Ийэм кэпсиир… (4 чааһа)

Маарыйа биэтэк чорооҕор чугаһаабыт, илимин тардан бүтэн эрэр, туттан-хаптан элэстэнии мааны. Мин киниэхэ тиийэн көмөм да суох буолсу, ол иһин ээр-сэмээр, дьүөгэбин кэтэһэ таарыйа, үөскэ туотаайылар умсаахтыы сылдьалларыгар, төһө чугаһаталлар эбит диэн, көтөрдөр диэки хайысхаланабын. Хас эртэҕим аайы эрдиим чараас салбаҕа кыра буруу оҕотун эрилитэ эргитэр…

Кэтэхтэригэр уһун көҕүллээх туотаайылар маҥнай утаа тыылаах киһи иһэрин соччо ахсарбакка умсаахтаһа сылдьан баран, лаппа чугаһаабыппар, сэрэхэдийэн бары бөлүөхсэ түһээт – үрэх уутугар, сүүрүк хоту үөл дүлүҥү үтэн кээспиттии сундулуйа уһуннулар. Мин көтөрдөрү көтүтүмээри сырса барбатым, эрдиим аҥаар салбаҕын ууга бүтүннүү батары уган аҥаардастыы хойуостан эрчимнээхтик эргийээт, төттөрү иэҕиллэн, чорооҕун чиҥэтэ анньа олорор дьүөгэбэр уһуннум… Бу иһэн үтүө сонуну истэн, санаам көтөҕүллүбүччэ, иһирэх иэйии киирбиччэ, эбэбит барахсаҥҥа чэгиэн-чэбдик, өлүөр бэйэлээх балыктыы сылдьарбытыттан дуоһуйан, өйбөр туох көтөн түспүтүн, ырыа аҥардаах сэмээр таспар таһааран хоһуйабын:

 
…Нэлэһийбит Эбэбэр
Күөлүм ийэ уутунан
Аргыый аҕай, сэмээркээн
Тыынан устан иһэбин
Эрдэн истэх аайытын
Эрдиим чараас салбаҕа
Эрилитэ эргитэр
Кыра буруу оҕотун
Ону көрөн одуулаан
Оҕо киһи саатыыбын,
Дьикти, кэрэ көстүүттэн
Испэр күлэн ылабын
Чороох маспар чуо тиийэн
Тутан ылан тохтуубун,
Ситим быабын тардаммын
Илимнэрбин көрөбүн
Тэлибирээн тахсыбыт
Өллөөх эмис соболор
Тыыбар түһэн тыаһыыллар,
Лаһыгырыы мөхсөллөр
Эбэм өлгөм бэлэҕин,
Боллох иччим өлүүтүн
Баһаан элбэх балыгы
Бултаан дьиэбэр тахсабын…
 

…Хаһырыа Маарыйа илим тардар кэмигэр бырдахтан быыһанаары бобуонньуктуу бааммыт сачыын былаатын сүөрэн, сирэйин-хараҕын соттон ньуххаммахтыыр, ол олорон, мин оргууй ыллыырбын истэн, тохтоон, таалан иһиллиир, мичээрдээн тэбис-тэҥ үрүҥ тииһэ кэчигириир, дьээбэрдэҕинэ буолар үгэһинэн сирэйин сөллөччү туттан уҥа-хаҥас турулус-ирилис көрбөхтүүр. Мин сонньуйабын…

– Дьэ-дьэ… киһи истэрин курдук ыллаа эрэ, бэттэх кэлэҥҥин. Тылыҥ тамаҕын кыайан, сатаан истибэтим ээ… – дии-дии Хаһырыа аҥаар кулгааҕын сөмүйэтинэн тардан таллата-таллата үөнүрэн саҥарар. Дьүөгэм барахсан иһигэр аһы туппат эҥээрэ суох киһи. Санаабыта барыта таска. Оннооҕор тыҥалааҕы тыыннарбат уот айах тыллаах Хаалаан Кэтириини уун утары көрөн олорон: «Киэҥ Хаалаан, айыы таанаан быстан, ойдон түспүт…» – диэн айахтатыа дуо. Анараа киһи хос аатыттан өлөрдүү өһүргэнэр, кыра да тэппини көрбөт хадьар дьахтар бэйэтэ Хаһырыаны кытары букатын аахса барбат. Кыыс эҕэтин истибэтэх курдук туттар…

Сэрэйбитим курдук Хаһырыа тарпыт илимин хараҕа ортоһуор быччыкыга, чэркэҕэ аналлаах эбит, бэрт элбэх туппут. Илимэ соччо уһуна суох буолан өссө кэм түргэнник көрөн бүппүт. Аргыый устан, күө-дьаа сээкэйи кэпсэтэ-кэпсэтэ, өтөхпүт аннынан кытылга тиксэн, тыыларбытын түҥнэртээн, бэйэ-бэйэлэригэр өйөннөртөөн кэбистибит.

– Иһит эрэ Маарыйа… – иккиэн таалан турабыт… Бырдах дыыгыныыра биир кэм күйгүөрэн иһиллэр. Мутукча-итикчэ быыһа, тыа иһэ түөрэтэ ньаалаҕай тойуга… – Ити аата үөнүҥ-көйүүрүҥ түспүт, сарсыҥҥаттан, өйүүҥҥэттэн хара былыт курдук устуоҕа…

– Соччо элбэҕэ суохтар да, ханна көтө сылдьан ити айылаах дыыгынаһаллара буолуой?.. Дьоҕойон халлаантан хара тыаҕа түһэр «саҥалара» дуу, туох дуу?..

Ыллык суолу ойоҕолуу кыымаайы (көйүк) үөрэ кыынньар. Саба оҕустахха ыһылла түһэллэр онтон эмиэ хат холбоһон, оннуларын булан эймэҥнэспитинэн бараллар…

…Эбэм дьиэтигэр кэлбит, оҕолор таһаарбыт мундуларын буһара сылдьар. Уолаттар сонно тута, үргүлдьү бааһынаҕа, күтэрдэрин чааркаанын көрө ааспыттар. Мин туос ыаҕайа ылан, Хаһырыалааҕынан эргийэн, Быркылаахха эт бэриһиннэрэ бардым…

Аара суолбутугар Кылаччы Өлөксөөнү көрүстүбүт, үүдэһиннээх эргэ тымтайга күөх окко суулаан эт сүгэн иһэр. Кылаччы иһэрэ ыраахтан биллэр, соҕотоҕун да сырыттаҕына, тугун дьикти кэмэлдьитэ эбитэ буолла, баһын иһэ барыта саҥа. Бэйэтэ-бэйэтин кытта кэпсэтэн биир кэм баллыгырыы, ботугуруу сылдьар үгэстээх. Тугу эрэ ыйытан баран, онтутугар бэйэтэ хоруйдуур. Өссө сороҕор, отой да «күлүгүн» кытта этиһэн бурҕайан айдаан-куйдаан бөҕөтө буолан турар.

