ТАНЛАНГАН АСАРЛАР

Tekst
0
Recenzje
Przeczytaj fragment
Oznacz jako przeczytane
Jak czytać książkę po zakupie
  • Czytaj tylko na LitRes "Czytaj!"
Czcionka:Mniejsze АаWiększe Aa

Абу ат-Туфайл Омир ибн Восила (розиёллоµу анµу) айтдилар: µазрат Али (карамаллоµу важµаµу)дан сґралганда, µазрат Али: «ПайІамбаримизнинг (соллалоµу алайµи васаллам) ґзимизга µос айтган гаплари фаіат мана шу іиличимнинг іинидагилардир», – дедилар-да, ундан бир саµифа іоІоз чиіардилар. Бу саµифада: «Аллоµ таолодан бґлак нарсалар номига атаб бирон жонлиіни сґйган кишига, ота-онасига лаънат ґіиган кишига ва шариатда бґлмаган нарсаларни дин номидан пайдо іилганларга йґл берган (имконият туІдирган) кишига µам Аллоµ таолонинг лаънати бґлсин», деган µадиси шариф ёзилган экан.

Мазкурни шарµлашдан ожиз банда ожиздир.

* * *

Бидъат ва хурофот дейилганда биз асосан динга доир маросимларни назарда тутамиз. Ґолбуки, хурсандчилик тґйларимизга доир ярамас одатларимиз µам борки, бу µаіда µам бир оз мунозара іилсак фойдадан µоли бґлмас. Тґйлар µаіидаги гаплар меъдангизга теккан бґлса, мазкур баённи ґіимай юлдузчадан сґнг келадиган фикрларга ґтаверинг.

«Аллоµ µаммани тґйга етказсин…» «Топганингиз яхши тґйларга буюрсин…» – шундай деб бизларни дуо іиладилар. Биз µам бошіаларга шу саодатни тилаймиз.

Оилада гґдак дунёга келгани µамон ота-она іалбида умид µам туІилади. Бу умид фарзанд билан бирга улІаяди. Яратганга илтижо іилинган дамларда шу умидга етказиш сґралади. Фарзанднинг яхши, файзли, номусли оилалардан бирига куёв (ёки келин) бґлмоІи орзуси билан тґй іилинади. Бу тґйга узоі йиллар µам моддий µам руµий томондан тайёргарлик кґрилиши барчага маълум. «Јизингни бешикка бела, молини сандиііа ташла», деган маіол бежиз айтилмагандир. ¤Іил туІилганида йигирма туп терак экиш одати µам ана шу тґйга тайёргарликнинг бир кґриниши. ¤Іил улІайгунига іадар тераклар ґсиб, иморатбоп бґлади. Бґлажак ёш оилага атаб уй солинади. Сґнг іарабсизки, тґй-да…

Тґй туфайли хонадонимизга ташриф буюражак шодлик ва бахт умрининг нечоІли узун бґлмоІи ґзимизнинг фаµму фаросатимизга боІлиі. «Јарз іутилар, хотин ёнга іолар», маіолига амал іилган бґлсак, шодлигимиз тґй тугаши билан тугаб, ташвишимиз бошланади. Агар «Кґрпангга іараб оёі узат», µикматидан юз ґгирмасак, іарз ташвиши бизларни азобга солмайди.

Биз кґпгина ташвишларга ґзимиз харидор бґламиз-да, сґнг «бизни шунча іийноіларга соласанми», деб Худога даъво µам іилиб іґямиз. «Топганингиз яхши тґйларга буюрсин», дейилмиш дуони «Топган-тутганингнинг барчасини битта тґйга совуриб юбор, етмаганига іарз ол», деган маънода тушунмаслик керак. Кґнгил хоµиши билан µаёт µаіиіатининг муросага келмоІи мушкуллиги унутилмаса дуруст. Тґйдан кейин бошланажак µаёт, турмуш ташвишлари назардан четда іолмаса янада яхши. «Ортиіча кучаниш белни синдирар», деган маіолни ёдда тутиш эса доноликдир. Сиз билан биз µар іанча данІиллама тґй іилмайлик, унинг шуµрати енгил шабада µам учириб кета олувчи хазон кабидир. Одамлар тґйингизни ойлаб-йиллаб эслаб, мадµ этиб юрмайдилар. Яіинларимиз кґришганда «Јалай тґйларнинг чарчоІи чиідими?» деб іґйишлари билан µаммаси тугайди. Тґй µар іанча дабдабали бґлмасин, кишининг обрґсига обрґ іґшмайди. Бугунги куёв ва келиннинг эртанги тотув µаёти, саодат йґлидаги интилиши, ота-оналари, іариндош-уруІлари, іґни-іґшниларига бґлган меµр-оіибати, µаё ва одоби хонадонга µурмат ва эътибор келтиради. БилмоІимиз жоизки, манманлик ва маітанчоіликнинг энг хунук кґриниши – тґй-маросимларда іилинаётган сохта сахийликдир. Тґй баµонасида манманликларини кґз-кґз іилмоічи бґлган іудалар µавойи полвонларга ґхшашади. Куч µам йґі, усул µам бґлмаса-да, гиламга тушган полвоннинг бели синганидек, іудаларнинг нодонлиги туфайли оиланинг бели синади.

