыттыбакка эрэ, быһыыны-майгыны тэйиччиттэн көрөн олорон сэрэтэр, сүбэ-ама тылын көтөҕөөччү ыллам ырыаһыт, сээркээн сэһэнньит быһыытынан норуотугар киэҥник биллибитэ.

1912 сыллаахха Россияҕа Романовтар династияларын 300 сылын бэлиэтээһиҥҥэ Саха сирин делегациятыгар киирсэн Кулаковскай эмиэ сылдьыбыта. Съезкэ анаан дириҥ ис хоһоонноох тыл этиигэ бэлэмнэммитэ кыайан олоххо киирбэтэҕэ. Наар ыраахтааҕыны өрө тутуу, айхаллааһын, арбааһын сүпсүлгэнин сөбүлээминэ, тыл этиэхтээҕэр буолуох, кэлин өттүгэр төрүт даҕаны сылдьыбатаҕа. Өксөкүлээх ол бэлэмнэммит тыл этиитигэр Сибиир сүүсчэкэлии, тыһыынчалыы эрэ ахсааннаах хаалбыт кыра омуктарын ааттарын ааттаталаан туран, кинилэр эстэр суолга киирэн эрэр дьылҕаларын сүрүн төрүөттэрин быһааран биэрэр. Олор ахсааннарыгар сахалары киллэрэн туран, сүрүн төрүөтүнэн Сибииргэ нуучча бааһынайдарын көһөрүү долгуна олохтоох омуктартан сирдэрин былдьааһыҥҥа тириэрдэр диэн бэлиэтиир.

Столыпин былаанын быһыытынан, Саха сиригэр икки мөлүйүөн нуучча бааһынайа көһөрүллэн кэлиэхтээҕэ, онуоха эбии саха тылдьытын ааптара Пекарскай, Россия географическай уопсастыбатыгар үлэлии олорон, сахалары Муустаах муора кытылыгар көһөртөөн баран, кинилэр оннуларыгар сиринэн сатаан дьарыктанар дьону олохтуохха диэбит сураҕа Кулаковскайы улаханнык дьиксиннэрбитэ биллэр. Ол эрээри куһаҕан үчүгэйэ суох буолбат диэбиккэ дылы, Столыпин террористар дьайыыларыгар түбэһэн уонна Маҥнайгы аан дойду сэриитэ саҕаланан, ол былаан олоххо киирбэккэ хаалбыта.

Өксөкүлээх элбэх өйү-санааны этэр, сүбэни-аманы биэрэр аакка-суолга киирбит айымньытынан, суруйуутунан «Ойуун түүлэ», «Интеллигенцияҕа сурук» буолаллар. Бу үлэлэригэр кини үөрэххэ сыстыбатах дьадаҥы дьон араҥата интеллигенция, киириилээх-тахсыылаах баай дьон көмөтө суох өрүттэр, сайдар кэскилэ суоҕун этэр. Үөрэх эрэ быыһыахтааҕын, атын омуктардыын тэҥҥэ туруулаһарга быһаарар күүс буолуохтааҕын тоһоҕолоон бэлиэтиир. Сүөһү боруодатын тупсарыы, кымыһы дэлэтии, дьадаҥы дьоҥҥо кредит биэрии сөптөөҕүн, кулаагы кылаас быһыытынан эһии сыыһатын туһунан, о. д.а. үгүс сыаналаах этиилэрэ билиҥҥи олохпутугар сөп түбэһэр. Өксөкүлээх норуота сайдыан, барҕарыан олус баҕарара уонна эрэнэрэ. Олохпут бүгүн кини баҕатын, өйүн-санаатын хоту сайдар…

Ыалдьыттар

Улуус үбүлүөйүн бырааһынньыгар кэлбит ыалдьыттар, олохтоох салалта эрдэттэн тэрийбит былаанын быһыытынан, гостиницанан, ыалларынан тарҕанан, үс-түөрт хонук устата олорор сирдэрин буллулар.

