Türkmen Türkçesinde Kalıp Sözler

2.1.4. Tam Kalıplaşma

Tam kalıplaşma, sözcüklerin yapısının değiştirilmeden aynı şekilde korunarak kullanıldığı kalıplaşmadır. Bu kalıplaşma türünde kalıp söz birden fazla sözcükten oluşsa da sözcüklerin yeri değiştirilmez ve sözcük öbeği içinde aynı sıralamada kullanılmaya devam eder. Ayrıca bu tür kalıplaşmada kelimeler kendi anlamlarını kaybetmezler.

Tam kalıplaşmanın en güzel örneklerine atasözlerinde sıkça rastlanır. Atasözlerinin bünyesinde tam kalıplaşmaya girmiş örneklerin sayısı daha fazladır. Örneğin; Mum dibine ışık vermez, Damlaya damlaya göl olur, Doğru söyleyeni dokuz köyden kovarlar, Ağaç yaşken eğilir, Balık baştan kokar, Düşenin dostu olmaz gibi atasözleri tam kalıplaşmaya girmiş örneklerdir (Gökdayı, 2015: 28). Türkmen Türkçesinde de tam kalıplaşmaya giren atasözlerine bir iki örnek vermek istersek; Aç tovuk düýşünde dary görer (Aç tavuk kendini darı ambarında sanır.) (TDDS-I. 25). Dag daga duşmaz, adam adama duşar (Dağ dağa kavuşmaz, insan insana kavuşur.) (TDDS-I. 27). Süýtde agzy bişen suvy üflӓp içer (Sütten ağzı yanan, yoğurdu üfleyerek içer.) (TDDS-I. 39). Geçӓ jan gaýgy, gassaba- ýag (Keçi can derdinde, kasap et.) (TDDS-I. 453). Gijӓniň haýryndan, gündiziň şeri ýagşy (Gecenin hayrından, gündüzün şerri yeğdir.) (TDDS-I. 469) gibi örnekler verilebilir.

Deyimlerdeki tam kalıplaşmayı da inceleyen Gökdayı, bu tür kalıplaşmaya deyimlerde daha az rastlandığını belirterek şu örnekleri verir: Dam başında saksağan vur beline kazmayı, Geçti Bor’un pazarı sür eşeği Niğde’ye, Kambersiz düğün olmaz (Gökdayı, 2015: 28). Türkmen Türkçesinden örnekler vermek istersek; Din ýoldaşy/ Din yoldaşı (Din kardeşi) (Yılmaz, 2016: 219). Aýnal-baky suvy/ Aynü’l-bakî suyu (Sonsuzluk suyu, ölümsüzlük suyu.) (Yılmaz, 2016: 84-85). Bilbil zyban/ Bülbül lisân (Çok konuşan, tatlı dilli-güler yüzlü, hatip) (Yılmaz, 2016: 144-145). Gözler çyragy/ Göz çeragy (Göz nuru, iftihar kaynağı.) (Yılmaz, 2016:364-365). Nyýaz okum duş gelmez/ Niyaz okum rast gelmez (Dileğim kabul olmaz) (Yılmaz, 2016: 548-549). Arma/Armaň! (Kolay gelsin!) (Gücükov, 1997: 60). Hoş! (İyi!) (Gücükov, 1997: 42). Tam kalıplaşmaya örnek verilebilir.