Тґй іилиш бґйича аниі тавсиялар йґі, бґлиши мумкин µам эмас. Аввал айтганимиздай, тґй – кґнгил иши. Кґнгилни эса аіл бошіаради. Яна бир гап: кґнгил талаб іилувчи дабдабани чґнтак кґтаролмаслиги мумкин. Ґар бир шаµар-іишлоінинг тґйга µос ґз одатлари, удумлари бор. Афсус шундаки, асосий эътиборни дастурхон безашга іаратиб, яхши урф-одатларимизни унутилишга маµкум этяпмиз. Барча жой учун бир µилда бґлган ярамас одатимиз – «ким ґзар» мусобаіаси. Бу мусобаіанинг шиори «Агар сендан ортда іолсам – іулоІимни кесаман!» Ґа, бизга айнан шу шиор маъіул бґлиб іолди. Аілни ишлатиб демаймизки: «Биров томдан ташласа мен µам ташлашим керакми?»

Тґйга доир муаммолар µаіида оіил устозларимиз кґп ва хґб ёзганлар, гапирганлар. Йил йґіки, матбуотда бу масала кґтарилмаса. Тґй іилувчилар бу µикматларни ґіимайдиларми, µар µолда ґз билгиларидан іолмайдилар. ДемоІингиз мумкинки: «Тґй іилувчи Фалончи, іийналса ґзига жабр, сизга нима?» Сиртдан іараганда шундай. Аммо «жамият, унинг тараііий этмоІи», деган тушунчаларимиз µам бор-ку? Бугун оила іурадиганларнинг маънавий-руµий оламлари, маданий даражаларини жамиятдан айри µолда кґролмаймиз-ку? Тґйлардаги исрофгарчилик жамият тараііиётига салбий таъсир ґтказмайдими? Тангри – таолонинг «енглар-ичинглар, аммо исроф іилманглар», деган амрини бажармаслигимиз жазосиз іолармикин? ¤тмиш донолари хазинасига разм ташласак, исрофга доир кґплаб бебаµо фикрларни учратамиз. Айни дамда шулардан бирини эсламоіни лозим топдик:

«Исроф энг µурматли оилаларни µам бузади, энг бой хонадонларни оіибат вайрон іилади. Энг юіори мансаблардан тубан туширади. Энг шуµратли ному насабга эга бґлганларни хор-зор іилади. Шунга кґра исрофдан саіланмоі, µар бир ишда тежам, иітисодга риоя іилмоі шартдир. Тадбир билан сарф іилинган мол-дунё озаймайди, балки ортади. Бахил, хасис одам пулини хатто ґзига µам сарф іилишга кґзи іиймай, очлик µолида яшайди. Исрофчи эса охир оіибат бир тийинга зор бґлиб іолади.»

Йиллар оша гаплар гапирилаверилди, оіибат махсус іарор µам іабул іилинди, бироі, аввалги маіолада(«Бидъат нима, хурофот нима?») таъкид этганимиздай, бир оз фурсат ґтиб, бу зарур іарорни унута бошладик. Замон яна шу масалага іайтишни талаб іиляпти. Биз устозлардан ґіиганимиз, доно отахонлардан эшитганимиз асосида бир-икки фикрни баён іилишга эµтиёж сездик.

УлуІимиз Абдулла Јодирийнинг дастлабки саµна асарлари «Бахтсиз куяв» деб номланган. Асарнинг маъносини сарлавµаданоі англагандирсиз? Фаіат «ґтмищда уйланажак іаллиІини никоµдан аввал кґришмаган, бир йигитга іари іиз дуч келган бґлса, унинг бахтсизлиги шу-да», деб фикр іилманг. Асардаги куёв боланинг бахтсизлиги – тґй туфайлидир. «Тґй» ва «касофат» тушунчалари бир-бирини инкор этса-да, мазкур воіеадаги куёвнинг бахтсизлиги айнан шу тґйнинг касофатидандир. Бґлажак куёв – етим. Амаки ота ґрнида ота бґлиб, жиянни уйлантириш µаракатига тушади. Яхши хонадоннинг іизига совчи бґладилар. Јизнинг отаси «тґй-тґйдек бґлсин», деган орзуда оламжаµон нарсаларни талаб іилади. «Бґлажак оилани іийнамаслик керак, дабдабали тґйнинг µожати йґі», деган насиµатларга іулоі солмайди. Куёв боланинг амакиси уятга іолмаслик учун бу талабларга кґнади. Оіибат отадан іолган µовли-жой гаровга іґйилиб, кґп миідорда іарз олинади. Куёв іарзни ваітида беролмайди. Судхґр µовли-жойни тортиб олажагини билдирганда, куёв «бу кунимдан ґлганим яхши», деб жонига іасд іилади. Буни кґрган келинчак кґзига дунё тор кґриниб, у µам ґзини ґзи ґлдиради.