Оол курдук сэндэҥэ тыа быыһынан Кылаччы Өлөксөөн утары иһэрин көрө охсон:

– Маарыйа, көр, Кылаччы илэ бэйэтинэн… – диибин.

Дьүөгэм Хаһырыа – сылгы, ынах тэпсэн түөрэтэ силис буолбут ыллык устун кэннибиттэн саппай уопсан тэлэмээттэнэн иһэн, эмискэ чугурус гынан тохтуу биэрэр, миигин окумалбыттан тардан суол таһыгар таһаарар:

– Хотууй, Кылаччы туох диэн баллыгырыырын истиэх эрэ, – диир, мутук үүтүн курдугунан, үөннээҕинэн көрөр.

– Тугу-тугу диигин?

– Чэ, манна сынньаммыта буолан олоро түһүөх, – Хаһырыа, орук курдук элбэх лабаалаах аргынньахтыы түһэн суулла сытар хаппыт тиит кэннигэр чөкө олорор. Мин кини ыксатыгар сэргэстэһэбин…

Кылаччы чугаһыыр, сэрэйбиппит курдук саҥата-иҥэтэ киэр-инньэ, өрө мылайан алаа харахтарынан элээр-мэлээр көрүтэлиир…

Биһиги куобах оҕолорун курдук тииппит анныгар ньыкыйан олоробут.

– Иһит эрэ, иһит эрэ… туох диир… – Хаһырыа кулгааҕын чөрбөтө-чөрбөтө иһиллиир.

– Тохтоо-тохтоо… бэйи… чугаһаата…

Кылаччы Өлөксөөн – тайах мастаах, ол иһэн ыллык суол кытыытыгар, сүгэнэн кэрдиллибит суон чоҥочох турарын көрөн, тайаҕынан суптурута анньыалыыр, эмэх мас төрдүгэһэ хатырыга туллан, бурҕас гына ыһыллан отон угун үөһэ түһэр.

– Оо, бу баҕайыларыа-а, бу кэртэҕим буолан кэбилээбиттэрин, бу мас мастаан дьаабылаабыттарыа-ан… чоҥочохпут тоҕо бэрдэй үрдүгэ… тоҕо сүрэй үрдүгэ оҕолор… хаарыан маһы туһата һуох хааллараннар, бэйэтэ биир сүгүү… бэйэтэ биир үчүгэй сүгүү… чохчойо-чохчойо чохчоччу сүгүү… ыа-а, сүрэҕэ суохтар, мас кэртэҕим ырата буолан бу кэрдэн кэйгэллээбиттэрин… Оо, киһийдэхтэр оттон… аа буолаллар да эбит!… – диэн үрүт-үөһэ биир кэм баллыгыраа да баллыгыраа, мөҕүтүн да мөҕүтүн.

Хаһырыа айаҕын ытыһынан саба туттан кыана сатыы-сатыы күлэн бычыгырыыр… Мин сонньуйабын…

Кылаччы атын аҕай татыахайданан ыксабытыгар отой субу кэлэр. Биһиги арбахпыт кэннигэр эбии кирийэбит, хойуу сэппэрээктээх онон көстүбэппит быһыылаах.

Өлөксөөн уҥа-хаҥас садьыаланан, иҥнэйбэхтээн таар-туур сыыҥтыыр, хантайан халлаан ыаһыра лүҥкүрбүт халыҥ былытын одуулаамахтыыр, кыла убаан туһата ааһан эрэр хатыҥ уктаах дэйбииринэн эҥил баһын, окумалын охсуммахтыыр:

– …Дьэ, харааннаан ахан эрэҕин дии ээ-э… Бырдаххын, оҥоойугун түһэрэҥҥин үөҥҥүн-көйүүргүн аһатан эрдэҕиҥ… Буолумуна, баччаҕа харааннаабатаҕына хаһан хараанныай. Сир ийэ барахсан биһигиттэн ыйытыаҥ дуо… Дьэ ыйыппат оҕо буолуоҥ ээ!..

Сымыыт баттыы сытар чаччыгыныардар, уйаларын таһыгар дьон бөлүөхсүбүтүттэн дьаарханан, саҥалара биир кэм чардырҕаан олорор. Өлөксөөн үөһэ сарыкынайаллар, сыыһа-халты убаҕаһынан ыһылыннараллар.

– Ыа-а, барахсаттарыа, туох ааттаах буоллулар, ким эһиги уйаҕытын бадьыыстыан. Хоҥ мэйиилэр ээ… хоҥ мэйиилэр… ааргылар… Туох туһалааҕы баран!.. – дии-дии Кылаччы Өлөксөөн уолах тиит төргүү мутугар ото намылыйбыт чаччыгыныардар туой уйаларын кыҥнаҥныы-кыҥнаҥныы харалҕан хараҕынан кыҥастаһар. – Оо, дьаһаналлара, оҥостоллоро тупсаҕайын, сыа-сым курдук сыбаан ньылҕаарыталлар ээ!.. Кинилэр эмиэ сыбахсыттар буоллахтара, иктэ барыта!.. Ыа-а, иктэ барыта!..

Дьүөгэм Маарыйа эмискэ күлэн тэһэ ыстанар. Иккиэн саһан хорҕойбут сирбититтэн тахсан кэлэбит. Хата, Кылаччы Өлөксөөн улаханнык соһуйбат. Атын, өмүрэх эмээхсин эбитэ буоллар, өрө көтөн ыһыллаҥхайдана түһүөхтээх этэ.

– Бээ, бу эһиги… бу манна тугу көрдөөн, тиҥсиринэн, туохтан саһан кирийдигит, хотуйдар?.. – Өлөксөөн, хата, бэрт холкутук ыйытар, туос тымтайын сиргэ ууран, тайах маһыгар сыҥааҕын өйөөн, отой да наҕылыгар түһэр.