Kalıp sözler arasında da tamamen kalıplaşan birimler olduğunu ifade eden Gökdayı, bununla ilgili bir iki örnek de verir: Toprağı bol olsun, İyi yolculuklar, İyi akşamlar, vb. kalıp sözler tamamen kalıplaşmıştır (Gökdayı, 2015: 28). Türkmen Türkçesinden örnek vermek istersek; Alnyň açyk bolsun! (Mutlu ol, başarılar dilerim!) (TTS. 29); Nähili bagt! (Şansa bak!) (TTS. 44); Bagyşlaň! (Bağışlayın, affedin!) (TTS. 43); Baş üstüne! (Baş üstüne!) (TTS. 50); Bayramyňyz bilen! (Bayramınız kutlu olsun!) (TTS. 54); Berekella! (Aferin!) (TTS. 60); Haý berekella! (Bravo!) (TTS. 60); Bar bol! (Teşekkür!) (TTS. 77), Boýnuň oňrulsyn! (Boynun devrilsin!) (TTS. 81); Külli belalar dep bolsun! (Bütün belalar def olsun!) (TTS. 147); Gadyr bilmez (Kıymet bilmez adam) (TTS. 217); Gelen yagşy! (Rica ederim!) (TTS. 248); Giceňiz rahat bolsun! (İyi geceler!) (TTS. 270); Gümüne gitsin! (Şeytan alsın canını!) (TTS. 318); Gürrüňi näme! (Diyecek bir şey yok!) (TTS. 322); Halalyň bolsun (Aferin, bravo) (TTS. 328); Ertiriňiz haýyrly bolsun! (Günaydın!) (TTS. 340); Heliksalam (Kadınların dilinde aleykümselam) (TTS. 343); Hoş galyň (Hoşça kalın) (TTS. 352); İşdäňiz açyk bolsun! (Afiyet olsun!) (TTS. 384); Kör bol! (Kör ol!) (TTS. 423); Marş (Marş! Marş!) (TTS. 446); Alla medet bersin! (Allah yardım etsin!) (TTS. 453); Men size minnetdar (Size minnettarım) (TTS. 460); Mümkin däl (Mümkün değil) (TTS. 466); Tüýs mugtla! (Çok ucuz, hemen hemen bedava!) (TTS. 464); Nakys adam (Akılsız adam) (TTS. 470); Näme bolsa bolsun! (Ne olursa olsun!) (TTS. 473); Munuň nakysca zatdyğyny! (Ne kadar güzel şey!) (TTS. 470); Nurbat aman, ýetişiň (İmdat, aman yetişin!) (TTS. 480); Oňluk bolsun! (İyilik olsun!) (TTS. 489); Ömür baky (Ömür boyunca) (TTS. 504); Onuň övzaýy bozuk (Onun niyeti kötü) (TTS. 511); Eşekden palan alança ýok! (Bir bardak suyu içmek kadar kolay!) (TTS. 516); Rakypyň çekdigi ahyvaý bolsun! (Düşmanın çektiği ahüvah olsun) (TTS. 541); Rovaç (İyi, güzel, üstün, revaçta) (TTS. 548); Salam (Selam) (TTS. 556); Salamälik (Kadınların selamlaşma sözü) (TTS. 556); Şükür (Şükür) (TTS. 611); Taňry ýalkasyn! (Tanrıya şükür!) (TTS. 616); Ol seniň taýyň däl (O senin dengin değil) (TTS. 619); Tüveleme (Aferin!, Ne güzel!, Şükür!) (TTS. 640); Ugur haýyr bola! (Başarılar, hayırlı işler!) (TTS. 644); Valeýkimessalam (Ve aleykümselam) (TTS. 662); Vessalam (Başka bir şey yok, iş bitti, tamam) (TTS. 665); İş gutardy vessalam (İş bitti, tamam!) (TTS. 665); Ýaman kelläm agyrýar (Başım fena ağrıyor) (TTS. 674); Ýaradan alladan gaýry pena ýok (Yaradan Tanrıdan başka sığınak yok) (TTS. 678); Zaluvat (Yiğit; aferin, bravo) (TTS. 716); Zyýany ýok (Zararı yok) (TTS. 722).

2.1.5. Çekirdek Kalıplaşma

Gökdayı’nın tespitine göre, çekirdek kalıplaşmada kalıplaşmaya giren sözcüklerden bazıları hiçbir değişime uğramaz. Sadece önüne, ortasına ya da sonuna bir ek alabilir veya bazı sözcükleri değişebilir. Bunlar biçimsel ve dizimsel düzlemde gerçekleşir (Gökdayı, 2015: 28). Türkmen Türkçesinde de çekirdek kalıplaşmaya girmiş kalıp sözler aynı Türkiye Türkçesinde olduğu gibi söz biçimindeki değişiklikler ve söz dizimindeki değişiklikler şeklinde incelenecektir.

