Юлда булу хәерле… / Лучше быть в пути…

Фәләхов исә Чемпионга атланып килгән җайдагына ышанмады. Старт сызыгына чыккач кына, малайны куып төшереп, ат сыртына үзе менеп кунаклады. Чабышкылар белән таныштырганда: «Узган елгы Сабантуйда җиңгән Чемпионда районыбызның алдынгы колхозын җитәкләүче Мостафа Фәләхов үзе» дип, бу фактка аерым игътибар юнәлттеләр. Фәләхов тыйнак кына баш какты. Мәйдан дәррәү кул чапты.

Чабышкысын елгыр кола бия янәшәсенә китереп бастырды Фәләхов. Бармакларына агып төшкән соңгы туңдырмасын ялап торган малай моны искә дә алмады. Атлар гына, нидер аңлашкандай, иске танышлар буларак, бер-беренә карангалап алдылар. Чемпион тик торган җирендә берөзлексез тынгысызланып тоякларын биетте, ә кола бия исә, сыртындагы малайга нидер әйтергә теләгәндәй, каерылып-каерылып башын болгады, авызлык тимерен чәйнәде.

– Әйдәү, кузгалдык, егетләр, – диде шунда башына – чигүле кара түбәтәй, өстенә аклы буй-буй күлмәк кигән агай.

Шуны көтеп кенә торган Фәләхов ике аягы белән берьюлы атының касыгына төртеп куйды һәм, дуамалланып, кинәт йөгәнен уңга, елгыр кола биягә таба тартты. Ярсып алга томырылам дигән бия, каршысында тау булып калыккан чабышкыдан читкә тайпылырга теләп, арткы аякларына үрә басты. Җайдак малай, атын тыя төшәргә чамалап, кинәт бөтен авырлыгын артка ташлады һәм үзен дә белешмәстән, кулына урап тоткан йөгәне-ние белән ат аяклары арасына шуып төште. Ни булганын аңлый да алмый калды ул.

Чабышкылар артыннан өермә булып тузан гына күтәрелеп калды. Урман каравылчысы малае, күзләренә тулган кайнар тамчыларны яшерә алмый шырык-шырык борынын тартып, кола бия артыннан китеп барды. Авыртудан, сызланудан түгел, шултикле кеше карап торганда ат өстеннән егылып төшү гарьлегеннән иде булса кирәк аның яшьләре.

Мәйдан күздән югалганчы ат белән малай, сүз берләшкәндәй, иелгән башларын күтәрмәделәр. Бер-беренә карамый гына янәшә атладылар. Яңа гына булып узган күңелсезлектә алар икесе дә кемне дә булса башка берәүне түгел, үзләрен, бары тик үзләрен генә гаепле саный иделәр. Дөньяда көнчелек, мәкер дигән нәрсәләр булуы хакында һәм кайберәүләрнең мин-минлекләренә хуҗа була алмый үзенекен итү, максатына ирешү юлында теләсә нинди чарадан да чирканмый эш итәргә сәләтле икәнлеген башларына да китереп карамадылар. Җәй башының шушы матур иртәседәй чаклары иде ич әле аларның.

Ушмы суы буйлап салынган киң такыр юлдан түгел, коры елга читләтеп, урманга төбәп китте алар. Чабыштан кайтучы атларга каршы очрамас өчен шулай иттеләр. Узыш дәрте белән онытылып, томырылып чапкан атларны, ат ялына сеңгән җайдакларны күрмәс өчен әллә нигә дә риза иде алар. Бәгырьләренә утырган җәрәхәткә тоз салудан кемгә файда…

Малай адымнарын тизләтте. Кола бия дә калышмады. Алар һаман, мәйданнан ничек чыгып киткән булсалар, шулай янәшә атлыйлар иде. Атка менеп юыртып китеп бару турындагы уй башына да килеп карамады малайның. Ул да түгел, ат һәм малай икесе берьюлы диярлек артка – су буена таба башларын бордылар. «Тупыр-тупыр» килеп тояклар биешә иде анда. Чабышкылар кайта. Иң алдан, башка атларны ким дигәндә дүрт-биш дилбегә буе ара калдырып, Чемпион томырыла. Мәйданга да аның шулай беренче булып керәчәгенә шик юк. Әнә ич, ничек җиңел чаба – кушаяклары җәядән ычкындырылган укмыни – атлап түгел, очып бара.