– Быркылаахха эт бэриһиннэрэ баран иһэбит.

Хаһырыа, Өлөксөөн үүдэһиннээх, хара лаҕый буолбут эргэ тымтайын өҥөйөн көрөр:

– Хата, барахсан эмис эбит дии. Дьылы үчүгэйдик тахсыбыт сүөһү быһыылаах, – диир.

– Лэкээрэй эмээхсин ынаҕа ырыаҕа… – диир Кылаччы. – Үчүгэйин түҥэттэн бүтэрбиттээ-эр. Ити миэхэ дар уҥуох түбэстэ. Дьон сылҕайбыта… Таах толунньаҥ… – Өлөксөөн кэм да, туохха да астыммат, тук буолбат үгэһинэн кэриэлийэр.

Тымтай иһигэр, күөх окко сууламмыт бүдүргэйи көрөн:

– Оттон мин көрдөхпүнэ, куҥ эт да курдук эбит дии, – диибин.

– Куҥуруоҕа!.. – Кылаччы ахсарбатах киһилии иэдэс биэрэр, мылах-илэх туттар.

– Хайдах сүөһү буолан баран уҥуоҕа суох буолуой эбээ, күлгэри гыннаҕыҥ дуу, – Маарыйа сүүһүн аннынан сүргүччү көрө-көрө сонньуйар.

Мин дьээбэрэммин:

– Үчүгэйэ бүппүт буоллаҕына, биһиги оттон оччоҕо кылыгырас уҥуохха да баран иһэр дьон эбиппит дии…

Кылаччы Өлөксөөн, «бэдэр мэйии» эридьиэстээн эргитэн син саҥа саҥаран хоруйдаһар.

– Эһиэхэ талан, сыымайдаан уурбуттара буолуо, хайаан да. Холкуос бэрэстээтэлин ийэтигэр ысталлааҕын ыытар, амтаннааҕын атаарар дьон инилэр, ол биһигинньиктэр диэн… һэ-һэ-һэ… – Өлөксөөн күлбэхтиир, онтон тохтоон оттомуран баран: – Эмээхсин хайдаҕый тоом, ама дуо? – диэн ыйытар.

Биһиги Кылаччы Өлөксөөнү кытта сээкэйи дьээбэлэһэн кэпсэтэн, эбии сэргэхсийэн күлэ-сала түһээт, эдэр кыргыттар кыдьыгырбычча, Быркылаахпытыгар сүүрүүнэн түһүнэбит…

* * *

Өссө 1930 сыллаахтан балык бултуур анал хаһаайыстыба тэриллэн кыһын эбэлэри кэрийэн хото муҥхалыыллара үһү.

Таата Мэхээлэтэ, Бутукаай Баһылай, Саппырыан, Тоокоон Уйбаан, Дайыыла, Тоһоҕо Куонаан, Аччык уола Миитэрэй диэн дьоннорун-сэргэлэрин аһаппыт, бэйэлэрин сирдэригэр-уоттарыгар биллэр-көстөр муҥхаһыт оҕонньоттор бааллара.

Айдаҥтан көстөн ордуктаах сиргэ, Муосталаах (төрүт аата Бээриҥдэ диэн, ону харыс аатынан солбуйбуттар) диэн сүрдээх баай балыктаах дьоһуннаах эбэҕэ, 1942 сылтан оборуоннай суолталаах «ырыыптириэс» тэрилтэ олохсуйан балыктыыр. Муосталаах балыксыттарынан улуус холкуостарыттан анаммыт дьон сылы-сыллаан үлэлииллэр, сүнньүнэн Бүлүү куоратыттан, Хаҕынтан, Төҥүргэстээхтэн, Кыргыдайтан, Дьоохуттан, Модуттан, Күүлэттэн, Үгүлээттэн сылдьар дьон.

Билигин муҥхаһыттар сынньанар кэмнэрэ, сотору ыһыах кэннэ эмиэ хат Муосталаахтарыгар түмсүөхтэрэ. «Бостуок» – балыктыыр түмсүү салайаачыта Хондокуоп Өлөксөй Уйбаанабыс диэн Дьөккөнтөн сылдьар, бөдөҥ-садаҥ уҥуохтаах, сырдык, арыы-саһыл хааннаах, саҥарбыт-иҥэрбит, кэлбит-барбыт, сургулдьуйбут саас ортолоох киһи – Талыабай Уйбааннаахха түһэ сытар. Биһиги Өксөөммүтүн кытта бэртиилэр, үһү-таамах курдук иһиттэххэ уруккуттан билсэллэр быһыылаах…

* * *

Ыам бырдаҕа хара былыт курдук халҕаһалыы анньан сүүллээн түспүтүн кэннэ, холкуос борооскуларын, тыйдары уонна биирдиилээн ыаллар оҕустарын – Хаҕынтан кэлбит, сир-сир аайы ыҥырыкка сылдьар, Дьэримиэйэп, дьон ааттыырынан Дьабараах диэн оҕонньор аттаталаата. Эбэм эмээхсин эмиэ борооскутун аттатта. Оҕонньор – чэпчэки илиилээҕинэн биллэр, ол да иһин ыҥырыкка сылдьар. Кини аттаабыт оҕуһун бааһа-үүтэ хаһан да сэтэрийбэт, түргэнник оһор үһү.

Маныыһыт уолаттар холкуос борооскуларын Оччугуй Үрэҥҥэ үүрэн илдьэн хаайбыттарын, оҕонньор Мундулуҥдаттан сылдьан аттыыр. Дэриэбинэҕэ ыаллар түптэлэрин буруота, ордук киэһэ өттүгэр, биир кэм туман курдук тунаҕыра сыыйыллар, ол иһин борооскулары туспа илдьэллэр. Буруоҕа, сибилигин аттаммыт сүөһү сиикэй, аһаҕас бааһа оһо охсон биэрбэт: сиикэрийэн, устунан иһэн, аһааҕыран, баалатан өлүөн да сөп.

Кэтэх сүөһүлээх ыаллар оҕустарын бостуук уолаттардыын холбуу бииргэ үүрэн Оччугуй Үрэҥҥэ илтилэр. Түптэтэ таймата суох сиргэ, төһө да сүөһү чачайар бырдаҕа ытыллыбытын иһин, аттаммыт борооскулар маҥнай утаа ыарыыланан нэһирэллэр, кыайан аанньа хамсамматтар, ол иһин анал киһи, хонон-өрөөн сытан, ат оҕустары «һайдаан-һаттаан» хаамтарар. Оччоҕуна баастара бүтэйдии куулайан иһэр да түбэлтэтигэр тэстэн, симэһинэ тохтон, тардан оһор аакка барар.