Таъсирли тарзда, насиµат йґсинида битилган бу асарда баён этилган воіеа юз йилнинг нари-берисида бґлиб ґтган. Ажабким, тґйда исрофгарчиликка йґл іґймаслик µаіида унда айтилган гаплар бугунга µамоµанг бґлиб турибди. Тґй эгасига іилинган насиµатларнинг шамолга іарши іичіириш каби самарасиз кетиши µам юз йилни оралаб бизнинг кунимизгача етиб келибди. ТґІри, µозир кґп жойларда «іалин» деган тушунча йґі. Аммо унинг ґрнига ёзилмаган, аммо бажарилиши шарт бґлган турли-туман іоидалар мавжуд. Бу іоидалар бадавлат оилалар томонидан тез-тез ґзгартирилиб турилади. Агар келин томонга тґй юборилганда аввал битта іґй берилган бґлса, серµиммат биродарларимиздан бири жуфт іила іолди. Сґнг унинг ёнига бузоі іґшилди. Агар илгари битта сандиІу битта жавон билан оила іуриш мумкин бґлган бґлса µозир «мебел» дегани пайдо бґлди. Аввал фаіат ётоі учун олинган бґлса, энди унинг ёнига меµмонхона, ошхона мебеллари µам іґшилди. «Фарзандимнинг кґнгли чґкмасин», деб ота-она жонини жабборга беришга мажбур. «Мебел» отлиі µашамни Тошкентда келин томон іилади. Бошіа ерларда куёв олиши керак. Бир хонадонда тґйга тайёргарлик бошланган эди. Јиз томон «мебел» ни олиб келиб ґрнатмоічи бґлганида, куёв томон «ие, мебел чет элники эмас экан-ку?» дебди. Шу гап туфайли тґй бузилди, десак, ишонмассиз. Сиз ишонинг бу бґлган воіеа. Ана энди ґзимизга савол берайлик: йигит «мебел» га уйланадими, ё іиз «мебел» га турмушга чиіадими? Шу матохни деб тґйни оріага суришлар µам мавжуд-ку? Бунга нима деймиз? Јґполроі бґлса µам жавобимиз шу: бу – аілсизликнинг ґзгинасидир!

¤рни келганда айтиб ґтайлик: ота-она тґй µаракатини бошлаганида аввало ґз имкониятини чамалаб кґриши ва шунга іараб маросимнинг даражасини, ґтказиш тартибини белгилаб олиши лозим. Ундан сґнг фарзанднинг тарбиясида шу масалага µам жой берилиши шарт. Яъни, дабдабадан, демакким, кибрдан іочишнинг савоблиги, бировларга іараб кґнгилнинг чґкиши яхши эмаслиги, оила іурмоілик фаіат дабдабали тґйдан иборат бґлмаслиги, оила саодатини тґйнинг шуµрати эмас, тґйдан кейинги тотув µаёт белгилаши µаіидаги µаіиіатларни фарзанднинг онгига сингдиришга уринищ керак. Айбситмасангиз мисолни ґз оиламдаги воіеадан келтирсам: агар кузатсангиз «ЗАГС» деб аталмиш маросимда келинникига келувчи автомашиналарнинг русуми, саноІи болаларни іизиітиради. Каминанинг ґІли µам бир-икки «фалончиникига учта «Мерседес», ґнта «Волга» келди», деган хабарларни айтарди. Бир куни шундай хабардан сґнг «уч-тґрт йилдан сґнг Худо хоµласа сени уйлантирамиз. Сен µам шундай машина карвони билан келинникига борасанми?» деб сґрадим. ¤Ілим ва у каби ґсмирлар учун автомашиналар карвони мажбурий іоида каби кґриниши табиий. Чунки µамма шундай іиляпти. «Фалончининг іизига «Лимузин» келибди…» деган шов-шувлар шамолдай учиб юради. ¤смир ота-онасидан шундай марµамат кутади ёки орзу іилади. Шуни билган µолда камина ґІилга «Худо тґйга етказсин, аммо биз бундай іилмаймиз. Никоµни рґйµатдан ґтказиш учун турнаіатор бґлиб борилмайди, вакилни тґйхонага таклиф этамиз», дедим. Бу гапимдан ґІлимнинг ажабланишини, ранжишини билардим. Турнаіатор автомашиналар эгаларига тґлаш учун ортиіча маблаІим йґі, десам эµтимол тушунарди. Лекин бунга моддий имконият бґла туриб рад этилиши ґсмирни лол іолдирди. Шундан сґнг бу каби одатлар манманлик экани, манманлик эса гуноµлигини тушунтиргандай бґлдим. Бу суµбатдан сґнг ґІлим автомашиналар карвони µаіида гапирмай іґйди. Аммо ич-ичида армон мавжудлигини билардим ва шунинг учун ваіт-бемаµал кґчада кґрганим карвонлар µаіида ґзим гап очардим ва бу одатнинг яхши эмаслигини таъкидлардим. Шунинг баробаринда санъаткорлардан яіинларим кґп бґлса-да, фаіат битта ёки иккитасини таклиф этиш ниятимни µам билдириб турардим. Шу зайлда орадан бир неча йил ґтиб Худо бизни µам тґйга етказди. Совчилар келин бґлмишнинг уйларига бордилар. Орага воситачи одам іґймай тґй тартиби µаіида ґзимиз гаплашайлик, деган таклифимиз іуда томонга маъіул тушиб, маµалламизнинг оісоіоли билан бордик. Камина орзу іилинаётган тґйнинг тартибини баён этдим. Никоµ рґйхатидан ґтишга бормаслик, «чарлар», сґнг эса «куёв чаіирди», «іуда чаіирди», деб аталмиш маросимларни ґтказмаслик µаіидаги таклифимиз уларни бир оз ґйлантирди, бамаслаµат жавоб іилажакларини билдиришди. Шукрки, іудаларимиз µам, келинимиз µам буни тґІри тушундилар. Орзу іилган тґйимиз бир кунда чиройли тарзда ґтди, исрофдан іочганимиз учунми, Оллоµ ёшларимизнинг бахтини берди.

