Айтыс

 
Сен де бір – қайыршы мен ғаріп те бір.
Тордағы торғайдай ғып шырылдатып,
Биікте бір самғатпай налытты өмір!
 
 
О, мейлі, тағдыр мені азаптасын,
Айтар да тарих əлі қазаққа сын.
Бар ма екен қызыңда арман басқа жұрттың
Еркекпен тең ұстаған азат басын.
 
 
Ары өтіп, бері өткенде Əріп ақын,
Соны айтып, ағынан бір жарылатын.
О-дағы көп күрсініп, күңіреніп,
Тірліктен тірек таппай тарығатын.
 
 
Самғап та кетпеген соң көсіле бір,
Ақын ғып жаратты екен несіне өмір?
Шынымен мына Салдың жоқ па мұңы,
Болмаса қыр көрсеткен сесі ме құр?
 
 
Шалқиды, шамырқана шарықтайды,
Асаудай бойына қол дарытпайды.
Сұңқардай саңқ-саңқ етіп тоқтады-ау бір,
Жүрекке от, көкірегімде жағып қайғы…
 

* * *

 
Жалғасты айтыс əрі…
Ел тынды іштен.
Түп-түгел топырласып,
Серпілді істен.
Бір-бірін бастырмалап кетті ақындар,
Сахара көрмеген бір еркін күшпен.
 
 
Айғайды кезек-кезек асырып ап,
Сырт көзден өз міндерін жасырып-ақ.
Толассыз, тоқтамастан сілтеседі,
Бірінен бірі түсіп басымырақ.
 
 
Бір-бірін басып-жаншып кетер ме деп,
Жатты жұрт даурығыса көтермелеп.
Шалғайда шұрқырасқан жылқылардан
Басқадай құдірет жоқ етер бөгет.
 
 
Сапырып, сары қымызды құрақ ұшып,
Елпілдеп, ептілер жүр шын-ақ ұшып.
Сауымы өтіп кеткен құлындар да
Елеңдеп, желісінде тұр алысып.
 
 
Ақындар домбырасын ұрып қатты,
Бір-бірін тұтқиылдан іліп-қақты.
Алыста ат тұсаған ақсақал да,
Аңырып, ауыз ашып тұрып қапты.
 
 
Талайдың маңдайынан бақ тайғанап,
Тура сын талайларға жақпай да қап,
Мелшиіп, меңірейген біреулер де
Аңқиып қала берген қақпай қабақ.
 
 
Айтыстан айнала бір тарап айбар,
Жер шұқып, жасып қалған бар ағайлар.
Дірілдеп Ешкіөлместің тауы да үнсіз,
Балбырап, балқып тұрды қарағайлар.
 
 
Меңіреу көкірек бар ұқпаған қай,
Сұңқылдап, бұлақ жылап-сықтағандай.
Бозторғай тас төбеде безілдейді
Біржан мен Сара сөзін құптағандай.
 
 
…Ұмыт боп ел біткеннің дерті мүлде
Ұйыған осынау бір елтіп үнге.
Бұлбұлдар көмекейін бүлкілдетіп,
Бақалар балпылдайды жер түбінде.
 
 
Тигендей мүлгіп тұрған баққа дауыл,
Кесек сөз бір-біріне атқан ауыр.
Əйтеуір үнсіз мүлгіп, тілсіз күлді
Ешкіөлмес етегінде жатқан ауыл.
 
 
Қияли тартты Сара қашыққа ұшып,
Жанардан манағы бір қашыпты шық.
Соңғы рет сөйлеп қалсам дегендей-ақ
Бір тұста Біржаннан да асып түсіп.
 

Біржанның бірінші монологы

 
Ерекше көзге түсер жұрт ішінде,
Бір мін жоқ жан екенсің түр-түсіңде.
Табиғат бөлек етіп жаратыпты-ау
Сымбатын, сыңғырлаған күлкісін де!
 
 
Бала екен бұлбұл қонған таңдайына,
Тағдырдың кез боларсың қандайына?!
Сорың боп жармасар ма жаман біреу,
Бақпысың бір жігіттің маңдайына?
 
 
Ортаңнан оқшау тұрған дара тұлғаң,
Құр емес қыз екенсің ар-ақылдан.
Жұлдыз ба деп те қалам жарқыраған
Бар қазақ аспаны үшін жаратылған.
 
 
Өлеңді тал шыбықтай иіп кейде,
Қайтеді –
сорғалай ма, биіктей ме?!
Самғаған көктің қыран құсындай ма,
Немесе қырдан қашқан киіктей ме?
 