Эбэм борооскутун Оччугуй Үрэҥҥэ илтэрбэтэ, далыгар аттатта. Биһиги оҕолор, ыарыыланан ахчайан баран дөөдөҥнүүр ат оҕуспутун уһуннук сытыарбаппыт, солбуһа-солбуһа, талах быһан кымньыы оҥостон кускуурдаан наар хаамтаран тахсабыт. Тыал түптэ буруотун биһиги эҥээр оҕустаҕына борооскубутун үүрэн кыаһалыкыччытан чэлгиэн сиргэ илдьэбит. Маҥан Халдьаайыннан эҥин эргитэбит…

Биир киэһэ, күн лаппа арҕаалаабытын кэннэ, Оччугуй Үрэҥтэн, Дьабараах оҕонньор аттаныахтаах борооскуларын барытын аттаан бүтэн, аны Балаҕаччыга ыҥырбыттарыгар онно ааһаары, биһиэхэ хоно кэллэ.

Мэрдьэннээх, өрө ытыйан кэбиспиттии кыырыктыйбыт кылгас баттахтаах, арыы-сыа иҥмиккэ дылы килэбэчийбит хара бараан сирэйдээх, сахаҕа саар тэгил орто уҥуохтаах Дьабараах оҕонньор сэһэн-сэппэл хаата киһи буолан биэрдэ. Үрэҥтэн кэлэригэр, бүгүн аттаабыт борооскуларын сымыытын тымтакаҕа уган аҕалбыт. Ону эбэм чөкө тутан балаҕаҥҥа таһааран буһара уурда. Онон оҕус сымыытын аһылыктанан баран утуйар дьон буоллубут. Оҕус тээһэҥкэһэ сүрдээх тотоойу ас…

Бырдах түһэн, оҕолор дьиэҕэ мээнэ киирбэттэр-тахсыбаттар, ньаалаҕай хаатыйаланнаҕына түүн сүгүн утуппат, онон ыамайдар бэйэлэрэ да ону өйдөөн, кэһэй буолан солуута суох төттөрү-таары сыбыытаспаттар. Дьиэ аанын чанчыгар, таска, чугууҥҥа кур кии тохтоло суох буруолуур…

Билигин оскуола оҕолоро сайыҥҥы сынньалаҥнара. Баһыычааннаах уһун күнү быһа бөдөҥ уолаттары кытары бурҕаа икки дьирики икки соноруттан орпоттор. Эргэ өтөхтөрүнэн, сонуоктарынан, бэл киһи уҥуохтаах халдьаайыларынан, кырдалларынан кытта, куттамакка, тэлэкэчийэ сүүрэллэр. Кэлин бырдах сииригэр үөрэнэн хаалан соччо кыһаллыбат да курдуктар, тиритэн-хорутан ньалҕарайданыы, буһан-хатан бурулуһуу. Бултаабыт бултарын: моҕотойдорун, маттаҥааларын тириитин, кутуйахтарын кутуругун барытын эргэ хотоҥҥо, чөкө мунньаллар. Ардыгар биир эмит кутурук сүтэн хаалан айдаарсан да ылаллар. Итээбит кутуруктарын сороҕор Биэрэ сыттыгын анныттан булан ылаллар… Кыра кыыс убайдарын дьээбэлиир. Онон сүтүк таҕыста да маҥнай Биэрэ уорбаланар… Киһи дьиибэргиирэ диэн, кыыс сойбоппут кутуругун бэйэтин сыттыгын анныгар эрэ угар, атын сиргэ кистээбэт. Убайдара кэлэн, балтыларын сыттыгын өндөтөн сүтүктэрэ сытарын көрдөхтөрүнэ, Биэрэ туораттан хараҕын кырыытынан сыныйа батыһан атын аҕайдык дьэргэйэн туран, өрө ыстаҥхалыы-ыстаҥхалыы, ытыһын охсуна-охсуна хатан үлүгэрдик күлэн чачыгырыы түһэр, үөрэн-көтөн өндөҥкөлөөн, күлэн-салан бөҕө буолар, итинник быһыыламмытыттан олус диэн астынар, оһох тула таҥалайын тыаһата-тыаһата дьиэрэҥкэйдиир. Биэрэ кутуругу «уорбут» буолла да, убайдахтара дьиэҕэ киирдэхтэринэ оһох кэннигэр ойор, онон тугу гыммыта тута биллэр. Уолаттар балтылара сытар оронугар чугаһыылларын Биэрэ оһох кэннитэн сэмээр, быры-былтаҕар сирэйин былыт быыһыттан ый тахсарын кэриэтэ былтатан бэрт үөннээҕинэн батыһа көрөр, күлээри кып-кыракый уоһа үмүрүҥнүүр, буспут моонньоҕон курдук хараҕын харалара кылапачыйа умайаллар, онтон эмискэ тэһэ ыстанан чачыгырыырыттан киһи эрэ күлүөх курдук…

Уолаттар да иэс хаалбаттар балтыларын дьээбэлииллэр. Ардыгар, дьыл оҕуһун муоһа тоһунна дэһии буолбутун кэннэ: саас да, сайын да хантан эрэ булан сүөһү муоһун тутан киирэн кыра кыыска туттараллар: «Ити – кыһын түспүт дьыл оҕуһун муоһа…» – дэһэллэр. Биэрэ сирэйин сөллөччү тутта-тутта сүрдээҕин оттомуран муоһу эргим-ургум тутан көрөр, кыҥнаҥныыр-иҥнэҥниир онтон сүүрэн тибигирээн тиийэн ааны аһан баран таска быраҕан кыыратар: «О-ус үс муоттаах буолба-ат!!!» – диэн ыһыытаан ыыра барар. Онно өйдөөбүттэрэ, убайдара «өйдөрө бааллан» ордук хос муоһу тутан киллэрбит буолаллар…

Дьуоҕа сөрүүнэ түһэн, түүн лаппа сөрүүдүйэр. Сарсыарда, киэһэ улаханнык хамсаммат-имсэммэт, тоҥунньаҥ киһи дьагдьайа да быһыытыйыан сөп.