 

Энди бугунги тґйларимиз хусусида бир-икки сґз айтсак: бизларда ё у томонга ёки бу томонга кескин оІиш одатимиз бор. Бугунги кунда «Исломий тґй» деган тушунча пайдо бґлди ва бунинг тарафдорлари тґйдаги ґйин-кулгуни мутлаіо рад этадилар. Келинг, шу тарздаги тґйларнинг тарихига бир назар ташлайлик: тґйдан маісад – фаіат хурсандчилик эмас, балки шаръий, іонуний никоµдан атрофдагиларни бохабар іилиб іґйишдир. Саµобалардан бири шаръий тарзда уйланганларини хабар іилганларида пайІамбаримиз алайµиссалом «Бир таом тайёрланг-да, іґни-іґшниларингизни чорлаб, никоµдан огоµ этиб іґйинг», деган эканлар. (Албатта, исломдан аввал µам µар жойнинг ва диннинг ґзига µос тґй маросими бґлган.) Маісад шуки, одамлар буларни кґрсалар «фалончининг ґІли билан пистончининг іизи номаібул юришибди», деган ножґя хаёлга бормасинлар. Уламолар етказган µадисга кґра, пайІамбаримиз алайµиссалом бир ерга кириб бораётганларида іґшиі айтаётган аёл, ашулани узиб салавотга ґтганида, жанобимиз «аввалги іґшиІингни айтавер», деган эканлар. Шунга кґра мусулмон мамлакатлардаги тґйларда іґшиідан воз кечмаганлар. Аммо бу масалада бизда сал іуюшіондан чиіилиши афсусли µолдир.

Маст-аластлик билан беµаё ашулаларни айтишлик, беµаё іилиілар билан раісга тушишлик, ґртада шодланиб ґйнаётган іиз-жувонларга кайф аралаш µирс билан тикилишлик каби иллатларни маъіуллай олмаймиз. Ахир ґйлаб кґрайлик: тґйдан шодланиб раісга тушаётган іиз ёки жувон кимнингдир суюкли фарзанди, кимнингдир жуфти-µалоли. Бу тикилишнинг ёки маст µолда ёнига тушиб ґйнашнинг ёмон оіибатларини кґриб турамиз-ку?!

Тґйлардаги ичкилик ичиш алоµида бир масала. Бир танишим тґй іилиб, ґІлини уйлантирди. Бу билан зиммасидаги бурчини адо этгандек бґлди. «Этгандек бґлди», деб кесатишимга асос бор. Айтмоічиманки, бурчни бажариш икки µил бґлади: биринчиси – атрофидаги одамларнинг розилиги, хурсандлиги учун. Яъни, бир тґда еб-ичиб, маишат іилиб кетса бас. Ґалол-µаромнинг фаріига борилмайди. Савоб-гуноµнинг нима эканига µам эътибор берилмайди. Бунинг оіибати маълум: бугун фарзандининг оиласидаги нотинчликдан беµаловат бґлаётган ота-оналар бу ташвишнинг илдизини топмоі учун тґйни іандай ґтказганлари, бурчларини іандай адо этганларини ґйлаб кґрсалармикин? Иккинчи бурч Яратганнинг розилиги учун адо этилади. Яъни µаромдан («µаром» нинг маъноси – таъіиілаш, ман этишдир), гуноµдан эµтиёт бґлинади. Янги оилани муаззам бир уй деб тасаввур этсак, унинг пойдеворида µалоллик ётсагина баіувват бґлади. Туз бетонни еб адо этганидек, аввал бошда аралашган µаром аста-секин умр саройи пойдеворини кемиради.

Бу гаплар шунчаки хаёл маµсули эмас, балки µаётдаги воіеалар юзага чиіарган µаіиіатдир. Баён іилаётган танишимиз бадавлат эмас, дабдабали тґй іилишга іурби етмайди. Аксинча, іарз-µаволадан умид іилувчи одам. Камина унга іарз кґтармасдан осонгина тґй іилишнинг йґлини айтдим. Аслида бу йґлни мен ґйлаб топмаганман. Олтмишинчи йилларга іадар барча шу µилда тґй іилган. Кейин «комсомол тґйи» деб номланмиш касофат – бемаъни базм кашф іилиниб, µаражатлар кґпайгандан кґпайди. Бугунги келиб «комсомол» деган нарса йґіолди. Бироі, унинг номи билан юзага келган тґй шакли саіланиб іолди. Асл ґзбек тґйидаги ёр-ёр, тортишмачоі каби ажойиб одатлар ґрнини маст-аласт іийіириілар эгаллади. Уруш-жанжал, баъзан іотиллик µам шу янги тґйнинг мевалари экани µеч кимга сир эмас. Афсуски, буларни билиб турсак-да, билмагандек µотиржам юраверамиз.