2.1.5.1. Söz Biçimine Dair Değişiklikler

Kalıp sözlerin söz biçimindeki değişikliklere bakma aşamasında atasözlerinin kelimeleri arasında hiçbir değişiklik yapılamadığı görülür. Deyim ve kalıp sözlerde ise kelimeler arasında bazı ekleme veya çıkarmalar yapılabildiği görülür. Örneğin; Damlaya damlaya göl olur, atasözünü Damlaya damlaya deniz olur, şeklinde kullanamayız.Türkmen Türkçesinde kullanılan atasözleri içinde aynı şey geçerlidir. Örneğin; Dokluk näme diýdirmez, açlyk näme iýdirmez (Tokluk neler dedirmez, açlık neler yedirmez) (TDDS-I. 25); Älem içre adam gezmez, at gezer (Dünyada insan gezmez, adı gezer) (TDDS-I. 27); Dag daga duşmaz, adam adama duşar (Dağ dağa kavuşmaz, insan insana kavuşur) (TDDS-I. 27); Agaly oglan aglamaz (Babası ağa olan oğlan ağlamaz) (TDDS-I. 30); Süri agsaksyz bolmaz (Sürü aksaksız olmaz) (TDDS-I. 35); Süri agsagyny gizlär (Sürü aksağını gizler) (TDDS-I. 35); Süýtde agzy bişen suvy üfläp içer (Sütten ağzı yanan suyu/yoğurdu üfleyerek içer) (TDDS-I. 39); Böriniň agzy iýse-de gan, iýmese-de gan (Kurdun ağzı yese de kanlı, yemese de kanlı) (TDDS-I. 39) atasözleri tam kalıplaşmıştır ve herhangi bir değişikliğe izin vermez. Bu ve bunun gibi örnekler atasözlerindeki çekirdek kalıplaşma için oldukça fazladır. Ancak deyimlerde bu çekirdek kalıplaşmada bazı noktalar sabit kalmak şartıyla kalıp sözün bazı yerlerinde değişiklikler olabilmektedir. Mesala; Gözü dolmak deyimini Gözlerim doldu, Gözün dolmuş şeklinde iyelik ekleriyle de kullanabilir, değişime sokabiliriz ve o anki kullanan kişiye göre farklı anlamlar çıkarmamıza yardımcı olmasını sağlayabiliriz. Türkmen Türkçesinde; Akly ýitirmek (Delirmek, aklını yitirmek) deyimi Aklyň ýitirme (Delirme, aklını yitirme!) (MEDS. 39); Gol ýetirmek (Namusa el sürmek, güç yetirmek) deyimi Gol ýetirdiň (Namusa el sürdün, güç yetirdin) (MEDS. 493); Gulak asmak (Kulak asmak) deyimi Gulak asyň (Kulak asın) (MEDS. 501); Nyýaza durmak (Allah’a yakarmak, dua etmek) deyimi Durdum nyýaza (MEDS. 549); Ýas tutmak (Yas tutmak) deyimi Ýas tutarmyş (Yas tutarmış) (MEDS. 687) deyimlerinde olduğu gibi bazı noktalar sabit kalmak şartıyla deyimlerin bazı yerlerinde değişiklik yapmak mümkündür.

Kalıp sözlerde de bunun gibi değişiklikler mevcuttur. Teşekkür ederim kalıp sözü Teşekkürler, Teşekkür ediyorum, Teşekkür ederiz şeklinde de kullanılabilir. Saygılar kalıp sözü Saygılarımla, Saygılarımı iletin(iz), Selam sözü Selamlar, Selam söyleyin(iz), şeklinde kullanılabilir. Türkmen Türkçesindeki Agşamyň haýyrly! kalıp sözü Agşamyň haýyrly bolsun! Agşamyňyz haýyr! Agşamyňyz haýyrly! Agşamyňyz haýyrly bolsun! şeklinde kullanılabilir (Sarıyev, 1994: 35). Türkmen Türkçesinde; Alnyňyz açyk! (TDDS-I. 61-62) > Alnyň açyk bolsun! (TDDS-I. 61-62) > Alnyň-bagtyň açyk bolsun! (TDDS-II. 80) (Mutlu ol, başarılar dilerim! Bahtın açık olsun!); Avuň şowly bolsun! > Avuň şowuna düşsün! (Av bereketli geçsin! Rast gele!) (TDDS-I. 94); Bagt bersin! (TDDS-I. 380) > Bagt getirsin! (Gelin alan aileye gelin şans getirsin anlamında kullanılan söz) (TDDS-I. 67); Baýramyňyz bilen! (Bayramınız kutlu olsun!) (TTS. 54) > Baýramyňyz mübärek bolsun! (Bayramınız mübarek olsun!) (TTS. 466); Bereket bersin! (Bereket versin!) (TTS. 60) > Bereketli bolsun! (Bereketli olsun!) (TDDS-I. 583) şeklinde değişikliklerin olduğu örnekler mevcuttur. O halde kalıp sözlerde söz öbeğinde yer alan kelimelerden bir kısmı kendini korumak şartıyla bir kısmı da başka eklerle çekime girebilirler. Bu sadece anlam açısından ufak bir değişime sebep olsa da içerikte vermek istediği mesaj aynıdır.

Gökdayı, öbek veya cümle oluşturulurken biçimsel değişikliği iki başlıkta inceler: İsim çekim ve fiil çekim eklerinin eklenmesi veya değiştirilmesi.

A) İsim çekim eklerinin değişebilmesi:

Bazı birimlerde iyelik, ad durum, soru ve çoğul ekinden oluşan isim çekim ekleri değişebilir. Ancak atasözleri bu değişikliklere izin vermez. Dost ile ye, iç, alışveriş etme sözü Dostlarınla ye, iç, alışveriş etme şekline dönüştürülemez. Buna rağmen bazı deyimlerin çoğu, ikilemeler, birleşikler ve kalıp sözlerin bir bölümü buna izin verirler. Söz gelimi Ağzının tadı kaçmak deyimi, Ağzımın tadı kaçtı, Ağzının tadı kaçtı şeklinde değişik kişilere gönderme yapmak amacıyla iyelik ekleri değiştirilerek; dağ bayır ikilemesi dağa bayıra, dağda bayırda, dağdan bayırdan, dağdan bayıra gibi değişik ad durum ekleriyle; fotoğraf makinesi birleşiği fotoğraf makinemizi, fotoğraf makinelerine biçimlerindeki ad durum ekleriyle değiştirilebilir (Gökdayı, 2015: 29).