Сабырлыгы җитмәде. Түзә алмады, ахры, елгыр биянең тынгысыз җаны. Бөтенләй көтмәгәндә-уйламаганда ул башын югары чөеп кешнәп җибәрде. Аның кешнәү авазы шундый саф һәм эчкерсез иде ки, нигә тиңләргә дә белгән юк. Айлы кичтә вак ташлар өстенә чылтырап аккан чишмә тавышын да, бер гөнаһсыз сабыйның кычкырып көлгәнен дә, буй җиткән кыз чәчләрендә чылтырашкан чулпылар авазын да хәтерләтте сыман ул. Тагын… Тагын да кешнәде елгыр бия.

Атны тынычландырырга омтылып, аның муенына сарылган малай шул чакны мәйданга илтүче туры юлда ниләр булганын күрми дә калды. Кешнәү авазын ишетүгә үк иң беренче барган ат, кинәт адымнарын тыя төшеп, киң такыр юлдан урманга таба борылырга итте. «Чемпион… Чемпион… Нишләвең бу, Чемпион?!» – дип, бар көче белән йөгәнне юлга каерды җайдагы. Ат җайдакны тыңларга теләмәде, авызлыгын чәйни-чәйни күбек чәчеп, алгы аяклары белән һаман читкә сикерде. Ике үкчәсе белән атның кабыргаларын төйде, урманга таба каерылган яклап уч төбе белән хайванның күзенә китереп сукты җайдак. Ул гына да түгел, арттан куа килгән чабышкылар бер-бер артлы үзләрен узып китә башлагач, үз-үзен белешмичә, чыбыркы сабы белән уңлы-суллы төя башлады ул атын.

Ә айгыр барыбер үзенекен итте: мәһабәт зур гәүдәле айгыр, чыгымчылап, әле арт аякларында гына калып үрә сикерде, әле көтелмәгән кискен хәрәкәтләр ясап, арт санын югары чөяргә кереште. Ни эшләргә, тагы нәрсә кылырга белмәгән җайдак, чыбыркы сабы белән чираттагы кизәнүләренең берсендә җиргә очып төшкәнен сизми дә калды. Шуны гына көткән айгыр, башын болгый-болгый, урманга таба сузылган коры елгага төбәп чабып китте.

Ялларын җилгә тараткан кола бия, җәһәт-җәһәт атлап, үзе аңар каршы килә иде инде.

Казан

1984

Муенсалы күгәрчен

Тәрәзә каршына күгәрчен килеп кунды. Ак күгәрчен. Коңгырт-сары муенсасы да бар.

Шулай да минем моңарга артык исем китмәде. Әйләнә-тирәдә үз өйләре белән яшәүчеләр байтак булгангадыр, күзгә еш кына чалынгалап тора иде алар. Гомумән, бүгенге шәһәр кешесен гаҗәпләндерү мөмкин түгел. Ә күгәрченгә генә ис китми инде. Күгәрченнең зәңгәрсу көрәнен дә, көмешсыманын да, агын да, сарысын да дигәндәй күргәнем бар. Өстәлгә капландым да эшемдә булдым.

Байтак кына утырылды булса кирәк, һәрхәлдә, күгәрчен хакында оныткан идем инде. Баш күтәрсәм, ул һаман тәрәзә каршында икән. Инде бая ук килеп кунган урыныннан бераз да кымшанмаган, тик кукраеп утыруын белә. Кояшта җылынуы дияр идең, көн болытлы, җитмәсә, төньяктан салкын җил исеп тора. Җәй уртасы дип әйтергә оят.

Ул да түгел, муенын суза төшеп, күгәрчен башын күтәрде. Үзен күзәтүче барын сизде, ахры, борыла төшеп, чык тамчыларыдай күзләрен миңа таба текәде. Күп булса ике метр чамасы ара булгандыр, шылт иткән аваз да юк, тик утырабыз. Кем кемне җиңәр, кемнең карашы көчлерәк дип сынашабыз гүя. Ике кат пыяланың аргы ягында ул – муенсалы ак күгәрчен, биргесендә – мин.