Хуллас, танишим ароісиз тґй іилишдан уялди. Маµалла аµлидан уялди. Уларнинг «тґйига ароі іґймабди», деган маломатидан іґріди. Ароіни ман этган Зотдан іґрімади, уялмади. Лекин ґз фикрича, савоб ишга µам іґл урди: тґй арафасида «худойи» деб аталмиш эµсон іилди. Энди «худойи» дастурхони билан базм дастурхонини бир-бирига солиштирсангиз савобнинг миідорини чамалай оларсиз. Оллоµ бандасининг дастурхонига муµтож эмас. Аксинча банда Яратганнинг марµаматига муµтож. ¤ша базмда сґзловчилар ёшларга бахт тилашади. Кимдан? Бахтни ким беради? Бахт берувчи «ичма» деган нарсани ичсагу яна ундан тилак тиласак берармикин? Бу томонини ґйламаймизми?

Иккинчи бир танишимизда ґзгача аµвол юз берди. Куёв бґлмиш йигит дастурхонга ароі іґйилмаслигини талаб іилибди. Ота-бола орасида шу хусусда келишмовчилик чиіибди. Ота ґІлидан нолиб: «Ароі іґймасам шарманда бґламан-ку, мен µам тґйларга бориб ичганман-ку», деб эзилди. Биз дедик-ки: «Биродар, ґІлингизнинг аілига тасанно айтмоі лозим. Сиз тґйларга борганингизда іарзга ёки насияга олиб ичмагансиз-ку? Ё барчаларига «тґйимда іайтарам ичган ичгилимни», деб ваъда іилганмисиз?» Ота-бола баµсида ґІил енгиб, у айтгандай тґй бґлди. Санъаткорлар ичкиликсиз µам тґйни ширин тарзда ґтказиб беришди. Мезбонлар ґйнаб-кулиб роµатландилар. Шу маµаллада, икки кґча наридаги тґй эса фожиа билан якунланди. Маст йигитларнинг жанжали µали чимилдиі кґрмаган дґстларининг ґлимига сабаб бґлди. Мана сизга бир ваітда бґлиб ґтган икки тґйнинг якуни. «Бадмаст улфат – даврага кулфат», деб бежиз айтмаганлар машойихлар. Биз айтаётган масала бошіа миллатларда µам мавжуд. Агар эсласангиз, саксонинчи йилларда украиналикларнинг «Тґй айбланади», деб номланган кинофильми бґларди. Фильм ґзбек тилига таржима іилинган, µозир µам телевидение оріали намойиш этиб турилади. Унда ёш футбол юлдузининг ґлимига сабаб бґлган ресторандаги тґй, исрофгарчилик, маст-аласт йигитларнинг іилиілари кґрсатилади. Эътибор берайлик: Европа учун ресторандаги тґй, ичкилик одатий нарса. Шунда µам улар бу одатга іарши чиіяптилар. Биз эса Европадан маданиятни эмас, уларнинг ґзлари µам рад этаётган ёмон одатларни оляпмиз.

Европадаги миллионер оилалар µам тґйларида биз каби сочиб, исроф іилмайдилар. Улардаги никоµ ґіитиш маросимининг ґзи тґй. Энг яіин одамларини таклиф этишади. Бир неча соат ичида тґй ґтади. Биз улардан мана шу никоµ ґіитиш (яъни – ЗАГС) маросимини олдик-да, ґзимизникига іґшдик. Ана энди тґй маросимларимизни санаб ґтайлик: совчилар ишни пиширсалар іиз билан йигитнинг кґчада кґришув маросими бґлади. Јиз билан йигит аввалдан бир-бирларини билсалар-да, совчиларнинг аралашувисиз аµду паймон іилиб іґйган бґлсалар-да, бу маросимга келадилар. Йигит іизга іимматбаµо совІа беради. СовІанинг іабул іилиниши – ризолик аломати экан. Ана ундан кейин яна совчилар борадилар ва «оі ґраш ёки патир синдириш» маросими бґлади. Кейин эса фотиµа тґйи, бошіача айтилса іґни-іґшнилар, яіинларга маълум іилиш маісадида бґлажак келиннинг уйига тоІоралар карвони жґнатилади. Агар тґйга іадар орада хайит байрами бґлса «йґілов» деб аталмиш янги карвон йґлга чиіади. Булар – тґйнинг дебочалари. Баъзи жойларда «маслаµат оши» дегани µам бор. Номидан маълумки, яіинлар тґйни ґтказиш тартибини белгилаш учун чаіирилади. Ошдан сґнг маслаµатлар берилади ва… тґй эгаси маслаµатларга іулоі µам солмайди, ґз билганидан іолмайди. Орада дастурхон сарсон… Ниµоят тґй. (Еткизганига шукур!) Бир кун тґй юборилади (тґй олинади). Бир кун куёв (ёки келин)нинг отаси ишхонасидагиларни зиёфат іилади, яна бир кун онаси µамкасбларига дастурхон ёзади. Бир кун келинникида «Јиз базми». Ґозир бу маросимга куёв жґралари µамда отаси ва унинг яіинлари билан келадиган бґлган. Бундан олдин ёки кейин µар икки хонадонда «худойи». Сґнг «сабзи тґІрар» деб номланмиш зиёфатча. Эртасига эрталаб (ёки пешинда) ош. Кейин «ЗАГС» деб аталувчи маросим. Никоµдан ґтилгач, ёшлар учун бирон ерда кичкина зиёфатча. Ниµоят, µовлида ёки бирон ресторанда никоµ базми! Эрталаб келинсалом ва аёлларнинг іаймоіхґрлик зиёфати. Тґй эгалари нафас ростлашга улгурмай, эртага кутилаётган «чарлари» маросимига тайёрланишни бошлайдилар. Куёв тґра эса ґртоіларига яна бир зиёфат берадиким, бунинг номини «куёв оши» дерлар. Чарларида авваллари келин отасиникига тґйдан уч кун ґтиб келарди. Ґозир тезлашув замоними, тґйнинг эртасигаёі келади. Камида 60 аёл билан келган іуда хотинлар камида 6–7 хил таом билан сийланадилар. Аёллар кетишгач, энди куёв бґлмиш жґралари билан келади. (Худди іайнотасига «бу ёІини іойиллатиб іґйдим», дегандай µисоб бергани келганга ґхшайди, шундай эмасми?) Изма-из куёвнинг отаси, бошіар іариндошлари билан келишиб «чарлари» давом этади. Тґйлар шу зайлда ниµоясига етгач, «тоІаникида келинсалом», «Амма-холаникида келинсалом»… каби маросимлар бошланади. Бу орада Худо фарзанд берса «аіиіа» ёки «бешик тґйи»… Хуллас, сґзни мухтасар іилсак, тґй-тґйга уланади. Донолар таъбири билан айтсак, «йґІонни чґзадиган, ингичкани узадиган» маънисиз ва кераксиз одатлар, расм-русумлар оіими… Кези келганда хайит байрамидаги келинсалом маросимларини эсламасак бґлмас. Бу маросимга келин томон беµисоб тоІоралар карвонини жґнатади. Уч кун давомида келиннинг уйи, ясатиІлиі дастурхон атрофи гавжум бґлади. Меµмонлар орасида іариндошлар µам етти ёт бегоналар µам бор. Бу маросимни фитна уйІотувчи тадбир десак, янглишмасмиз. Чунки бунга келганлар фаіат еб-ичмайдилар, балки уйнинг µашами, дастурхон тґкинлиги, келмиш тоІораларнинг сон-саноІи билан іизиіадилар ва муµокама іиладилар. Бундай муµокамаларнинг кераксиз гапларга ва кґнгилсиз оіибатларга олиб келиши бир масала, яна бир масала телевидениеда бадавлат хонадонларнинг уйлари кґрсатилиб, бу µол энг азиз іадриятлар сифатида обдон тарІиб іилинди. Ґайриятки, бунинг асл мазмунига тушунилибдими, энди такрорланмаяпти.