Türkmen Türkçesinde Pelegiň oýnuny görmek/ Feleğin oynunu görmek deyimi; Pelegiň oýnuny bir gün görer sen/ Feleğin oynunu bir gün görürsün şeklinde şahıs eki alarak farklı kişilere gönderme yapabilir (Yılmaz, 2016: 278-279). Başy göge, gövsüň ýele götermek /Başı göğe, göğsü yele kaptırmak deyimi; Başyň göge, gövsüň ýele göterme/ Başını göğe, göğsünü yele kaptırma, şeklinde farklı şahıs ekleri ile de kulanılabilir (Yılmaz, 2016: 118-119). Gözi dört olmak deyimi; Gözüm dört oldy şeklinde kullanılabilir (Yılmaz, 2016:363).

Türkmen Türkçesinde bazı kalıp sözlerde de isim çekim eklerinde değişme olabilir. Örneğin, Abraýyň artsyn! kalıp sözü Abraýyňyz artsyn! (Şöhretin(iz) artsın!) şeklinde; Alnyňa ak gün dogsun! kalıp sözü Alnyňyza ak gün dogsun! (Alnına/alnınıza ak gün doğsun! Güzel günler gör(ün)!) şeklinde farklı isim çekim ekleri alabilirler (Sarıyev, 1994: 40). Türkmen Türkçesinde isim çekim eklerindeki değişimlere daha fazla örnek vermek istersek; Dilegi kabul bolsun! > Dilegiň kabul bolsun! (Dileği(n) kabul olsun!) (TDDS-I. 105-106); Dövletiň artsyn! > Dövletiňiz artsyn! (Şansın(ız) bol olsun!) (TTS. 174); Eliňden gelse > Eliňizden gelse (Elin(iz)den gelse) (TDDS-II. 244); Eliň-gözüň dert görmesin! > Eliňiz-gözüňiz dert görmesin! (Elin(iz) gözün(üz) dert görmesin!) (TDDS-I. 367); Eliň kesilsin! > Eliňiz kesilsin! (Elin(iz) kopsun!) (TTS. 406); Garakyn çyksyn! > Garakynyz çyksyn! (Sana/size daha ne gerek! Gözün(üz) çıksın!) (TTS. 228); Gijäň rahat bolsun! > Gijäňiz rahat bolsun! (İyi geceler!) (TDDS-II. 216); Gözüň aýdyň! > Gözüňiz aýdyň! (Gözün(üz) aydın!) (TDDS-I. 5); Gözümiň üstünde yeriň bar! > Gözümiziň üstünde yeriňiz bar! (Başımı(zı)n üstünde yerin(iz) var! (TTS. 301); İşiň bilen boluň! > İşiňiz bilen boluň! (İşiniz gücünüzle ilgilenin!/İşinize bakın!) (TDDS-II. 155); İşiň şovly bolsun! > İşiňiz şovly bolsun! (İşin(iz)de başarılar!) (TDDS-I. 380); İşiň oň bolsun! > İşiňiz oň bolsun! (İşin(iz) iyi olsun!) (TTS. 488); İşiň rovaç bolsun! > İşiňiz rovaç bolsun! (İşin(iz) iyi olsun!) (TDDS-II. 220-221); Ömrüň uzak bolsun! > Ömrüňüz uzak bolsun! (Ömrün(üz) uzun olsun!) (TDDS-II. 165); Özüň bil! > Özüňiz bil! (Sen/siz bilirsin!) (TTS. 67); Rysgalyň egsilmesin! > Rysgalyňyz egsilmesin! (Horluk görmeyin(iz)!) (TDDS-II. 223) gibi örnekler verilebilir.

B) Fiil çekim eklerinin değişebilmesi:

Fiil çekimi cümlede yer alan kişiye, zamana ve kipe göre değişiklik gösterir. Burada da atasözleri bu değişime izin vermez. Örneğin, Damlaya damlaya göl olur atasözünü Damlaya damlaya göl oldu şeklinde kullanmak dilbilgisi kurallarına göre mümkün olsa da kalıplaşmış olduğu için bu kullanım şekline izin verilmez. Buna karşın deyim, ikileme, birleşik ve kalıp sözlerde cümlede kullanımına göre bu değişim yaygındır. Örneğin, Fitil fitil burnundan getirmek deyimi Fitil fitil burnundan getireceğim , Fitil fitil burnundan getirecekler şeklinde kullanılabilir. Kırıp geçirmek ikilemesi kırıp geçirdim, kırıp geçirdin şeklinde kullanılabilir. Yardım etmek birleşiği yardım ediyorum, yardım edecekler şeklinde kullanılabilir (Gökdayı, 2015: 29-30).