Эдэригэр уһук хоту оройуоттарга, ол иһигэр Эдьигээҥҥэ «Коммунизм уоттара» хаһыакка уһуннук корреспонденынан үлэлээбит, билигин сынньалаҥҥа олорор Дьөгүөр Маппыайабыс Бологуурап бөһүөлэк ыала бырааһынньыгынан сибээстээн туран биэрбит дьиэтигэр иккиэ буолан түстүлэр. Бииргэ олорооччута, уруккута Эдьигээн райпотугар биэс сыл үлэлии сылдьыбыт эргиэн үлэһитэ Бөтүрүөп Сэмэн Ыстапаанабыс, Сэрэх Сэмэн диэн хос аатынан биллэр биэнсийэлээх киһи, эмиэ Дьөгүөр курдук, тэрилтэтин үбүлүөйүгэр ыҥырыылаах ыалдьыт быһыытынан кэлбит. Икки орону таһынан өссө раскладушка уонна утуйар таҥас бэлэмнэммитинэн сылыктаатахха, үһүс киһи кэлиэхтээх эбит быһыылаах.

Ыалдьыттар, айантан сылаарҕаабыт дьон быһыытынан, тас таҥастарын көҕүрэтинэн, сынньанардыы оронноругар тиэрэ түһэн сытынан кэбистилэр.

– Киэһээ ханна аһаталлара эбитэ буоллаа? – Сэмэн Ыстапаанабыс, сааһырбыт киһи сиэринэн кыыкынаан, хотулардыы унаарыччы тардан саҥарар симик куолаһа иһилиннэ.

– Остолобуойга кэлээриҥ диэбиттэрэ, – Дьөгүөр тэрийэр хамыыһыйа чилиэннэриттэн эрдэттэн хааччыйа ыйытан билбитин дьукааҕар быһаара охсон биэрдэ. – Киэһэ алтаттан сэттэҕэ диэри болдьоммут кэми аһарыа суохтаах үһүбүт.

– Ээ, туохтан тутуллан аһарыахпыт буоллаҕаай, аска баҕас туочунай бөҕөө буоллахпыт дии.

Ыалдьыттар, 70-нус сыллар бүтүүлэрэ биир кэмҥэ түбэсиһэн үлэлии сылдьыбыт дьон, Эдьигээн оччотооҕу олоҕун, дьонун-сэргэтин туһунан уопсай өйдөбүллэрин ахтыһан, балай да өр кэпсэтэ сыттылар.

– Дойдубут барахсаны көрбөтөх даҕаны ыраатта, отуччаны эрэ кыайбат сыл аастаҕа дии. Балай да уларыйбыт, улааппыт.

– Этимэ даҕаныы, сүрдээҕин кэҥээбит. Урут бу иккилии этээстээх уопсайдар суохтараа, билигин сыалай кваарталлар баар буолбуттар, сайдан истэҕэ дии. Күн-дьыл даҕаны ааһара түргээн.

– Дьоно-сэргэтэ даҕаны уларыйдаҕа. Доҕоор, бу санаан көрдөххө, былыр да, кэнники даҕаны улахан дьон төрөөбүт-үөскээбит дойдулара эбит ээ бу Эдьигээн, – Бологуурап, кэтэх тардыста сытан, туох эрэ ырааҕы саныырдыы, дьиэ үрдүн одуулаһар. – Шемяков Николай Васильевич – ССРС Верховнай Сэбиэтин икки төгүллээх депутата, Кычкин Иннокентий Гаврильевич – аатырбыт учуутал, президент Николаев, Роман, Гаврил Дмитриевтэр, Хомус Уйбаан…

– Хайыы, доор, оттон олох былыыр Убаарыскайыҥ сыттаҕа дии, сахалыы маҥнайгы ахтыы уус-уран айымньыны суруйбут киһии, – Сэмэн Ыстапаанабыс холку бэйэлээхтик тииһин быыһынан сыыйда.