Биз Тошкент тґйларини баён этдик. Бошіа ерларда буларданда баттар кераксиз одатлар борким, ґзингиз яхши биласиз. Одат ёіимсиз ва заруратсиз эканини билсангиз-да, уни бажаришга мажбур бґласиз. Нима учун? Наµот «маµалла-кґй нима дейди?» деган истиµолани енгиб ґтиш шунчалик іийин бґлса? «Тґй іиламан, деб бели синибди, бечоранинг», деган маломат іайда-ю, «Тґйни ихчамгина ґтказди, барака топсин», деган шараф іайда! ТґІри, орамизда оІзига кучи етмаган «оІзи бедарвоза» лар µам бор. Аммо уларнинг гаплари кґпчиликнинг фикрини ифода этмайди. Бунаіа тузсиз гапларга сал іґполроі бґлса-да: «Ит µурар, карвон ґтар», деб іґя іолган маъіулмикин…

Бизларни шодлантирадиган нарса: бугунга келиб «суннат тґйи» («хатна тґйи) деб аталмиш зиёфатлар анча камайди. Бунаіа тґйлар бутунлай іилинмаса янада яхши. Чунки мазкур тґй номининг ґзиёі ножоиз. Суннат – пайІамбаримиз алайµиссаломнинг іилган ишлари, одатлари демак. У зот µаётлик чоіларида бунаіа тґй іилмаганлар ва шундай іилинглар, деб айтмаганлар. Мусулмон мамлакатларида туІруіхонада туІилган ґІил бола шу ернинг ґзидаёі хатна іилинар экан. У томонларда «суннат тґйи» деган тушунчанинг ґзи йґі. Бу одатни бизда бирон бойвачча манманлик йґсинида бошлагану кейин ґзгаларга мажбуриятга айланиб іолган бґлса эµтимол.

Кейинги пайтларда никоµ тґйларида куёв томоннинг ош бериши µам камайяпти. Афсус шуки, бели баіувват биродарларимиз бу заруратсиз одатни µамон давом эттиришяпти. Мен бир нарсага тушуна олмайман: эркак іудалар фаіат тґй ошида бир-бирлари билан кґришадилар. Унгача худди бир-бирларидан уялгандай кґришмоіликдан саіланадилар. Ахир тґйдан олдин учрашсалар, тґй тартибини ґзаро маслаµат іилиб олсалар ёмонми? Икки томонда ош бермай, биргалашиб бир ерда іилинса бґлади-ку, бу маросим. Бунаіа яхши одат кам бґлса-да, учраб турибди ва биз буни іуда бґлмишларнинг донолиги деб µисоблаб, уларни шарафлаймиз.