 
Дəл атып сұр жебедей сөзін бейне,
Қайтеді –
ашына ма, безілдей ме?!
«Қайғым бар зіл запыран көкірегімде,
Сөз ұқсаң – түсініп көр өзің» – дей ме?
 
 
Бір сөзін бір сезінен əрі асыра,
Не дейді? – тиме дей ме жарасына?..
Немесе жеткіз дей ме басындағы
бар мұңын жалпақ қазақ даласына?
 
 
Не дейді? –
Соның бəрін жеткіз дей ме,
Сөзіңді біреулерге өткіз дей ме?
Даусында діріл бар ма?
Еркелік пе?
Асылық, астамдықпен жоқты іздей ме?
 
 
Бал жүзі ұқсай ма əлде тұнған шайға,
Көсіліп кететін бір қырды аңсай ма,
Мұнысы тағы қандай жұмбағы еді,
Бойында мына қыздың тұр қанша айла?
 
 
Болмаса көңіліне – у, зарға етегі
толып та жүрген жан ба əлде тегі?!
Əйтеуір, еңірете, ес кетіре,
Тербеле, тебірене əндетеді.
 
 
Өзінен сұрап бəрін білсем бе екен,
Немесе балапандай ілсем бе екен?
Шайлығып, шалдығатын түрі жоқ қой,
Дегендей жыр нөсерін бір селдетем.
Қырғи боп тұтқиылдан төнсем бе екен?
Жеңісті осыған-ақ берсем бе екен?!
Қосағы қандай екен перизаттың,
Шақыртып жан жұбайын көрсем бе екен?
 
 
Өрленіп кетеді екен еңсең кейде,
Не дейді? Илеп-бүктеп жеңсем дей ме?
Біресе тау суындай тасып барып,
біресе егіле ме, кемсеңдей ме?
 
 
Жақының жан демеген еркіңді елеп,
Қыз ба едің өртің де көп, дертің де көп,
Жалғанда жай оғындай жарқылдауға
Жүр ме екен бата бұзбас сертің бөгеп?
 
 
Бала екен өзі де бір нұр сымбатты,
Байлаған кімдер екен қыршын бақты?!
«Бəйге алмас байтал шауып» – деп кемітіп,
Сараны көрмегендер былшылдапты…
 
 
Жаным-ай, бұл екпінің бармақ қанша?
Тұратын жан екенсің жар мақтанса!
Қайғыңды қақ бөлісіп кетсем бе екен,
Тəңірі-ай, сендей қызды зарлатқанша.
 
 
Құтқарар қанша дейсің менде де ерік,
Қарағым, қала көрме сен бөгеліп.
Сыртыңнан сүйсініп-ақ жүрсеші елің
Аққудай таранғанын көлде көріп.
 
 
…Бойыңда не бар – төгіп, сарқып ақтар,
Кез емес тізгін тежеп, жан тұрақтар.
Маңдайға сия қоймас жан екенсің,
Бір рет, құрығанда, жарқырап қал!
 
 
Халқыңның шерімісің, зарымысың,
Аямай көкірегіңде барын ұсын!
Жаралған жұрттан ерек жан екенсің
Жарқырап жұлдыз болып жану үшін.
 
 
Жарқ та жұрқ жарқыра да айнадайын,
Қалғанын білмей де қап қайда уайым,
Осы тұс өз еңсеңмен көрінші бір,
Қаракөз қарындасым, айналайын!
 
 
Болсын да қайғы-мұңнан үміт үстем,
Жырыңмен шердің бəрін жібіт іштен.
Ақынның тірлігі де тірлік емес
Ақымақ надандарға күні түскен.
 
 
Біз де сол болмаса деп кіріптарлық,
Енесін ел сөзінің ұрып барлық,
Бас қосқан болыс-бидің үстіне де
Қасқайып, қаймықпай сан кіріп бардық!
 
 
Жақсыға жақын тұтар санап анық,
Жастықта «мықтыларды» жағаладық.
«Қанеки, соныменен шыққан мүйіз?»
– Талады-ау талай «тəбет» қамап алып!
 
 
Жасықтан айырған ба алмасты олар,
Өзіңді, кезі келсе, жамбасқа алар.
Жармасты жағама да, домбырама
Жанбота,
Поштабайлар Һəм басқалар.
 