Балык төһө да дьуоҕаран тимирдэр, эбэбит баай буолан күөстэнэн сиир балыкпыт илимҥэ син биир тута турар…

Билиидэ оһох күүһүн-уоҕун ылан тигинэччи умайар. Хантан эмит сонун киһи, хоноһо кэлбит сураҕа иһилиннэ да, сээкэй сонуну истээри, кэпсэтэн-ипсэтэн сэргэхсийээри, тастан киирии элбиир. Оҕолор, Дьабараах оҕонньор сүрдээх элбэх бэрт дьикти кэрэхсэтэр кэпсээннэрдээҕин, бэл кинилэргэ анаан остуоруйалыырын иһин, улахан дьон сэһэргэһэллэрин сүрдээҕин сэҥээрэн истэллэр. Лэгэй, Биэрэ, Маарыйа – хаҥас диэки, титирик орон үөһэ олорон туос ынахтарынан, сылгыларынан оонньууллар.

Талыабай Уйбаан Дарайыы ууска оҥорторбут алтан бирээскилээх, тумустаах саҥа саары этэрбэһин кэппит. Биэрэлээх бирээски килбэчийэрин сонурҕаан одуулаһаллар… Талыабай Уйбаан кэннэ өссө Күртэ Хабырыыл, Ньөкөөрөр Өндөрөй бааллар. Эбэм уотун-күөһүн көрөр-истэр, Настааччыйа кыыһын даба ырбаахытын тоҥолохторо тырыттыбытын таҥас кырадаһынынан саба ууран абырахтыыр. Биэрэ өссө кыыс оҕо буолан таҥаһын соччо алдьаппат, оттон булчут уолаттар ыстааннарын, ырбаахыларын сотору-сотору хайа көтөн тэлэмээттэнэн кэлэллэр…

Мин дьонум кэпсэтэллэрин истэ-истэ, саҥа тигиллибит ыаҕайа айаҕын кылынан мииннэри анньан оһуордуубун, көстүүтэ олус тупсар.

Дьабараах улахан чөҥөйгө кутуллубут сүөгэй үүттээх маҥхааһай хойуу чэйин ээр-сэмээр «сыып-сыып» сыпсырыйан иһэ-иһэ сээкэйи ыйыталаһар, бэйэтэ кэпсиир:

– Киспэ оҕонньор бу кыһын оту уоттаабыт сурахтааҕа, ону хайаатылар, төлөттүлэр дуу? – диэн ыйытар.

– Һуох… Оҕонньор соруйан уоттаабыта баарай, – диир эбэм.

– Көр эрэ, хата, атын холкуос эбитэ буоллар, дьалаҕайа диэн, баҕар «ыырын ыраатыннарыа» этилэр, аҥаардас төлөбүрүнэн хааллардахтарына таҥараҕа махтал буолаарай.

Талыабай оҕонньор тугу эмит дьээбэлэнээри гыннаҕына, үөннээҕинэн көрөр уонна дьээбэни саҥарыан иннинэ наар уоһун чорботон үмүрүҥнэтэр үгэстээх, ол иһин Талыабай «кыыбаҕата» киирээри гыммытын оҕонньор сирэйин-хараҕын, уоһун-тииһин туттубутуттан көрөн киһи тута сэрэйэр.

– Дьэ, Дьабараах быйыл эмиэ тээһэҥкэһинэн баҕас дэлэйдик аһылыктанныҥ быһыылаах ээ-э… Эн буолан баран холкуос аайы оҕус аттаан харалана сылдьыбыт киһи баар ини, – диир Талыабай.

– Эн да сырыт ээ, – Дьабараах бэрт судургутук хоруйдуур. Дьиэ иһинээҕи дьон бары күлсэбит.

Бу кыһын Киспэ Борокуоппай хамсатын уотун түһэрэн бүтүннүү умаппыт ото, сайын куйааска кэбиһиллибит күп-күөх, сөлөгөйдөөх от этэ. Умайбыт от оннугар хара хоруо, күл быыһыгар, от күөҕэ өҥнөөх, биир кытах кэриҥэ таас эрэ ордон хаалбыта сытара. Ону эбэм хомуйан ылан уурунан турар. Эмкэ дуу, туохха дуу туттуллар үһү. Биһиги көрдөхпүтүнэ, курдары көстөр дьэп-дьэҥкир, үлтү сынньан баран симэх гыныахха сөптөөх таастара.

Ньөкөөрөр оҕонньор «кырыыс түүрүччүтэ» сиэн, бурууһаан бүтүннүү такыйан хаалбыт тарбахтардаах илиилэринэн, хата, кимнээҕэр үчүгэйдик табах эринэн тардар.

– Куба тириитэ бэргэһэлээх, куоҕас тириитэ үтүлүктээх Өндөрөй оҕонньор табааххыттан биир кымаахта бэрис эрэ, – дии-дии Талыабай, Ньөкөөрөртөн табах умналаан ылан таас хамсатыгар симинэр. – Умнуганым диэн… саппыйабын эмиэ хаалларан кэбиспиппин…

– Чэҥкир умнубут аатырар… Соруйана да ини, бэриһиннэрэн тардаары… Табааҕын умнар, хамсатын хаалларбат, – Ньөкөөрөр үөлээннээҕин хаадьылыыр. Мохуорканы кымааҕынан бэрсиһии үгэс курдук быһыы-майгы. Табахтарынан букатын быстарбыт дьон, бэл, хамсаларын чубуугун кытта кырбастаан тардаллар. Туһугар эмиэ абылаҥнаах «ас» диэтэҕиҥ.

– Уу испэккит дуо тоҕойдорум?.. – эбээ сибилигин сонуоктан кэлэн олорор уолаттартан ыйытар. – Күөспүт билигин да эрдэ, саҥа кыынньан эрэр.

Чоойун өс хоту кэлэн алтан чаанньыгы таҥхатан тумсуттан оборон сойбут ууну иҥсэлээхтик иһэн киллиргэтэр.

– Хата тоом оттон эн, утаппатыҥ дуо? – эбэм Баһыычаантан ыйытар.

Баһыычаан хаһан кэлэҕэйдээн кирдиэхтэтэн саҥарыар диэри, Чоойун доҕорун оннугар хоруйдуу охсор:

– Баһыычаан баарыын көрдүгэнтэн утаҕа ханыар диэри тото испитэ, – диир.