Тґй іилиш жараёнида энг мураккаби хотинларнинг талабларини ва инжиіликларини енгиб ґтиш. Муµтарама аёлларимиз, µаі гапимиздан ранжиманглар, мавжуд кераксиз одатларнинг ихтирочилари µам, садоіатли ва ґжар ижрочилари айнан сизларсизлар. Тґй учун топган-тутганларни елга совуриш бґйича сиз жаµоннинг мутлаі чемпионларисиз, десак, бу мартабани іабул іиларсиз. Совуриб бґлгач, тґйдан кейин нолишларни бошловчилар µам ґзингиз. Кераксиз одатлардан воз кечиш µаіида гапиравериб тоІларни эритиб юбориш мумкин, аммо сиздаги жоµилликни енгиш мумкин бґлмаяпти. Сиз узоі ташвиіотдан сґнг бирон масалада чекинишга мажбур бґласиз-у, ґша заµоти янги бир кераксиз, баъзан зарарли одатни ихтиро іиласиз. Масалан: тугун ва тоІоралар муаммоси. Кґп аёллар гґё тугундан воз кечдилар. Бунинг ґрнига эса битта тугун учун сарфланажак маблаІ чамаланиб, тґй эгаси аёлнинг іґлига пул іистириш одати расм бґлди. Бойроі аёлларимиз долларни ошкора равишда узатишга уринадилар: одамлар кґриб іґйишсин-да! Камроі пул узатувчилар эса ийманадилар. Бу одат тґй эгаси учун ортиіча даµмаза эшигини очди. Энди у пул берганларга жавоб тариіасида тугун ґрнига іоІоз халталарни шайлаб іґяди. Аввал тугунлардаги нарсаларни ґзаро алмаштириб іґйган бґлса, янди µар бирига алоµида нарса солиши керак. Агар минг кишилик ошда 500 нон ишлатилса, юз кишилик аёллар маросимига мингдан ортиі нон олинади.

 

Келин-куёвни кийинтириш бобида µам аёлларга бир сґз айтмоілик мушкул. Куёв тґра зар чопон кийиб, салла ґрайдилар. Буни тушуниш мумкин: гґё іадриятларимизга іайтаётган эканмиз. Келинпошшани европача кийинтириб, бошларига шляпа кийдириб іґйишлари-чи? Бир ерда «келиннинг эгнига атлас куйлак-лозим, беіасам нимча, бошига ироіи дґппи кийгизиб оі рґмол ташланса бґлмайдими?» деган эдик, «нима, бизнинг келинимиз жувонми?» деган танбеµни эшитдик ва ажабландик: атлас кийим жувонлик белгиси эканми? Унда келин µали іизлик оламини тарк этмай туриб, тґй базми эртасига келин саломга атлас кийим-бошда чиіади-ку? Истиілолдан аввал, µориждаги ґзбеклар билан борди-келди іийин бґлган маµалларда эшитган эдим: ватандошлар атлас мато топилмагунча іизларининг тґйларини бошламас эканлар. Гап бу ерда бизнинг европача кийимга нисбатан инжиілигимизда эмас. ТґІри, оі либос µам іизларимизга ярашади, оіликда покизалик рамзи µам мавжуд. Лекин бу куйлак (куёвнинг зар чопони µам) ґзлариники эмас-ку? Бировдан ижарага олинади-ку? Наµот покиза іизимизни неча-неча одам кийган, охори тґкилган куйлакда узатиб боришдан истиµола іилмаймиз. Эртасига бу кийимларни тахлаб изига іайтаришдан уялмаймиз?

Катта ёшдаги мґътабар одамлардан эшитган эдим: уруш ва ундан кейинги азобли йилларда µам замонга мос равишда тґйлар бґлиб турган. Дастурхонга бир неча туршак, жийда іґйиб µам тґйни ґтказишган. Жамоа хґжалигининг ёки іишлоі кенгаши раисининг хонасида ямоі тушмаган битта тґн билан бир атлас кґйлак саіланаркан. Тґй куни келин-куёвга шу либослар ижарага бериб туриларкан. У замонда умумнинг кийими ноиложликдан олиб кийилган. Ґозир-чи?

¤тмишдаги тґйлар µаіида гапирганимизда маросимларимиз албатта ґшандай бґлиши шарт, деб даъво іилмоічи эмасмиз. Тґйлар замонга яраша бґлиши керак. Шунинг баробаринда, замонавий тґй маданияти µаіида ґйлаб кґришга µам мажбурмиз. Айрим биродарларимиз µориждан келган меµмонларни тґй ошига ёки базмига олиб боришни хуш кґришади. Камина эса бундан µижолатдаман. Јаранг, тґй учун кґп минглаб пул сарф іиламизу маданиятни белгиловчи арзимас нарсаларга эътибор бермаймиз. Ґатто ресторанлардаги тґйларда µам аµвол шу. Ґориждаги зиёфатларга эътибор берайлик: хизматчилар меµмондан доимо хабар олиб турадилар, бґшаган идишлар дарров алмаштирилади. Ґатто тґкилган ушоілар µам кичик чангютар ёрдамида тозалаб турилади. Сочиілар алмаштирилади. Хуллас хизмат маданияти юксак даражада. Бизнинг тґйларимизда-чи? Айниіса тґй ошларида іґл ювадиган жой йґі. Баъзан ёшлар сув тутиб туришади, раµмат, аммо сочиііа іґл артилаверилганидан уни сиіиб іайтариб беришдан ґзга чорангиз іолмайди. Ичкарига кирсангиз дастурхон усти йиІиштирилмаган. ЁІли іошиілар оппоі дастурхон устини доІ іилиб турибди. Бурда нонлар бетартиб сочилган. Ярим ейилган узум бошлари маъюс. Пиёлалардаги іолдиі чойлар µам тґкилмаган. Сочиіни сиісангиз бир камбаІалнинг ошига етгулик ёІ сизиб чиіади… Биз бунаіа манзарага кґникиб кетганмиз. Аммо хорижлик меµмон буларни кґриб бизнинг тантилигимизга тасаннолар айтиб кетармикин? Йигирмата ароіни камроі олиб бунинг маблаІини покизалик хизматига, тґйчилик маданиятини оширишга сарф этиш наµот мушкул бґлса?