Türkmen Türkçesinde Gӓmide hüşgâr oturmak deyimi Gӓmide hüşgӓr oturgyl; Myrada ýetmek deyimi; Myrada ýetdi şeklinde kullanılabilir (Yılmaz, 2016: 301, 332,333). Elip biliň burulmak / Elif beli burulmak (Yaşlanmak) deyimi; Elip bilim buruldy / Elif belim buruldu şeklinde fiilin çekimli haliyle de kullanılabilir (Yılmaz, 2016: 260-261). Gözi dört olmak deyimi; Gözüm dört oldy (Yılmaz, 2016: 363). Tora düşmek deyimi; Tora düşüp (Engele takılmak, yakalanmak) (Yılmaz, 2016: 659). Ýokluk meýdanynda mejlis gurmak / Yokluk meydanında meclis kurmak (Hiç ölmeyecekmiş gibi davranmak, sonunu düşünmemek) deyimi; Ýokluk meýdanynda mejlis guruban (Yılmaz, 2016: 698-699). Gulgula düşmek (Dillere düşmek) deyimi; Gulgula düşdi (Yılmaz, 2016: 368-369). Günӓhiň (günӓniň) agramy basmak / Günahın ağırlığı basmak (Günahından dolayı vicdan azabı çekmek, içten üzülmek.) deyimi; Günӓhiň (günӓniň) agramy basar (Yılmaz, 2016: 374-375) şeklinde fiilin çekimli haliyle de kullanılabilir.

Türkmen Türkçesinde yer alan kalıp sözlerin bazılarında fiil çekim eklerinin değiştiği görülür. Bunlara örnek olarak: Atamdan aňry git! > Atamdan aňry gidin! (Cehenneme git(in)!/Defol(un)!/yok ol(un)!) (TDDS-I. 88); Aýdan sözüňi ýerine ýetir!> Aýdan sözüňi ýerine ýetirdi (Verdiği sözü zamanında yerine getir/di) (TDDS-II. 283); Baýlygymyz-a pes däldir, şükür, et-ýagymyz bol! > Baýlygymyz-a pes däldir, şükür, et-ýagymyz boldur! (Zenginliğimiz az değildir, şükür, etimiz, yağımız bol(dur)/Allah’a şükür iyiyiz.) (TTS. 525); Biderek sögüşden näme many bar > Biderek sögüşden näme many barmyş (Boş yere sövmenin ne anlamı var(mış)) (TTS. 445); Çopana meýlis haram > Çopana meýlis harammyş (Çobana meclis haram(mış)) (TDDS-I. 232); Daň atar > Daň atdy (Tan atar/attı) (TDDS-I. 265); Dünýäden bihabar > Dünýäden bihabardy (Dünyadan habersiz(di)) (TDDS-I. 335); Gadyr bilmez > Gadyr bilmezdi (Kıymet bilmez(di)) (TDDS-I. 403); Gözüni açyp gör > Gözüni açyp göreni (Gözünü açıp gör(düğü)) (TDDS-I. 26); Günäňi döker > Günäňi döktü (Günahını anlatır/anlattı) (TDDS-I. 539); Günä ýükledi > Günä ýüklemiş (Günah yükledi/yüklemiş) (TDDS-I. 539); Gün geçirer > Gün geçirdi (Vakit geçirir/geçirdi) (TDDS-I. 538); Haka ten berer > Haka ten berdi (Allah’a sığınır/sığındı) (TDDS-I. 570); Hakgulla diýip oturar > Hakgulla diýip oturdı (Başına gelenlere razı olup oturur/oturdı) (TDDS-I. 570); Hakyndan çykdy > Hakyndan çykmyş (Üstesinden geldi/gelmiş) (TDDS-I. 570); Hak öýüne bardy > Hak öýüne barjak (Öldü/Ölecek) (TDDS-I. 570); Rugsat berseňiz > Rugsat etseniz (İzin verirseniz.) (TSAS. 67) verilebilir.

2.1.5.2. Söz Dizimine Dair Değişiklikler

Kalıplaşmış söz birliklerini oluşturan sözcüklerin söz diziminde değişiklikler olması mümkündür. Bu değişim kısmi kelime değişiklerinin yanı sıra söz dizimindeki kelimelerin yer değiştirmesiyle de meydana gelebilir. Gökdayı, söz dizimine dair değişiklikleri üç gruba ayırmış ve bu başlıklar altında incelemiştir (Gökdayı, 2015: 30).

A) Sözcük ekleme / çıkarma: Söz dizimsel olarak bu değişimlerde anlam önemlidir. Anlamı değiştirmeyecek şekilde bir sözcük eklenir veya çıkarılabilir. Bu tür değişikliklere atasözlerinde çok az sayıda yer verilmiştir. Çünkü atasözlerinin yapısı ve kalıplaşma derecesi itibariyle bu değişimlere izin vermeyeceği açıktır. Ahlatın iyisini ayılar yer atasözüne; Ahlatın iyisini dağda ayılar yer şeklinde “dağda” kelimesi, Akıntıya kürek çekilmez atasözüne; Akıntıya karşı kürek çekilmez şeklinde “karşı” kelimesi eklenmiştir (Gökdayı, 2015: 30).