Настааччыйа Чоойун саҥатын истэн:

– Бу хайдах киһи тылын долоҕойугар тохтоппот уолуй, мээнэ сиикэй ууну испэт буол диири хайдах хайа муҥун өйдөөбөтүй, саатар көрдүгэн уутун буола-буола…

– Б-былаат нөҥүө с-сиидэлээн испитим, утатан ыксааммын, – Баһыычаан төһө да утаҕа эрдэ хаммыт киһи аатырдар, остуолга кэлэн Чоойун ыксатыгар туран, эбэтэ сургутан бэлэмнээбит уулаах, хаппаҕа суох дьэс алтан чаанньыгын тутааҕыттан ылан иҥнэрэн, икки дьабадьытынан сүүрдэ-сүүрдэ кэтиэлиир.

Утаттым эрэ диэн мээнэ сиикэй ууну иһэр, кырдьык да, сэрэхтээх. Урут, Кыргыдайга эрдэхпинэ, Төкүнүк Уйбаан диэн, Халбаакы киһитэ, сүөһү уостаһа кэлэ сылдьарын көрөөччүбүн. Ол, Төкүнүк Уйбаан биирдэ, сайын өҥүрүк куйааска, ат миинэн сылгы сылгылыы сылдьан утатан ыксаан, хараҕа хараҥаран, ходуһа хотоол сиригэр олорон хаалбыт ньамахтаах ууну силэйэ-силэйэ испит… Дьэ эбэтээ, куртаҕа курулуйан, очоҕоһо дыгдайан, иһэ сараччы үллэн өтөҕөр нэһиилэ өөкөйөн тиийбит. Эгэ сылгыларын ситэ көрдүө дуо. Түүн ыалдьан өрө мөхсө хоммут, хараҕын симэн көрбөтөх. Төкүнүк Уйбаан ити курдук, абааһы кымньыылаабытыныы икки эрэ хонон хаалбыт. Күн бэҕэһээҥҥэ диэри «эрбэх үрдүгэр сэттэтэ эргийэ сылдьыбыт», чэгиэн аҕай киһилэрэ эмискэ «барбытыттан» дьоно улаханнык аймаммыттар. Төкүнүк өлөр киэһэтигэр, оҕолоругар, дьонугар туһаайан: «Дьэ сэгэрдэрим, оҕолорум эрэ буолларгыт, хайдах да хараххыт хараҥара утаппыккыт иһин, мээнэ сиикэй ууну эрэ иһэр буолаайаҕыт…», – диэбитэ үһү. Хас да көстөөх сиртэн луохтуур кэлэригэр Уйбаан тиийбэтэх. Өлүөх өлбүтүн, быстыах быстыбытын кэннэ биирдэ биллибит эдэр нуучча луохтуура, суолтатыгар эрэ көрөн баран, муҥура тэстэн өлбүт диэн быһаарбыт. Саха дьоно ону «иһин убахтатан өлбүт» дииллэр. Кэлин итинник ыалдьыбыт киһини Бүлүү куоратыгар муҥурун быһан ылан быраҕан дөбөҥнүк эмтииллэр. Арай дэҥҥэ биир эмит киһи, харыстаммакка, бааһа аанньа оһон биэрбэккэ сэтэрийэн өлүөн сөп. Уонна биир үксүн муҥурдарын быстарбыт дьон утатан, тулуйбакка, сонно тута, кистээн ууну эмискэ киллиргэччи иһэн өлөллөр. Дьиҥэ муҥура ыалдьыбыт киһи барыта өлөр буолбатах, сорох киэнэ тииһик курдук киирэн баран ааһар, ону «хаппыт» дииллэр. Былыр муҥура ыалдьыбыт өрүһүллүбэтэ. Дьон «убахтатан» бараахтаабыт үһү диэн сэмээр сибигинэһэллэрэ.

Дьиҥинэн, Төкүнүк Уйбаан муҥурдааҕынан буолбакка, умса түһэ сытан, били, ходуһа уутун харса суох ыйырбахтыырыгар, ууну кытта бииргэ, сир быртаҕын ыамаларын ыйыстан кээһэн сордоммута эбитэ. Өлбүтүн кэннэ – муннунан, айаҕынан күлгэри ыамалара быгыалаһан тахсыбыттара үһү диэн кэпсииллэр. Ол, уҥуоҕа суох кыймаҥнаспыт баҕайылары ууну кытта ыйыстарыгар баҕар билбэтэҕэ да буолуо… Сорох кэпсииринэн, Төкүнүк Уйбаан Тыймыыттаах Тайыла диэн аата ааттаммат сүдү «кырдьаҕас» араҥаһын оннуттан уу испитэ үһү дэһэллэр… Туох билиэй, көрөн турбут суох…