Тґй маданияти µаіида гапирганда санъаткорларнинг ґзларини тутишлари, пул іистириш, пулни бошдан сочиш каби ярамас одатни айтмай иложимиз йґі. Бу µолат ва раііосаларнинг беµаё іилиілар іилиш эвазига пул тґплашлари бизнинг маънавий оламимиз пастлигидан далолат бермайдими? Бир тґйда µайратга тушганим ёдимда. Јґіон атрофидаги тґйлардан бирида раііосага тґхтовсиз пул іистираётган киши диііатимизни тортди. ¤ша одам бир кун аввал биз билан суµбатлаша туриб, иітисодий іийинчиликдан нолиб, «болаларимга іишлик кийим µам олиб берганимча йґі», деган эди. Эртасига у одам билан яна кґришганимизда «пул іистириш ґрнига болаларингизга кийим олиб берсангиз бґлмайдими?» десак, «тґй эгаси – тоІам бґладилар, µамма іистирганда мен іараб турсам уят эмасми?» дейди. Јаранг, боласи юпун юрса уят эмас, µаёсиз раііосанинг даµанига пул іистирмаса айб экан. Бунисига нима деймиз?

Сирдарёдаги бир тґйни гапириб беришди. Тґй эгаси икки минг доллар сарф іилиб бир ашулачини олиб келибди. ¤ша куни ёмІир ёІиб йґлларнинг аталаси чиіиб кетганидан кґпчилик тґйга келишга іийналиб, охири «ґша икки мингни йґлни тузатишга сарфласа савоби мґлроі бґларди», деб кетишибди. Бу гапда µам жон бор.

Тґйларни батартиб, чиройли равишда ґтказишда маµалланинг бурчи µаіида кґп гапирамиз. Аммо, очиІини айтиш керак, бугунги кунимизда тґй іилувчилар маµалланинг фикри билан деярли µисоблашмайдилар. Аввал тґй куни маµалла билан бамаслаµат белгиланарди. «Сиз айтган куни фалончи µам белгилаб іґйган, сиз тґйингизни бошіа кунга кґчиринг», дейиларди ва бу маслаµатга амал іилинарди. Ґозир эса битта маµаллада баъзан бир пайтнинг ґзида тґрт-беш тґй бґлиб ґтяпти. Одамлар іайси тґйга боришга µайрон. Биринчи жойда ош еб чиіилгач, иккинчи тґйдаги лаган тґла ошга іґл µам урилмайди. Јарабсизки, яна исроф. Тґйга келолмаганлар µижолатда, тґй эгалари эса гина-кудуратда. Илгарилари идиш-товоі маµалладан олингани туфайли маµалла раисининг тґй эгасига сґзи ґтарди. Энди эса гап гаплигича іолиб кетади. Бироі, дабдабали тґйга іурби етадиган биродарларга «тґйингизнинг дабдабасини сал камайтириб, тежалишдан µосил бґлгувчи маблаІни фалончи хонадонга берсангиз савоб бґларди. Улар µам тґйларини ваітида кґнгилдагидек ґтказищиб олишарди», деган маслаµатга юрадиганлар µам топиляпти-ки, бу яхшиликлари эвазига топилган савоблар туфайли уларнинг тґйлари файзли ґтиб, фарзандлари тотувлик ва бахтга эришяптилар.

Тґйни тартибли ґтказишда маµалла кґп ишлар іилиши мумкин. Авваллари тґй базмларида бадмастлик авжга чиіса, жанжал кґтарилса, маµалла іариялари бу хонадонда тортилажак ошга чиімасдилар. Бу ґзига хос танбеµ, ґзига µос жазо тури бґлиб, тґйчиларга таъсири сезиларди. Маµалланинг таъсири ё маслаµат ва насиµат йґсинида ёки іатъий чора тарзида µам бґлиши мумкин. Андижон атрофидаги хґжаликлардан бирининг раиси іґллаган чорани ибрат сифатида келтирсак: у киши тґйга аёллар келадиган пайтда µовлида ґтириб олибдилар-да, тугун кґтариб келаётган аёлни тґхтатиб «тугунингни анави четга іґй», деб буюрибдилар. Аёллар раиснинг ихтиёрига іарши чиіишармиди. Хуллас, барча тугунлар бир ерга тґпланади. Очиб µам кґрилмайди. Раис аёлларнинг маросими тугагунча тґйхонадан кетмайди. Кетса нима бґлиши маълум: тугунлар одатдагидай очилади… Тґй тугагач, раис аёлларга тугунларингни ола кетинглар ва бундан кейин тугун іилманглар, деб тайинлайди. Аёллар нима кґтариб келишган бґлса, уни іайтариб олиб кетадилар. Бу µол ґн-ґн беш маротаба іайтарилгач, масала µал этилади. Бу µаракат айримларга эриш туюлиши µам мумкин. У µолда бошіа чорани тавсия этиб кґринг.