– Кырдьык даҕаны, эмиэ биир ураты киһи. Сахалары чахчы ис сүрэҕиттэн сөбүлүүр киһи эбит.

– Хайыы, оттон сахалар оттолоругар үөскээбит киһи буоллаҕа дии.

– Билиҥҥи Үт сахаларыгар айанын, сирдэрин-уоттарын үчүгэйдик көрдөрөн суруйар буолбат дуо?

– Этимии даҕаны.

Эмискэ ааны тоҥсуйан тобугураттылар.

– Оок, үһүс дьукаахпытын аҕаллылар быһыылаах, – Бологуурап, соһуйбуттуу саҥа аллайаат, аантан чугас сытар киһи быһыытынан, оронугар олоро түһэн, атаҕын таҥаһын кэтэн хачыгырайда. Тиийэн ааны аһан биэрбитигэр, дьиэ хаһаайката биир эдэр киһини батыһыннаран киирдэ.

– Бу үһүс квартираҥҥытын аҕаллым. Дьэ, эдэр киһи, манан раскладушкаҕа сытыаҥ буоллаҕа дии, таҥаһыҥ бу баар.

– Дорооболоруҥ, Куодайыысап диэммин, – хатыҥыр, үрдүк уҥуохтаах, бэрбээкэйигэр диэри унньулуйбут уһун хара сонноох, бартыбыаллаах эдэрчи киһи, эрчимнээхтик хамсанан, оҕонньоттору кытта илии тутуста.

Хаһаайка, намыһах суон дьахтар, Бологуурабы куукунаҕа ыҥыран киллэрэн, ыскааптарын арыйталаан чэйдииллэригэр аналлаах иһити-хомуоһу, холодильнигын аһан, икки улахан тууһаммыт балык, түүлүүн-өҥнүүн сытар анды, аллараа холбукаҕа хортуоска, луук баарын көрдөттөөтө:

– Бу эһиги аскыт, бэйэҕит астанан аһааҥ. Мин бырааһынньык күннэригэр кыыспар баран олоруом. Дьэ итигирдик, үчүгэйдик олоруҥ, – хаһаайка барытын быһааран, ыйан-кэрдэн биэрдэ.

Бологуурап, махтанан-баһыыбалаан дьиэлээх дьахтары атааран баран, дьонугар киирдэ.

– Дьэ, доҕоттоор, ас-үөл үрдүттэн сиригэр түбэспит дьон буоллубут. Холодильник иһэ толору ас: хортуоскатыттан андытыгар тиийэ. Күөстэниитин эрэ кыайыахха наада буолсу.

– Ама-ыы, доор, оттон остолобуой да аһа тотороо инии.

– Эмиэ даҕаны оннук ээ. Чэ бэйи, дьүһүнүттэн көрөн иһиллиэ.

Саҥа дьукаахтара көрүдүөргэ тахсар аан кэннинээҕи көхөҕө сонун ыйаан киирдэ. Хомуот үрдүгэр турар телевизоры тиийэн тутан-хабан көрдө, онтун-мантын эрийтэлээтэ да, үлэлээн кэлбэтэ. Онтон туһа тахсыа суоҕун билэн, телевизор үрдүгэр сытар хас да чараас кинигэлэри ылан эргим-ургум туппахтаан көрөөт, аахайбатахтыы, Бологуурап оронун иннигэр турар сурунаал остуолугар чөмөхтүү бырахта. Дьөгүөр олору соһуйбут курдук эһитэ тардан ылан көрүтэлээбитэ, хас да чараас медицинскэй брошюралары кытта Михаил Николаев «Глубина памяти» уонна «Новая Якутия. Начало» диэн дьоҕус кинигэлэрэ буолан биэрдилэр.

– Хайа, доҕоор, тоҕо бу кинигэлэринэн быраҕаттанныҥ?

– Ээ, атыттар эбит.