Шулай утыра торгач, әллә нидән генә бөтенләй көтмәгәндә уңайсыз булып китте. Үземнең кемлегемне – кеше булуымны онытып, күгәрчен белән сынашып утырам икән ләса. Болытлы көндә салкын җил иркендә утырган риясыз кошның кызыл чөгендер төсенә кергән тәпиләренә, аннары чык бөртекләрен хәтерләткән күзләренә күз төште. Карашны өтеп алды шул күзләрдән бөркелеп торган җылы, якты нур, гүя кояш балкый иде үзләрендә. Ирексездән, аягүрә басып, арлы-бирле йөренә башлаганмын.

Күгәрчен дә, ниһаять, күзен тәрәзәдән алып торып басты һәм тәрәзә төбеннән ипле генә атлап китте. Ул да арлы-бирле йөренә… Ничек аңларга белмәссең. Бу нәрсә, аның үзенчә мине үртәвеме?.. Тәрәзә төбенә җәелгән калайга тырнаклары белән тып-тып басып тик йөренә. Адымнары кыюлана баргандыр, күрәсең, аның тәпиләре чыгарган аваз көчәйгәннән-көчәя баргандай тоелды. Үртәү дигән уй, билгеле, башына да килмәгәндер күгәрченнең. Мин моны кешегә хас шикләнүчәнлек белән үзем гөманлаганмын, әлбәттә. Байтак гомер хәрәкәтсез утырудан туеп, талган аякларын язып алу максатыннан йөренә башлаган күгәрченгә урынсыз гаеп ташлый яздым.

Уңайсызланудандыр, күрәсең, күңелдә кинәт миһербанлылык уянган. Тагы бер мизгелдән, кулыма ипи йомшагы тотып, күгәрченне куркытудан сагаеп, ипләп кенә балкон ишеген ачтым. Никадәр сак булырга тырышсам да, күгәрчен мине күрмәде түгел, шундук тәрәзә төбеннән аерылып, балконның ерак почмагындагы култыксага барып кунды. Башын бора төшеп, үзе һаман мине күзәтә. Кошны куркыту өчен бер адым яисә саксыз бер хәрәкәт җитәчәк иде. Ә күңел аның очып китүен, күздән югалуын теләми. Ипи йомшагын кечкенә кисәкләргә вакладым да, тәрәзә төбендәге калай читенә куеп, кире өйгә кердем.

Күгәрчен сабыр, кабаланмый. Балкон ишекләрен япканны, тәрәзәдән бераз читләшкәнне көтте. Минем хәйлә корып маташмавыма ышангач кына, канатларын җиңелчә сызгыртып, ипи валчыклары янына очып төште, һәм тагы бер мәртәбә уңга-сулга карангалап алгач, чүпләргә кереште. Бу юлы инде калай аның тырнакларыннан түгел, томшыгы тиюдән яңгырап торды. Әледән-әле пыяла аша өй эченә күз салып алырга да онытмый үзе. Канатларын ипләгән арада, муенын бөгә төшеп, башын болгый-болгый гүя миңа рәхмәтен белдерә. Ипи валчыкларын соңгысына кадәр ашап куйгач, ул янә култыксага барып кунды. Әмма бу юлы инде баягыча аның иң ерак почмагына түгел, якынгарак урнашты. Мин моны аның үзенчә миңа ышаныч белдерүе һәм тагы балконга чыгарга рөхсәт итүе дип кабул иттем. Тулысынча күгәрчен ихтыярына бирелгәнмен, күрәсең, ул теләгәнчә эшләдем дә – тагы тәрәз төбенә ипи валчыклары сибеп керергә мәҗбүр булдым.

Күгәрчен тагы тәрәзә төбенә кунып чүпләнергә кереште. Әмма чүпләп бетергәч тә тамагы туйды, күрәсең, бу юлы кире китәргә ашыкмады. Башын калкыта төшеп, тәрәзә аша күз салып алды да, канат читендәге мамыкларын барлагандай, муенын сузып, томшыгын чистартырга кереште. Ашыкмады, кабаланмады. Ул бу эшне үзенчә бер тәм табып, аеруча пөхтәлек белән башкарып чыкты. Монысы да булды дигәндәй, бераздан кагынып алды. Һәм, башын бер якка кыйшайта төшеп, тагы тәрәзәгә текәлде. Муен тирәсендәге йоннарын кабартып, очкылык тоткан кешедәй, сәер хәрәкәтләр ясарга кереште.