Deyimler için de bu değişim oldukça sınırlı sayıda kullanılır. Ağzı açık kalmak deyimi; Ağzı bir karış açık kalmak şeklinde, Ağzından çıkanı kulağı işitmemek deyimi; Ağzından çıkan sözü kulağı işitmemek şeklinde kullanılabilir ve burada da her iki deyime birer sözcük eklenmiştir (Gökdayı, 2015: 30-31). Türkmen Türkçesinde de Gözi gubar tutmak deyiminde tutmak sözcüğü çıkarılarak Gözi gubarlanmak şeklinde kullanılabilir. Her ikisi de “görme gücünün yavaşlaması, göz önünü duman tutmak, görme yetisi zayıflamak” anlamında kullanılmaktadır (Yılmaz, 2016: 361). Vepa tohmun ekmek deyimi; Vepa bermek şeklinde sözcük çıkarılmış haliyle de kullanılabilir ve “yürekten hizmet etmek, samimiyetle hizmet etmek anlamında” kullanılır (Yılmaz, 2016: 673-674).

Kalıp sözlerde de bu ekleme/çıkarma işlemi görülebilir. Örneğin; Afiyet olsun kalıp sözü; Afiyet şeker olsun şeklinde, Allah rahmet eylesin kalıp sözü; Allah gani gani rahmet eylesin şeklinde kullanılabilir (Gökdayı, 2015: 31). Bu örnekler çoğaltılabilir Allah tuttuğunu altın etsin kalıbı; Allah tutuğunu çil çil altın etsin/ Allah tuttuğunu altın gümüş etsin/Allah tuttugunu altın; tutamadığını gümüş etsin şeklinde kullanılabilir. Türkmen Türkçesinden örnek vermek istersek; Salam > Baryňyza salam (Hepinize selam) (TTS. 47); Diliňe dygy ber! > Diliňe biraz dygy ber! (Çeneni biraz tut!) (TTS. 153); Rahatlanyň > Rahatlanyň, gatyrganmaň! (Sakin olun, sinirlenmeyin!) (TTS. 238); Menden hasap sormaga hakyň yok > Seniň menden hasap sormaga hakyň yok (Benden hesap sormaya hakkın yok) (TTS. 335); Hoş geldiňiz > Hoş geldiňiz, sapa geldiňiz (Hoş geldiniz, safa getirdiniz) (TTS. 352); İt ýarak däl > İt ýarak däl, gorkmaň! (Korkmayın, köpek ısırmaz) (TTS. 386); Teklibiňizi kabul edýärin > Siziň teklibiňizi kabul edýärin (Sizin teklifinizi kabul ediyorum) (TTS. 390); Lagyrdap durma > Biderek lagyrdap durma! (Boş yere sızlanıp durma!) (TTS. 432); Galsa galybersin! > Ovarram, galsa galybersin! (Peki, kalırsa kalsın!) (TTS. 495); Meniň vatan borcum > Meniň vatan önüňdäki borcum (Vatana karşı olan borcum) (TTS. 505); Ýesir beriliň! > Uruşmaň ýesir beriliň! (Savaşmayın, teslim olun!) (TTS. 649); Meniň günäm ýok! > Meniň tagsyrym ýok! > Meniň günäm, tagsyrym ýok! (Benim suçum, günahım yok!) (TTS. 613); Alladan gayry pena ýok > Ýaradan Alladan gayry pena ýok (Yaradan Tanrıdan başka sığınak yok) (TTS. 678); Ovarra bol! > Ýit, ovarra bol! (Git, defol!) (TTS. 701); Eliň dert çekmesin! (Elin dert görmesin!) (TTS. 152) > Eliň-gözüň dert görmesin! (Elin gözün dert görmesin!) (TDDS-I. 5) Abraýyň artsyn! > Abraýyň beýgelsin! (Şöhretin artsın!) (TSAS. 33).

Her iki lehçede de bu tür ekleme ve çıkarmalar ikilemelerde ve birleşiklerde görülmez.

B) Sözcük değişikliği: Kalıplaşmış dil birimlerinde bazen bir sözcüğün yerine aynı anlamda ve anlamın içeriğini değiştirmeyecek şekilde eş anlamlı veya yakın anlamlıları koyulabilir. Tabii ki bu değişiklik anlamın ya da verilmek istenen mesajın değişmesine izin vermeyerek özünde yine aynı anlamı taşımasını sağlayacak yönde olmaktadır. Kalıplaşma derecesinin güçlülüğü bakımından atasözleri anlam değişimine izin vermez. Yine de onlarda anlam değişmeyecek şekilde bu tür değişiklikler mevcuttur. Örneğin; Kedi uzanamadığı ciğere murdar dermiş atasözü Kedi uzanamadığı ciğere pis dermiş şeklinde kullanılabilir. Burada murdar kelimesinin yerine aynı anlama gelen pis kelimesi koyularak değişim sağlanmıştır. Burada anlam her ikisinde de aynıdır yani her ikisinde de kişi elde edemediği bir şeyi beğenmemiş gibi davranır anlamı aynıdır. Gökdayı’da bu değişime şu örnekleri vermiştir: Ağaç yaprağıyla gürler atasözü için Ağaç yaprağıyla güzeldir; Aç kalmak borçlu olmaktan yeğdir/ iyidir; Dost/ Akraba ile ye iç alışveriş etme; Kara/ Kötü haber tez duyulur/yayılır (Gökdayı, 2015: 31).