– Хайдах атыттар?.. – Дьөгүөр, өйдөөбөккө, киһитин өрө көрөн таһаарда.

– Художественнай кинигэлэр буолуо дии санаабытым.

– Һы, онтон атыны аахпаккын дуу?

– Соччо ааҕааччым суох.

– Ноо, тоҕо?..

– Соччо интэриэһиргээччим суох… – эдэр киһи, өһөспүттүү, наар биир халыып хоруйдаан, кэпсэтэр баҕата суоҕун биллэрдэ. Раскладушкатыгар тиэрэ түһэн, дьиэ үрдүн одуулаһа сытта.

Бологуурап, киһитин иһигэр киллэрбэтэхтии, саҥата суох иҥиэттэн кэбистэ. Брошюралары арааран туһунан ууран баран, кинигэлэри ылан эр-биир эргитэ-урбата туппахтаан, чараас хахтарын тас өттүнээҕи ойууларын сирийэ одууласпахтаата: илин саҕах үрдүнэн кытыаста кыыһан саҥардыы тахсан эрэр күн аннынан уйаара-кэйээрэ биллибэт күөх дуол тумарыктыйа нэлэһийэр. Ону үрдүнэн аарыма кынаттарын сараадытан хомпоруун хотой көтөн иһэр күлүгэ ойууламмыт. Бу аата Хотой Айыы таҥаралаах былыргы саха урааҥхай ууһун сирэ-уота, дойдута көрдөрүлүннэҕэ. «Глубина памяти» кинигэни арыйан аннотациятын аахта: «Вопросы о прародине человечества, происхождении и истории народа саха, предпосылки и проблемы зарождения государственности в Якутии. Эти и другие темы поднимаются в книге Президента Республики Саха (Якутия) Михаила Николаева».

Иккис кинигэ таһыгар алмаас таас көстөр, Мирнэй куорат тиэмэлэригэр сыһыаннаах бөлөх хаартыскалар бэчээттэммиттэр. Ис өттүгэр Михаил Николаев мичээрдии олорор мэтириэтэ, «Республика тутулуга суох экономикатын бөҕөргөтүүгэ маҥнайгы хардыылар уонна экономика сүрүн салаата – алмаас промышленноһа хайдах сайдан иһэрин туһунан автор бэйэтин көрүүлэрэ» диэн быһаарыы суруктаах.

Дьөгүөр президент суруйталаабыт хас да кинигэтин урут ааҕан турар. Бу кинигэлэртэн ураты «Генетический вектор…», «Страницы жизни народа саха» диэннэри уонна Арктика туһунан. Уопсайынан, суруйбута олус элбэх, хас да уонунан кинигэ дииллэр. Аахпыт кинигэлэриттэн сылыктаатаҕына, кини сүнньүнэн ыччакка, үүнэр көлүөнэҕэ уонна нуучча дьонугар туһаайан суруйар эбит. Дьиҥинэн олус туһалаах, кэскиллээх дьыала. Ону ыччаппыт, бу эдэр киһи да аахайбаттык сыһыаннаһарыттан көрдөххө, итини ситэ сыаналаабат, интэриэһиргээбэт курдук.

– Доҕоор, эн толору аатыҥ-суолуҥ ким диэҥҥиний, тугу үлэлиигин? – Бологуурап саҥа дьукааҕын диэки сүөргүлээбиттии көрдө.

– Куодайыысап Николай Петрович, журналиспын.

– Ханнык хаһыакка?

– Көҥүл прессаҕа…

– Ээ, аны оннук баар эбит дуу? Былыр биһи сахалыы тыллаах икки эрэ хаһыаты – «Кыымы» уонна «Эдэр коммуниһы» билинэр этибит.

– Ити ханнык кинигэ туһунан этэҕиит? – Бологуурап илиитигэр эргим-ургум тутан арыйталыы олорор кинигэтин көрөн, Сэмэн Ыстапаанабыс сэргэҕэлээбиттии ыйытта.