Соңгы хәрәкәтләреннән үземчә нәтиҗә ясап, шундук кухнядан, чынаякка салып, су алып килдем. Кыяр-кыймас кына балконга юнәлдем. Үзем ишек ачам, ә күңелдә икеләнү: бәлки, ялгышамдыр, суның аңар кирәге бөтенләй булмавы да ихтимал ич. Әнә кичәге яңгыр сулары да кипмәгән, күлдәвекләр күпме… Синең хлорлы суың әллә бар, әллә юк аңа… Үзем чыгам, үзем икеләнәм: күгәрченнең тамагы туйды, аңа хәзер берни дә кирәк түгел. Канатларын җилпеп очар да китәр кебек тоела. Кош түгел, кешеләрнең дә аз түгел ич андыйлары. Үзенә кирәккәндә бер алдыңа, биш артыңа төшә, кирәгең беттеме – эзе суына. Ә күгәрчен – нибарысы кош. Ике дә уйламас, очачак та китәчәк, билгеле.

Әмма кош дигәнем тагы бер мәртәбә хәйран калдырды үземне. Балконга аяк басуым булды, иңбашыма килеп кунакламасынмы!.. Ни кылырга белми югалып калдым. Миңа шул тикле ышаныч! Иңбашымда ак күгәрчен гөлдерәп утыра…

Тагы күпмегә сузылган булыр иде икән бу халәт, белмим. Бу юлы да күгәрчен үзе коткарды, ышанычны акладың, сынау вакытын уздың дигәнне аңлаткандай, колак төбендә үк җилпенеп, сулы чынаяк тоткан кулга күчеп кунды. Шунда ул соңгы мәртәбә, ялгышмыйммы дигән сыман минем күзгә текәлеп алгач, беркадәр бөгелеп килгән аксыл томшыгын кулымдагы сулы чынаякка тигезде. Дөньясын онытып, йотлыгып эчте ул. Әле минем беркайчан да бер генә кошның да шулай йотлыгып су эчкәнен күргәнем булмаган икән. Шундый якынлыктан ирекле кошны күрүем дә беренче мәртәбә. Читлектәге кошлар башка, аларны әйтмим. Читлектәге кошның күзләренә пыяла булып моң, сагыш сарган була. Ә бу ирекле, һәм ул сигезенче кат балконында, ачык һавада. Шуңа аның күзләрендә курку, өркү дигән нәрсәнең заты да юк. Икенче кулымны сузып, аның канат очларына кагылудан, кошның ап-ак канатларыннан, коңгырт-сары мамык муенсасын сыйпаудан тыелу, үзеңне мәхрүм итү мөмкин идеме соң?! Ә ул мине аңлады – курыкмады, качмады.

Иртәгесен, көннең нәкъ шул ук вакытында, муенсалы ак күгәрчен тәрәзә төбемә янә килеп кунды. Шулай итеп, уйламаган-көтмәгәндә мин үземә тагы бер ышанычлы дус таптым.

Бәлки, шушы урында нокта куярга да мөмкин булыр иде. Әмма муенсалы ак күгәрчен хәтер сандыгымда калып онытыла барган икенче бер вакыйганы искә төшерде. Моннан өч ел чамасы элгәре булды бу хәл. Яңа фатирга күчеп, зур шәһәрнең икенче бер төбәгенә ияләшә, күнегә алмый йөдәгән көннәр иде. Җәйнең көзгә авышкан бер мәле. Һәр көн иртүк янәшәдә генә урнашкан иске аэропорт ягына чыгып, тәнне язып, бераз йөгереп керәм. Мондагы тын сукмаклар буйлап йөгерүче бер мин генә түгел. Ләкин берсе дә танышларым түгел, мин – аларны, алар мине белми. Туктап кул сузучы, баш кагып сәламләүче дә юк, һәрчак бер ялгызым йөгерәм.

Көннәрдән бер көнне мине гаҗәпләндергән бер хәл булып алды. Ипле генә йөгереп барган җирдән каршыма, аяк очыма ук дип әйтерлек, каткан балчык кисәге килеп төште. Килеп төште дә вак кисәкләргә таркалып чәчелде. Сискәнеп туктап калдым. Иң гаҗәбе шул: ни алда, ни арт тарафта кеше-кара күренми. Артында кемдер качып торырлык агач яисә куак-фәлән дә юк иде якын-тирәдә. Нәрсәгә юрарга, кемгә сылтарга белми бертын каранып тордым. Гаҗәп хәл, нигә юрарга да белгән юк. Шул рәвешле һични аңламыйча кузгалырга, үз юлым белән китеп барырга мәҗбүр булдым.