Bu değişiklikler deyimlerde de görülebilir. Mesela, ‘merhamet etmek’ deyimindeki mastar göstermek mastarıyla değiştirilerek yeni biçimi olan ‘merhamet göstermek’ şeklinde kullanılabilir. Her ikisinde de acımak anlamı korunmaktadır. Gökdayı ise, ağzının tadı kaçmak deyiminin ağzının tadı bozulmak; akıl vermek/ öğretmek şeklinde mastar değişimiyle; başına iş/dert açmak; ileri/öne sürmek deyimlerinde ise yakın anlamlı kelimelerin yer değiştirmesiyle yeni biçimine girebildiğini söyleyerek bunların örneğini vermiştir (Gökdayı, 2015: 31). Deyimlerdeki bu değişimlere bakıldıgında da deyimdeki anlamın kaybolmadığını yine aynı anlamı koruduğunu görmekteyiz. Türkmen Türkçesinde akmaga syryňy bermek deyimi, akmaga iç bermek şeklinde de kullanılabilir. Deyimde bir sözcük değişikliği olsa da anlam olarak ikisi de Gizliň, aýtmasyz syrlaryňy akmak adama aýtmak yani; söylenmemesi gerekeni nâdân kişiye söylemek anlamında kullanılmıştır (Yılmaz, 2016: 15-16). Akyly kesmek /Aklı kesmek deyimi Akyly bilen jem etmek/ Akıl ile cem etmek şeklinde kullanılabilir. Her ikisi de ‘idrak etmek, kavramak’ anlamında kullanılır (Yılmaz, 2016: 24-30). Janyndan umyt üzmek deyimi Janyndan el üzmek şeklinde de kullanılır her ikisinde de anlam; ‘yaşama ümidini kaybetmek’, ‘ölümü göze almak’ anlamında kullanılır (Yılmaz, 2016: 164-165). Gam badasyn bermek deyimi gam badasyn noş etmek şeklinde; ‘kaygılandırmak, hasret çektirmek, sıkıntıya düşürmek’ anlamında kullanılır (Yılmaz, 2016: 292-293). Myrada ýetmek deyimi Maksadyna ýetmek; ‘amacına ulaşmak, muradına nail olmak’ anlamında kullanılır (Yılmaz, 2016: 532-533).

İkileme ve birleşik sözlerde yine herhangi bir değişime izin verilmez.

Kalıp sözlerdeki sözcük değişimine dikkat ettiğimizde bazılarında değişim yaşandığını söylemek mümkündür. Örneğin, nice senelere kalıp sözü “nice yıllara”; iyi günler sözü ise “hayırlı günler” şeklinde de kullanılabilir. Bakıldığı zaman yine anlamında bir değişiklik olmamıştır ve vermek istediği mesaj hala aynıdır.

Türkmen Türkçesinde sözcük değişikliğine uğramış kalıp sözlere; Agzyna suv alan ýaly > Agzy mumly (mumlanan) ýaly (Ağzında bir şey olan, ağzında bir şey var gibi.) (TDDS-I. 40); Agzy orazaly (TDDS-I. 41) > agyz beklemek (Ağzı oruçlu, Ramazan ayında oruç tutan kişi) (TDDS-II. 145); Alnyň açyk bolsun! > Alnyňy hak açsyn! (Bahtın açık olsun!) (TDDS-I. 61-62); Aman-esen > Amanlyk-saglyk (İyilik sağlık) (TDDS-I 64); Av ganly bol-a! > Avuň şovly bolsun! > Avuň şovuna düşsün! (Av bereketli geçsin! Rast gele!) (TDDS-I. 94); Bagt bersin! (TDDS-I. 380) > Bagt getirsin! (Yeni gelin alan aileye “şans getirsin” anlamında kullanılan söz) (TDDS-I. 67); Bereket bersin! (Bereket versin!) (TTS. 60) > Bereketli bolsun! (TDDS-I. 583); Gör nähili biabraýlyk! (Bak, ne biçim rezalet!) (TTS. 64) > Gör! nähili melgun! (Gör, ne melun, gör nasıl aşağılık!) (TTS. 293); Gözüň aksyn! (TDDS-I. 509) > Gözüň çyksyn! (Gözün çıksın, kör ol!) (TTS. 301); Halalyň bolsun! (TTS. 328) > Halal saňa! (Helal sana! Aferin! Bravo!) (TDDS-I. 572); Hudaý gorasyn! (TDDS-I. 507) > Hudaý saklasyn! (Allah korusun/sakınsın!) (TTS. 356); İmany äkidenden bolsun! (TDDS-I. 645) > İmany hemra bolsun! (İman yoldaşın olsun!) (TDDS-I. 645) gibi örnekler vermek mümkündür.