Кэпсээнтэн кэпсээн. Биирдэ Кыргыдай сиригэр, Дьоохуга, өрдөөҕүтэ, икки киһи куораттан ыҥыырдаах атынан таһаҕас ырдан тахсан иһэн аара тохтоон чэйдээбиттэр. Ырдыыларын түһэрэн, аттарын сыбыдахтаан, кыратык нуктаан сынньана түһэн ылардыы оҥостубуттар. Икки киһиттэн биирдэстэрэ отой эдэр, саҥа эт тутан эрэр уол эбитэ үһү. Күһүөрү, үөн-көйүүр суҕараабыт кэмэ буолан, уол болтуо сонун сыттанаат да, уһун, унньуктаах айантан өлөрдүү сылайан, оллоонун ыксатыгар, хантаччы түһэн утуйан хаһыҥыраан хаалбыт. Аргыһа саас ортолоох, сырыыны-айаны сылдьыбыт, бэйэтин холугар лаппа кыанар, күүстээх-уохтаах киһи эбитэ, өртөммүт аттарын быаларын-туһахтарын көннөрөн кэлэн баран, итии чэйи сыпсырыйан иһэ-иһэ, тоҕо эрэ уута кэлбэккэ, хойуу үөт төрдүгэр ону-маны олоотоомохтоон олорбут. Арай, ол олорон эмискэ түбэһэ көртө, били, айаҕын аппытынан хантаччы түһэн утуйа сытар уолун сирэйин устун сир быртаҕа сүр түргэнник сүүрэн кыймаҥалаан кэлэн киһи айаҕын иһигэр киирэн хаалбыт… Утуйа сыппыт уол чачайбыкка дылы хахсайаат сир мундутун ыйыстан кэбиспит… Чэй иһэ олорбут киһи иһитин тоҕо быраҕаат да сонно тута аргыһын уолугуттан ылан өрө илгиэлээн туруорбут, онтон туох да саҥата суох, өртөнөн аһыы сылдьар атыгар үүнүн эрэ кэтэрдээт, сыбыдахтыы, торҕо бөтөрөҥүнэн айан суолунан тибилиннэрэ турбут… Бу кэмҥэ, муннун анныгар ньуолах бытыга саҥа бытыгыраан эрэр уол сордоох куртаҕа түрүтэ тыытан өҕүй да өҕүй буолбут, аһаабыт аһын түөрэтин хотуолаабыт… Өр-өтөр буолбатах, түөрт атах түһэрбит аттаах доҕоро төттөрү ханаһытан сүүрдэн кэлбит уонна аҕылаан өрө мэҥилии сылдьар атын оллоон ыксатыгар үөккэ баайан кэбиспит… Сотору ат уоскуйан, ахчаччы тэбинэн туран ииктээн күүгэнирдибит, ону аҕам киһи иһиккэ тоһуйан ылаат да сылаастыы уолугар иһэрдибит… «Дьэ нөйөн… утуйа сыттаххына айаххынан искэр күлгэри үөн киирдэ… бу ииги итиилии түөрэтин ис, абыраатаҕына бу эрэ абырыа, эн дьолгор санаа хоту Дьөһөгөй оҕото түбэспитигэр ымыыгар махтан!!.», – диэбит. Уол кутталыттан, хараҕын быһа симэ-симэ, били, доҕоро иһиккэ тоһуйан ылбыт атын иигин түөрэтин иһэн киллиргэппит… Инньэ гынаатын кытта өс киирбэх куртаҕа быһыта тыытан ыалдьара ааһан хаалбыт… Нөҥүө күнүгэр уол хойуутун кытта, дыгдаччы барбыт күлгэри ньолҕойон түспүтэ үһү…

Айаннаан кэлбит сылгы иигин былыр-былыргыттан өлбөт мэҥэ уутугар тэҥнииллэр. Сылгы сааҕа кытары эмп буолар: итии ууга көөнньөрөн илии-атах ыарыытын угуттууллар; ол-бу дэҥ, оһол искэнигэр сылаастыы баанан уртаналлар…

Эмиэ кэпсээнтэн-кэпсээн. Баҕа – сир мундутун курдук куттала суох уу үөнэ эрээри, дэҥ, сэдэхтик – киһини «ытырар» адьынаттаах. Аны туран баҕа ытырбыт киһитин ыыппат. Хайдах да ууннары тардан араара сатаабытыҥ иһин – уоппут айаҕа хоҥнубата үһү.

Арҕаа Кыргыдайга, «Социализм суола» холкуос киһитэ Дьөөйөө Дьөгүөр диэни, биир сайын, этэрбэһин устан баран от охсо сырыттаҕына сыа тилэҕин баҕа ытырбыт. Баҕа киһини ытырара – куһаҕан битэ былыр-былыргыттан биллэр. Дьөөйөө Дьөгүөр хайдах да тардыалаһа сатаан баран, өттүгэр эйэҥэлии сылдьыбыт кыыннаах быһыччалааҕын ылан алчаҕы баһын быһан араарбыт. Ити түбэлтэ кэнниттэн киһи атаҕынан аһааҕыран хаалбыт… Күһүнүгэр, суол турбутун кэннэ куоракка байыаннай хамыыһыйаҕа ыҥырбыттарыгар, сылтах көстүбүччэ сыарҕалаах атынан көрдөрө киирэн баран, эмчиттэр чыыскалааннар балыыһаҕа сыппыт уонна ол сытан эрэ өрүттүбэккэ өлбүт… Дьикти…

Мин испэр урут истибит эгэлгэ үһүйээннэрбин саныы-саныы, оҕонньоттор кэпсэтэллэрин сэргии, сэҥээрэ олордохпуна, таска ыт үрэ-үрэ ырдьыгыныыр саҥата аймаммытыгар, туох ааттааҕы туруордулар диэн, дьиэ халҕанын бырдаҕы киллэримээри эмискэ арыйа баттаан таска тахсыбытым – тэлгэһэ аанын таһыгар, бэҕэһээ куораттан (Бүлүүттэн) кэлбит боломуочунай Миитэрэй Ыкынаачайабыс Баһылаайап диэн ааттыыр киһилэрэ, ыттан куттаннаҕым буолан, хаҥас хонноҕун анныгар балҕайбыт тирии бартыбыалын кыбынан, уҥа илиитигэр чуор мутук оҕотун тутан «чоттуу-чоттуу» далбаатана ахан турар эбит. Биэрэ ыта Чоҕулук бырдахтан куотан уйатын иһигэр түүрүллэ сытар. Маанчык суох, ханна эрэ эмиэ үгэһинэн кэринэ барбыт.

Киһи дьиктиргиэх – көрсүө, кырдьаҕас ыппыт Кыраһа, урут киһини үрэн куттаабатах бэйэтэ, суос биэрэн, арҕаһын түүтүн туруоран, тоҕо эрэ, ала-чуо, боломуочунайы, туох эрэ абааһыны дуу, адьырҕа кыылы дуу көрбүккэ дылы, тиэргэнигэр киллэримээри харса суох үрэн баргыйар. Испэр «тугу биттэннэҕэй» дии саныыбын, арай эбэм: «Ымыылаах ыт сибиэни сибикилээтэҕинэ, туох да суоҕун, көннөрү көрдөххө көстүбэтин үрдүнэн үрэр баҕайыта», – диэччи. Ымыылаах ыт иччитигэр куһаҕан тыыны чугаһаппата үһү…

– Кыраһа!.. Хайдах буоллуҥ!.. Тохтоо!.. Чэт!.. – дии-дии тиийэн ыппын туттум.

– Тоҕо сүрэй доҕор, бу ыт!.. – боломуочунай муннуктара илдьирийбит тирии бартыбыалын куттаммыттыы түөһүгэр сыһыары тардынан сүрдьүгэс быыһынан кыбылла-кыбылла киирэн дьиэҕэ ааста… Кыраһа, саһылы хорооҥҥо киллэрбит ыт курдук ыйылыыр, киһиэхэ бараары дьүккүҥнүүр, ону моойуттан ыксары кууһан олоробун, ыыппаппын.