Шуның белән генә бетсә тагы бер хәл. Иртәгесен дә, нәкъ шул ук урында, шул ук вакытта диярлек, янәшәмә, күп булса бер метр чамасы читкәрәк булыр, шундый ук каткан балчык кисәге килеп төшмәсенме… Бу юлы да тирә-якта кеше-фәлән күренми. «Юк инде, – дим үз-үземә, – көн дә, көн дә болай була алмый. Ачыклыйм. Табам дигәч табам бу шаяручыны». Сукмакның бер ягында, ун-унбиш метр чамасы ераклыкта, зур булмаган бер калкулык бар. Туп-туры шунда киттем. Күрәсең, берәү, электән таныш кешем булса кирәк, үзенчә шаяртырга уйлагандыр дип нәтиҗә ясыйм күңелдән. Әмма күпме генә эзләсәм дә, кеше түгел, сыңар чыпчык заты да табылмады. Берәү дә юк, җиргә убылгандай юкка чыкканнар, тавыш-тын ишетелми. Күңелгә шом төште. Кеше качар урын күренми. Бу хәл мине тәмам шиккә салды, йөгерүем – йөгерү, эшем эш булмады ул көнне.

Таң нурлары чыкта коенган бер иртәдә тагы шул ук сукмак буйлап йөгереп киттем. Ашыкмыйм, көндәгечә үз кәефемә баруны беләм. Ләкин күпме генә тыныч булырга тырышсам да, теге төшкә якынлаша барган саен, сагаюым артканнан-арта бара. Бу юлы да шаяртырга җөрьәт итәрләрме, балчык кисәген тагы ыргытырлармы дим. Үзем әледән-әле ялт-йолт тирә-ягыма, гел көтмәгәндә арт тарафка каерылып карангалап алам. Көтмәгәндә, сизмәгәндә күреп аласым, качып калган урынын беләсем килә тегенең. Ике көн рәттән үземә балчык ыргытылган әлеге серле һәм шактый ук шомлы да тоела башлаган урынга килеп җиткәч, ирексездән тукталып калдым. Алга, артка карыйм, уңны-сулны күзәтәм. Йә, ыргытыгыз, тик соңгысы булыр бу көн, дим күңелемнән. Чөнки болай дәвам итә алмый, мин бит качышлы уйнарга чыкмаган. Аяк кычытканга да түгел, озын эш көне алдыннан бераз җегәр тупларга, гәүдәне язып алырга дип йөгерәм. Тапканнар уен, тапканнар шаярыр кеше…

Нәкъ шул чакта, һәр тарафны күзәтеп, ялт-йолт карангалап торганда, әлеге дә баягы балчык кисәге тагы шапылдап килеп төшмәсенме! Сукмакка түгел, чирәмгә дә түгел, баш түбәсенә килеп төште бу юлы… «Кем? Ни өчен? Ничек? Каян?» дигән сораулар туып өлгергәнче җавабы да табылды. Мин монда дигәндәй, ачы каркылдау авазы чыгарып, югарыдан ялгыз кара карга очып бара иде. Кире әйләнеп тә карамый очып үтте. Күз күреме ераклыгында үсеп утырган ялгыз тал-тирәккә җитәрәк кенә канатларын җилпенүдән туктады һәм тагы бер кат «ка-а-ар» дип аваз бирде дә агач башына барып кунды. Кардәшләре аны шау-гөр килеп каршыладылар – җиңү белән котлыйлар иде булса кирәк.

Башка төшкән күмек әлеге сукмак буйлап беренче тапкыр йөгерергә чыккан иртәне хәтердә яңартты: кара болыт сыман карга сырып алган иде сукмакның әйләнә-тирәсен. Өсләренә төбәп барудан читенсенеп, ике уйлап тормастан, юлга төшмәсәгез урын беткәнме сезгә дигәндәй, кулга эләккән беренче нәрсәне – ташмы, әллә каткан балчык кисәгеме тотып аткан идем үзләренә. Тигән-тимәгәнен белмим, яман гауга чыгарып күтәрелеп киткәннәр һәм нәкъ шул ук тал-тирәккә барып кунганнар иде алар. Ә үзем йөгерүемдә булганмын, каргалар онытылган.