 
Шыға алмай шын жақсыны қорғап ағаң,
Сырым көп саған əлі толғамаған.
Көл тұнды көкірегімде
Көз жасынан
жақсының жанарынан сорғалаған.
 
 
Ақындар жатты айтысып іркілместен,
Жолды айтып,
жорықты айтып жұртым кешкен.
Талайлар таңдайларын тақ еткізіп:
«Сөзім-ақ!
Уай, пəле!
Шіркін!» – дескен.
 
 
Жалғанға өлең өзі билік құрып,
Тұрды бір түгелдей сол күйді ұқтырып,
Арбасқан ақындарды бір-біріне
Қырандай қия шыңнан шүйліктіріп.
 
 
Ерке жыр еміндірте қуатты алып,
Жүректен бірде жалын у ақтарып,
Дұғалап, арбағандай осы аймақты,
Жан-жақтан жетіп жатты шұбап халық.
 
 
Əртүрлі əн сиқыры бағаланды,
Ашылмай біреулердің қабағы əлгі.
Қой-қозы əлдеқашан жамырасқан,
Пісілмей сансыз бүгін саба қалды.
 
 
Айтылмай абысында өсек қалды,
Жиналмай түнде салған төсек қалды.
Бір тынбай əн бораны бұрқырайды
Қарсы атып қақ маңдайға кесек қарды.
 
 
Ортада қымыз күңсіп ішілмеген,
Ет сылынып ошақтан түсірмеген,
Сиқырлап тастап бəрін, тербеледі
Өзінің қан қыздырар күшінде өлең.
 
 
Қарамай бас-көзіңе кетіп енді,
Сал Біржан самғай шырқап, екіленді.
Сапырды сары өзендей өлеңді бір,
Бөріден үріккен қойдай етіп елді,
 
 
Шықпаған шыңы қалмай самғап барып,
Көп сырын айтпай келген салды ақтарып.
Сал əуен сахараның самалымен
Таспадай тарап жатты тармақталып.
 
 
Асау жыр ағынды арна тапты ма анық?
Алқынта сан жүректі қақты барып.
Түп-түгел тұтқындалып, тынып іштен:
«Да…ри…ға…ай, қайтсін!.. – десіп,
жатты халық.
 
 
Қараса қам көңілі, көз жасына,
Жетті ме көзі шын-ақ озбасына,
Тұтқиыл бір бүйірден төніп те кеп,
Тиісті Сара қыздың өз басына.
 
 
Жоқ!
Тіпті жеке бастан таппай да мін,
Есті-ау бір үскіріктей жат қайдағы үн.
Дүбірге еті қызған тұлпар тегі
Басқаның қамын ойлап, сақтай ма арын?!
 
 
Сол болып сүріндірер бір тапқаны,
Сал Біржан нөсерлете шырқап тағы,
«Алдыртшы сүйгеніңді, көрелік!» – деп,
Сараны соңғы сөзде бұлтартпады.
 
 
Апыр-ай, қатігез ең өмір неткен!
Сараны алды-ау тағы кеңірдектен.
Онсыз да аз болып па жас басынан
Есесі өзгелерге небір кеткен.
 
 
Онсыз да қырдың заңы етіп үстем,
Жасынан шердің улы отын ішкен.
Көкірегі қақ айырылып, ақ ұратын
Көп тартқан күйініш пен өкініштен.
 
 
Аз ба еді əулетті мен ездегі кек,
Өршітті-ау Біржан тағы сөзбен іреп.
Өлеңмен қайтармақ боп барша мұңын,
Ойламай тұрған шақта өзгені көп.
 
 
Санап па саңлақ ару өзін кемге,
Өткізген шаршы топта сөзін де елге.
Ақылы асып тұрып,
Қорланады-ау,
Тағы да дəрменсізін сезінгенде.
 
 
Не қылсын мына заман өткірлігін,
Өлеңін, өнерін де, от тірлігін.
Өрде озар көңіліңді зілмен басып,
«Өтерсің шерменде боп!» – деп тұр бүгін.
 
 
Салың да ұстар жерін білген екен,
Сараны сағағынан ілген екен.
Шынымен аз қызығын көп көрді ме
Мына бір тірліктегі түрмеге тең?
 

Сараның екінші монологы

 
Дариға-ай, тура келген оқты мына
Дарытпай кетер айла жоқтығы ма?
Бар жайды баса-баса төксем бе екен,
Жүргенім жетті емес пе көп бұғына?!
 
 
Апыр-ау, несіне енді тартынамын,
Қарапты ашынғанда артына кім?