Боломуочунай аан чарапчытын анныгар турар чугуун иһиттэн бурҕачыйар түптэҕэ эргичийбэхтээн, тэбэммэхтээн, таҥаһыгар олорсон кэлбит бырдаҕы көтүтэр, эҥил баһын хамсаппахтаан дьигиһийбэхтээн ылар уонна ааны аһаат искэ биирдэ мэлис гынан хаалар.

Ити кэлэн киирбит, Миитэрэй Ыкынаачайабыс диэн боломуочунай урут «ынкыбыдыга» үлэлээбит, милииссийэлии сылдьыбыт киһи. Хас да сыллааҕыта, Мундулуҥдаҕа олордохпутуна, кыһын, хонон ааспыта. Оруо маһы ортотунан, бас-баттах тыллаах-өстөөх, быыһыгар-ардыгар быдьар тылы дэгэт гынан кыбытан саҥарар киһи эбит этэ. Өттүгэр, сэрэмээт тэлэгиитигэр иилиммит «ыт буутун саҕа» хаалаах бэстилиэтин бэл утуйарыгар устубакка сыппытын өйдүүбүн. Кимнээҕи эрэ: «Туттахпытына баҕас тараах иэнниэхпит, иҥиирдэрин сыыйталан сир-буор сирэйдиэхпит… Дьэ бэйи… сараһыннар… сөптөөх ыыспаларын булларыахпыт…», – дии-дии сирэй оһох иннигэр төттөрү-таары хааман лооһоҥнуура. Онно, кинини кытары бииргэ дьаамынан аасыһан иһэр, мап-маҥан «чүөчүҥкэ» хаатыҥкалаах, ойоҕоһугар, көхсүгэр оноолоох, хаарыс кэһиэччиктээх бэрт мааны, үөрэхтээх дьахтар баара, аргыһын саҥатын-иҥэтин истэ-истэ, сүөргүлээн, кыбыстан сиргэ эрэ тимирбэтэҕэ быһыылааҕа…

…Дал иһигэр, хотон тиэргэнигэр умайан буруолуу сытар түптэлэргэ эбии кии аҕалан ууран баран дьиэҕэ кииртим, боломуочунай эбэм куппут итии чэйин иһэ-иһэ оҕонньоттору кытары кэпсэтэн, үөр кус ортотугар олорор соҕотох мороду курдук, саҥа-иҥэ бөҕөтө буолан ырааппыт.

– Бу, Дьабараах, мин киһини өйдүөхпүттэн оҕуһу, сылгыны, табаны бэл ыты аттыыгын быһыылаах дии… Чэ, олох былыр баҕар буоллун даҕаны, оттон бу билигин үөрэх-сайдыы кэмигэр, анал үөрэхтээх в-ветеринардар баалларын үрдүнэн, хайдах аны-аныаха диэри ити дьарыккынан саатыыгыный доҕор!.. – дэрдэм ыалдьыт оҕонньор муҥнааҕы хаадьылаан, үгэһинэн үтэнанньан көрөр. Тоҕо эрэ сахалыы ханалытан «бэтэринээр» диэбэккэ, тоҥ нууччалыы «в-ветеринардар» диэн сыыбыргыыр, үөрэхтээҕин, «саҥата тупсаҕайын» биллэрэ сатыыр дьүһүнэ быһыылаах. Ычата кыра киһи тылыттан-өһүттэн да тута биллэр. Өйгө хатаан киһи байым баай оҥостуоҕа туох да суох.

– Салалта дьаһайбытын кэннэ аттаамына, бэрт эдэрбиттэн үлэ оҥостубут дьарыгым, – диир Дьабараах.

– Оттон в-ветеринаргыт, Матвей Дьаакынапкыт?

– Маппый аттаһар, оҕонньору кытта бииргэ сылдьан, – Настааччыйа иистэнэн умса нөрүйэн олорон хоруйдуур.

– Дьиҥинэн холкуос ветеринарын үлэтэ, чопчу биир киһи сылдьыахтаах. Биир киһи үлэтин ол хас да киһиэхэ биэрэн баран, ол курдук эмиэ хас киһи аайы тус-туспа көлөһүн күнэ ааҕаллара буолуо, хата. Уопсай үп, государство, хааһына баайа-дуола ыскайданнаҕа ити… Барыта дуона суохтан, бэрт кыраттан саҕаланан ыһыллар-тоҕуллар, – боломуочунай туох да суота-солуута суоҕу, мээнэ саҥарыахха эрэ диэн куолулуур.

Дьабараах туох да диэн утары хоруйдаабат, оҕонньор таах хаалар тылга-өскө суолта биэрэн тыл бырахсан тииһэр, ылахтаһар туһата суох диэн эрдэҕэ. Аҥаардас тыллаах-сыҥааҕынан эрэ «аһаан» сылдьар киһини кытары аахса барбат. Көхсө холбойон олорон, ойо туппут лэппиэскэтин чөҥөйдөөх чэйигэр уган сымната-сымната айаҕар уган ыстаан мултугулдьутар.

Настааччыйа кэпсэтиини атыҥҥа аралдьытан:

– Оҕус аттааһына диэбиккэ дылы, ити… туох этэй оҕолор… Ээ, ити… аттакылар диэн кимнээҕи ааттыылларый ээ-э? – диир.

Куораттан тахсыбыт Миитэрэй Ыкынаачайабыс элбэҕи «билбит-көрбүт», «киэҥ, чиэски» сирдэринэн «тэлэһийбит» киһи хоруйдуу охсор:

– Аттакылар диэн… Оттон син биир сүөһү курдук аттаммыт, оҕолонор кыаҕа суох буолбут дьон… – ыалдьыт чэйин сыпсырыйан ылар, сүүһүн мырчыһыннаран, ырааҕы-киэҥи ыраҥалаабыттыы таала түһэр. – Уон ахсыс үйэ сэттэ уонус сылларыгар православнай таҥара дьиэтин итэҕэйээччилэрин истэригэр үөскээбит секта… ол аата түмсүү, бөлөх… Сокуон киһини аттааһыны, биллэн турар, боборо. Аттакылары Саха сиригэр сыылкаҕа, көскө ыыталлара. Бэл аттакылар дэриэбинэлэрэ диэн баара.