C) Sözcüklerin yer değiştirebilmesi: Bazı kalıp sözlerde sözcüklerin yerleri değişebilir. Atasözlerinde az sayıda olsa da bu değişiklikler görülebilir. Mesela Dikensiz gül olmaz atasözü Gül dikensiz olmaz; İki dinle bir söyle atasözü Bir dinle iki söyle şeklinde kelimelerin yerleri değiştirilerek kullanılabilir. Böyle bir durumda anlam yine aynı kalır ve değişmez (Gökdayı, 2015: 32). Deyimlerde de böyle bir değişim söz konusu olabilir. Gelen ağam giden paşam deyimi Giden paşam gelen ağam şeklinde kelimelerinde yer değişikliği yapılarak kullanılabilir. Türkmen Türkçesinde Pelegiň gahryna duşmak / Feleğin kaharına rastlamak deyimi Duşdum pelek gaharyna / Rastladım feleğin kaharına şeklinde kelimelerin yer değiştirmesine uğrasa da anlam yine ‘sıkıntılara maruz kalmak, işleri yolunda gitmemek’ şeklinde kalır (Yılmaz, 2016: 278-279). Pelegiň duzagyna düşmek / Feleğin tuzağına düşmek deyimi Düşdüm pelek duzagyna/ düştüm felek tuzağına şekline dönüşür, anlam olarak da ‘dünyanın faniliğine aldanmak, iradeyi elden bırakmak’ olarak aynı şekilde kalır (Yılmaz, 2016: 280-281). Hakyň sungatyny söz-lemek / Hakk’ın sanatını söylemek deyimi Sözlӓr Hakyň sungatyn/ Söyler Hak’ın Sanatın şeklinde de söylenebilir (Yılmaz, 2016: 392-393).

Bazı kalıp sözlerde de bu değişim söz konusudur. Örneğin, Allah’ım sen bana sabır ver kalıp sözü Sen bana sabır ver Allah’ım şeklinde yer değiştirebilir. Gök-dayı bu değişimlerin sınırlı sayıda olduğunu belirtir (Gökdayı, 2015: 32). Bu tür değişim gösteren kalıp sözlere birkaç örnek daha vermek istersek; Kendine iyi bak kalıp sözü İyi bak kendine; Ömrü uzun olsun kalıp sözü Uzun ömrü olsun şeklinde de kullanılabilmektedir.

Türkmen Türkçesinden örnek verirsek; Meniň günäm, tagsyrym ýok! > Meniň tagsyrym, günäm ýok! (Benim suçum, günahım yok!) (TTS. 613); Ýit, ovarra bol! > Ovarra bol, ýit! (Git, defol!) (TTS.701); Zaluvat, sen ýeňensin! > Sen ýenensin, zaluvat! (Aferin sana, kazandın!) (TTS. 716); Dünýäden bihabar > Bihabar dünýäden (Dünyadan habersiz) (TDDS-I. 335); Janym gurban saňa > Saňa janym gurban (Sana canım kurban) (TDDS-I. 3); Kömegiňiz üçin sag boluň > Sag boluň kömegiňiz üçin (Yardımınız için sağ olun, teşekkür ederim) (TTS. 551); Külli belalar dep bolsun! > Dep bolsun külli belalar! (Bütün belalar def olsun!) (TTS. 147); Rahatlanyň, gatyrganmaň! > Gatırganmaň, rahatlanıň! (Sakin olun, sinirlenmeyin!) (TTS. 238); Ýaman kelläm agyrýar > Kelläm ýaman agyrýar (Başım fena ağrıyor) (TTS. 674); Zaluvat, sen ýeňensin! > Sen ýenensin, zaluvat! (Aferin sana, kazandın!) (TTS. 716).

Sonuç olarak; kalıplaşmış dil birimlerinin hepsinde kalıplaşma dereceleri aynı değildir. Bu birimler bir bütün halinde veya çekirdek kalıplaşma olarak iki grupta ele alınabilir. Tamamen kalıplaşmanın görüldüğü birimler genellikle atasözleri, deyimler ve kalıp sözlerdir. Bunun sonucunda tamamen kalıplaşan bu birimler herhangi bir değişime pek uğramazlar. Çekirdek kalıplaşmalarda ise kısmi değişiklikler ek ve sözcük boyutundadır. Bu değişiklikler birimin temel anlamına dokunmadan bir iki sözcüğü etkiyerek gerçekleşir.