Менә ничек! Димәк, аларның миннән үч алуы икән бу. Каргалар мине берничә көн дәвамына эзәрлекләгән булып чыга. Һәм, ниһаять, максатларына ирештеләр, күр, ничек тантана итәләр…

Шул көннән соң юлыма каршы төшүче, балчык-фәлән ыргытучы очрамады. Кара каргалар биргән әлеге гыйбрәтле дәрес турында өйдә дә, эшемдә дә ачылып сөйләргә керешеп караганым бар. Көлделәр генә, ышанучы булмады. Кешегә сөйләп, кешене ышандырырлык булмагач, үзем дә оныта язган идем инде. Әлеге дә баягы шул күгәрчен генә искә төшерде моны.

Халыкның «Аш атканга – аш белән, таш атканга таш белән җавап кайтарырлар» дигәне, күрәсең, шул буладыр. Миңа моны үз башымда кичерергә туры килде. Юк, хикмәт монда һич кенә дә күгәрченнең – ак, карганың кара төстә булуында түгел…

Ә шулай да эш өстәлең каршында күгәрчен утыруга җитмидер ул. Бүген тагын тәрәзәм төбенә күгәрчен килеп кунды. Ак күгәрчен. Коңгырт-сары муенсасы да бар.

Казан

1984

Нәни арыслан һәм ике саескан…

Гомернең менә тагы бер елы узып бара. Декабрьнең соңгы көннәрен барларга керештек. Өй түрендәге тәрәзәдән бакчага карап утырам. Үзем утырткан, үзем карап үстергән агачларга соклануым, кай арада шулай каралты-куралардан да югары күтәрелеп калкынып киткән соң болар?.. Атна буе күбәләктәй ак кар явып торды. Ә бүген исә кинәт суытып җибәргән. Суыгын суык та, әмма аның каравы балкып кояш чыккан, яктылыктан һәм аклыктан күзләр камаша. Бөтен әйләнә-тирә ап-ак, әйтерсең лә табигатьнең зарыгып көткән зур бәйрәмгә, әйтик, туйга әзерләнгән мәле. Җир өсте – ап-ак түшәк, шәрә калган агачларга тикле ак бәскә төренгән. Елның-ел буена бакчага сафлык һәм ямь өстәп торган ак һәм зәңгәр чыршыларның ябалдашларына мендәр-мендәр булып кар кунаклаган. Монысы инде игътибарны аеруча җәлеп иткән күренеш. Безнең якларда булмаган, җылы якларда туып үскән кешеләргә моны һич кенә дә тасвирлап, аңлатып бирә торган түгел.

Җилнең әсәре дә юк, тынлык, ялгышып кына булса да ник бер кар бөртеге очсын яисә хәрәкәткә килсен икән. Табигать әйтерсең йокыга талган, мәрткә киткән. «Җир йоклый тыныч, күреп тәмле төш…» дип, нәкъ менә шундый мәлне күреп тасвирлаган булса кирәк шагыйрь…

Чү, кар көрте селкенәме дисәм, аргы тарафтагы ак чыршы төбендә ниндидер җан иясе хәрәкәткә килде түгелме соң?.. Урынымнан сикереп торып, тәрәзәгә барып капландым. Әйе, ялгышмаганмын, бу бит ызандаш күршеләребезнең песи баласы. Хәер, җәен песи баласы иде, ә хәзер инде, күр әнә, нинди гайрәтле песи булып үсеп җиткән! Авыз тутырып мәче дияргә дә була үзенә. Мәче генә микән әле, үзен арыслан итеп хис итә түгелме?..

Әлеге «арыслан»ның хуҗасы, ягъни күрше хатыны, урамда кем очраса, өйләренә нинди кунак килсә, сүзне, хәл-әхвәл белешүне әнә шул җан иясеннән башлый. Аны атна саен әллә ниткән шампуньнар белән юып, тарап, өф-өф итеп кенә кадерләп асрый бит алар. Кулларыннан төшермиләр… Дөрес булса, өйләрендә аңарга түбәтәй дә кидерәләр икән әле.