– Бастакы президеммит Николаев кинигэлэрэ.

– Ээ, ону этэр эбиккит дуу, элбэх кинигэлээх дииллэр даа, мин эмиэ биирдэрин даҕаны ааҕа иликпиин.

– Сыыстарар эбиккин. Сүрдээх ыраас санаанан, инникини, кэскиллээҕи ыччакка, республика, Арассыыйа норуоттарыгар анаан суруйар ээ, ону аахайбаппыт.

– Дьиҥинэн оннук бөҕөө буоллаҕа дии, барахсан ырааҕы өтө көрөр киһи. Ол гынан баран наар нууччалыы суруллубут буолаан, дьон аанньа аахпат дии саныыбыын.

– Оттон нууччалар аахтыннар диэн нууччалыы суруйан эрдэҕэ дии, – Дьөгүөр, кинигэни арыйталыы олорон, санаа таайтарыылаахтык саҥарда. – Саха олоҕун, историятын, быһыытын-майгытын олохтоох да, тас даҕаны нуучча тыллаах омуктар биллиннэр диэн.

– Сөпкө этэҕиин, пропагандалыыр буоллаҕа дии.

– Оннук буолбакка, бэл үөһээ былааска олорор тойотторбут билбэттэр дии, хайдахтаах тыйыс усулуобуйаҕа олорорбутун, үлэлиирбитин.

– Оттоон оннук ээ-э… – Сэмэн Ыстапаанабыс улгумнук сөбүлэһэрин биллэрэр.

– Көрө, бу дьоҕус кинигэҕэ биһиги историябытыгар сыһыаннаах үс боппуруоска сүрдээх интэриэһинэй быһаарыылары биэрэр. Бу мин урут аахпыт кинигэм, билигин ол миэстэлэри булуом, – Дьөгүөр, «Глубина памяти» кинигэттэн наадалаах миэстэлэрин көрдөөн, страницаларын түргэн-түргэнник үрдүлэринэн көрөн арыйталаабытынан барда. – Бу Юрий Мочанов диэн археолог учуонай 1982 сыллаахха Өлүөнэ уҥа биэрэгэр, Дьокуускайтан чугас соҕуруу сытар Дириҥ Үрэххэ, түҥ былыр, 1,7 мөлүйүөн сыллааҕыта, олоро сылдьыбыт дьон туттубут сэптэрин-сэбиргэллэрин булбут. Өскөтүн бу булумньулар айылҕа оҥоһуута буолбатах буоллахтарына уонна сыллара табата бигэргэннэҕинэ, киһи аймах аан бастаан Африкаҕа үөскээбитин туһунан өйдөбүл төрдүттэн түөрэ эргийэригэр тиийэр.

– Ноо, ол аата хайдаах?..

– Ол аата, тымныы, тыйыс айылҕаны утары туруулаһан тыыннаах ордуу усулуобуйатыгар өй-санаа, эт-хаан өттүнэн уһаарыллан, киһи аймах аан бастаан хоту дойдуга эрэ үөскүөн сөп диэн этэр.

– Һуй-йиэ-э, эмиэ да сөпкө дылы эбит ээ-э.

– Эс, убедительнайа суох, – эдэр киһилэрэ кэпсэтиигэ кыттыытын күрүчүөктэһииттэн саҕалаата.

– Ноо, тоҕо оннук саныыгын?

– Мочанов булумньулара да, датировкалааһына даҕаны саарбахтар.

– Көр да, доҕор, строгай киһи буоллуҥ дьэ. Ол эрээри манна даҕаны эн этэргэр маарынныыр баар эбит, – Дьөгүөр кинигэ биир страницатын балай да уһуннук сирийэн көрдө. – Эмиэрикэ археологтара ити тэриллэри 260 – 370 тыһыынча сыллааҕылар диэн быһаарбыттар. Оччотугар даҕаны Өлүөнэ хочотун олох эрдэтээҕи дьон булбуттар эбит диэн этиллибит.