Шултикле дә кадерле һәм иркә мәчегә бу суыкта, йә, ни калган диген инде, түбәтәен киеп җылы өй түрендәге түшәк өстендә яисә мич башында гына изрәп ятса ни булган? Салкын кар өстендә бата-чума йөрүдән нинди мәгънә?.. Йөрү дип тә булмый торгандыр моны, тирән көрт эченнән йөзеп үк килә түгелме соң? Кеше йөри торган сукмак ярамаганмы үзенә. Ауга чыккан дисәң, мондый зәмһәрир суыкта тирән кар өстендә ни эзләмәк һәм ни тапмак мөмкин икән…

Бу мизгелдә тәрәзә аша үзен күзәтеп торучы булыр дип уйлау кая инде ул. Баксаң, салкынга һәм карның тирәнлегенә исе дә китми тегенең. Үзе кебек үк йомшак ап-ак карга чумып уйнаудан бер тәм таба. Әле үз койрыгын тотмак булып боргалана, әле чыршы ботакларына үреләсе килеп талпынып-талпынып куя. Сикерә генә алмый, гөнаһ шомлыгы, таяныр урын юк, кар бик көпшәк.

Мәченең эше юк, шактый ук калкынып киткән булса да, яшь шул әле, аның уйнар чагы. Ә минем кырыкмаса-кырык эшем бар. Инде тәрәз каршыннан китәргә җыенган бер мәлдә игътибарымны күршедәге агач очына бер-бер артлы килеп кунган ике саескан җәлеп итте. Алар монда беренче ел гына түгел инде, үзләрен рәсми рәвештә теркәлгән җирле кошлар дияргә дә була. Әлеге тамашаны бары мин генә күзәтәм дип шактый ук ялгышканмын лабаса. Бер дә эч пошканнан яисә юкка гына йөрми булса кирәк бу саесканнар. Ниндидер хикмәт булырга охшаган бит монда дип уйларга өлгермәдем, пар саесканнар, ук кебек атылып, әлеге ак чыршы очында урнашкан көлтә кар өстенә килеп кунмасынмы?! Ак чыршының киң ябалдашы сыгылып куйды, һәм андагы кар, баштан очып төшкән бүрек кебек, түбән тәгәрәде. Ә саесканнар ул арада җәһәт кенә кире үз агачларына әйләнеп кайттылар. Хәрәкәткә килгән кар, үзе артыннан түбәндәге ботакларны бушата-бушата, бернинди куркыныч яисә мәкер көтмәгән, чыршы итәгендә риясыз уйнап йөргән ак мәченең тап өстенә ташкын сыман килеп төшмәсенме…

Берәүнең әле генә күз алдымда шаярган-уйнаган ап-ак мәчесе әйтерсең лә монда гомумән булмаган, ул кар көрте астында калды, юк булды. Әллә уфтанудан, әллә шатланулары идеме, саесканнар, бер-бер артлы, кеткелдәп көлүне хәтерләткән аваз чыгарып, көянтәдәй койрыкларын боргаларга кереште. Бер ботактан икенчесенә сикерә-сикерә тантана итәләр иде кебек алар.

Ни дияргә белми, исем китеп карап торам. Юкса уйлап торыр арамы, барын да онытып, өскә-башка кими генә бакчага йөгереп чыгарга да мәчене коткару эшенә керешергә кирәк иде бит инде. Кар астында озак тора алмас, тизрәк казып чыгарырга кирәк бахырны. Әмма, тамаша итү белән мавыгып, бер мәлгә югалып калдым кебек…

Ул арада, баксаң, кар көрте хәрәкәткә килде түгелме? Менә бервакыт аннан, алгы аяклары белән тырмаша-тырмаша, инде харап булды, юкка чыкты дигән ак мәче үзе килеп чыкмасынмы?! Мәче түгел, чын-чынлап курку белмәс, һичнинди афәтләргә дә бирешмәс арыслан икән ич үзе! Арысланның да ниндие әле, кар астыннан чыгуы булды, бар гәүдәсен дер селкетеп, өстендәге кар тузанын какты. Һәм шундук, мыекларын тырпайтып, тешләрен ыржайтып, янәшәдәге агач очына менеп кунаклаган пар саесканга ыргылып алды. «Мин сезне күрәм, бу сезнең эш. Бер очрамасагыз, икенче очрарсыз, күрсәтермен әле күрмәгәнегезне» дия иде кебек ул. Әнә ич, алгы тәпиләрен болгап, янап та куйды үзләренә. Күршенеке булса булыр, мин бу мәче белән таныш булуыма горурланып куйдым шулчак.

Горурлануын горурландым. Әмма шул мизгелдә узган җәйне игътибарымны җәлеп иткән икенче бер тамаша келт итеп хәтергә килеп төште. Шушы бакча. Шул ук чыршылар итәгендә тап булдым мин ул тамашага.

Үзегез беләсез, мәче халкы гомумән күрше-күлән бакчасын, чит кешенең ишегалдын яратучан була. Ә безнең бакча – алар өчен җәннәт, эт-фәлән дә, хәтта үзебезнең песи дә юк. Хуҗасыннан чыгып качтымы, күрше мәчесе монда килә дә керә. Бу юлы да, гадәттәгечә, үзен хуҗа санап, бакчадагы чәчәк һәм үләннәр арасында шөгыль һәм кызык табып уйнап йөрүе иде шунда. Әле сикерә, әле йөгерә, үзалдына гайрәт күрсәтеп, мыраулап та ала. Уйнасын, песи баласына бары да килешә, яшь чагы ич, бәхетле һәм матур чагы…

Әмма көтмәгәндә, хәвеф барлыгын хәбәр итеп, чырыйлап мырауларга керешмәсенме ул. Ачык һавадагы чатырда Интернеттагы яңалыклар белән танышып утыруым иде. Тавыш килгән тарафка күтәрелеп карадым. Йомшак һәм ап-ак песинең бер кош баласын куалап йөрүе булган икән. Кош баласы, канат кагып очарга омтылган чагы булып, агач башыннан егылып төшкән булса кирәк. Күтәрелеп очып та китә алмый, үзе тоттырмый да. Инде эләкте дигәндә генә, ныгып өлгермәгән канатлары белән талпынып, икенче бер читкә ташлана. Тотуын тоткан да булыр иде песиебез. Тик моны саесканнар күреп алган, кош баласы аларныкы булган, димәк. Шул саесканнарның әле берсе, әле икенчесе мәче баласына ташлана, арка тарафтан һөҗүм итәләр үзенә, ян тарафтан да ташланалар. Чукып-чукып та алалар түгелме икән әле… Мәче югалып калмый, әлбәттә, үзен арыслан дип хис иткән чагы ич, мыекларын тырпайтып, боларга кизәнеп-кизәнеп тә ала. Әмма бу очракта аның уенда һөҗүм итү түгел, саклану инстинкты өстенлек итә иде булса кирәк. Ике ут арасында калган чагы. Кош баласын да күздән ычкындырмый, дөнья күргән саесканнарга да бирешәсе килми. Ә тегеләр күз дә ачырмый үзенә, ут уйната – ук кебек ташланалар да качалар, очалар да куналар. Аларныкы кебек канатлары булса бирешмәс, кирәкләрен бирер иде ул аларга, әлбәттә. Нишлисең, гайрәт һәм көч бирсә дә, канат бирмәгәннәр шул мәчегә. Инде тоттым дигәндә генә кош баласын тәмам күздән дә югалтты, ахры, ул… Ә явыз саесканнар аңа да карамый, тәмам каныктылар бит үзенә, артыннан калмый эзәрлекләргә үк керештеләр. Балык тоту нияте белән суга ташланган акчарлактай, һаман да аның өстенә ташланалар. Чукый ук алмасалар да, куркыталар, яныйлар, һич тынгы бирмиләр тегеңә. Күпме көннәр йомырка өстендә утырып, багып-сыйпап дөньяга китергән безнең сабыйга тиясе булсаң, кара аны, дип кисәтүләре иде булса кирәк.

Нәни арысланның башка чарасы калмагач, аны-моны уйлап тормастан, дуамалланып чабып китте дә капка астыннан урамга чыгып йөгерде. Дөрес эшләде, нәрсә аңарга, саесканнар белән вакланып торырга…

Бүген дә тагы шул ук саесканнар. Мәче баласын кар көрте астында калдырырга ниятләгәннәр… Тотыгыз капчыгыгызны, сездән курка торган чаклар күптән узды… Бер дә харап икән, канатлары бар, янәсе… Алар оча белә, имеш… Бик батыр булсагыз, качып-посып йөрмәгез анда, төшегез агач башыннан, бергә-бер көч сынашыйк. Шунда ачыкларбыз кемнең кем булуын, дия иде кебек ул. Арысландай киерелеп, күкрәген кабартып, мыекларын тырпайтып куйды ак мәче. Берлинны алган диярсең…

Казан

Декабрь, 2016