– Оо, быданнааҕы кэм эбиит, оччотооҕута дьон букатын дьиикэй кэмнэрэ буоллаҕаа, – Сэмэн Ыстапаанабыс сөхпүттүү аҥаатынна.

Куодайыысап, эҕэлээхтик күлэн мүчүҥнээт, бэркиһээбит-тии, баһын быһа илгиһиннэ.

– Ол Мочанов булумньулара сымыйата-кырдьыга өссө дакаастаныан наада. Тоҕо эрэ ол малларынан тутта сылдьыбыт оччотооҕу дьон бастарын уҥуоҕун баччааҥҥа диэри була илик дии.

– Дьээ-э диэ эбитээ, доор.

– Ок-сиэ, дьэ тордуох киһи буолан биэрдиҥ ээ. Ол гынан баран онтуҥ Мочановынан эрэ быһаарыллыбат эбит. Атын дакаастабыллар бааллар.

Куодайыысап, сол да эҕэлээхтик ымаҥныырын кубулуппакка, өссө тугу этэр эбит диирдии, Дьөгүөр диэки хайыста. Киһитэ, кинигэтин төттөрү-таары арыйбахтаталаан, бииртэн биир холобурдары быһыта тутан ааҕан биэрэ-биэрэ, быһаара олордо:

– Түҥ былыргы дьонуҥ, төһө да дьиикэй аҥаардаах буоллаллар, холбоһон үөрүнэн сылдьан бултуурга үөрэммиттэрэ чуолкай. Холбоһууттан, сомоҕолоһууттан, судургу да буоллар, итэҕэл көрүҥнэрэ үөскүүллэр. Тыын өллөйө буолбут булт сүрүн көрүҥнэрэ тайах кыыл, таба оччотооҕу дьон сүгүрүйэр таҥаралара буолаллар. Тайах, таба, эһэ уобарастара үһүйээннэригэр, үгэстэригэр, сиэрдэригэр-туомнарыгар иҥэр түбэлтэлэрэ нуучча сирин хоту өттүгэр эрэ буолбакка, киин, соҕуруу уобаластарыгар, Украинаҕа, Польшаҕа, Арҕаа Европа дойдуларыгар Пиренейскэй тумул арыыга тиийэ олохтоох норуоттарга баар буола сылдьыбыт эбит.

– Аата дьиибэтэ, ону туох дакаастыыр эбитээй? – аны Сэрэх Сэмэн, саарбаҕалаабыттыы, туоһулаһан унаарытта.

– Дьэ дакаастабыл даҕаны баар ахан. Тешик-Таш, Тэгил-Таас диэн буоллаҕа дуу, хаспахтан неандерталь уол оҕо баһын уҥуоҕа көстүбүт. Тула өттүгэр төгүрүччү хайа бараанын муоһа кэккэлэтиллибитинэн сабаҕалаатахха, бу культ, итэҕэл, сиэр-туом бэлиэтэ буолар диэбиттэр. Элбэх эһэ уҥуоҕа дьапталҕаламмыт (тыһыынчаҕа тиийэ) хаспахтар баалларын булбуттар. Былыргы Грецияҕа эһэҕэ аналлаах «комедиа» диэн көрдөөх бырааһынньыктары тэрийэллэр эбит. Комедия диэн литература жанра ити тылтан үөскээбит. Дьиктитэ баар, Большая Медведица диэн Хотугу полушарие бөлөх сулуһун Россия хоту өттүн нууччалара соторутааҥҥа диэри «Лось», «Сохатый» дииллэр эбит. Поляктар Хотугу Сулуһу «Лосиха Хэглэн», Малая Медведица бөлөх сулуһу «Хэглэн оҕото», оттон эбэҥкилэр Большая Медведица сулус бөлөҕүн эмиэ «Хэглэн» диэн ааттыыллара үһү.