“Martiroloq” və Tarkovski haqqında xatirələr

Stokholmdan Sofiya²⁰ dayanmadan zəng edib narahatlığını bildirir, həmişə eyni şeyi təkraralayıb durur ki, “Hamı öz tətilini təxirə salıb”, qəzetlər mənim təcili gəlməyimdən yazır, biz isə əlbəttə, heç yerə getmirik. “Qoskino” Moskvada yerləşən səfirlikdə isveçlilərə cavab verib ki, guya mənim istəmədiyimə görə getmirik. Larisa Storçaka²¹ zəng edib, onların niyə belə dediyini soruşdu. O da cavab verdi ki, hamısı çaşqınlıqdandır. Qəribə çaşqınlıqdır!

İndi də Mosenerjidən gəlib işığımızı kəsdilər…

24 iyul 1981, Moskva

Kseniya²² danışırdı ki, festival vaxtı mətbuat konfransında Yermaşa sual verdilər: Tarkovskinin uşağıyla ölkə xaricinə çıxa bilməməsi səbəbindən, ona RAİ-də film çəkməyə icazə verilməməsi doğrudurmu? Yermaş da deyib ki, məsələnin “Tarkovski kimi rejissora film çəkmək üçün həddindən artıq az pul verirlər” səbəbiylə əlaqələndirilməsinin əleyhinəyəm. Əclaf!

4 noyabr 1981, çərşənbə, Moskva

Ürəyimdə elə ağırlıq var ki!

Larisa kənddən bir həftə qabaq qayıtmalıydı, amma heç zəng də etməyib. Görəsən, orada neyləyir? Larisa nəyə görə Moskvaya gəlmir? Bilmirəm. Ürəyimi pişik cırmaqlayır, burdasa “yaradıcılıq” haqqında düşünməliyəm. Necə də çətindir, yaşamaq maraqsız və darıxdırıcıdır! Gərək dəyişiklik edim! Həyatı dəyişmək, zəruri olanlardan başqa hər şeyi tullamaq lazımdır. Gərək bütün cəsarətimi toplayıb, maneəçilik törədən hər şeydən qurtulum.

“Müqəddəs Antoniyanın iztirabları”²³

Final – (daxilindəki harmoniyanın mümkünsüzlüyündən) Antoniyanın iflic tutmalarında, xırıltılarda, dünyanın çiçəklənən gözəlliyini (dan yeri, donmuş təbiət, üşüyən ağaclar, bərq vuran ulduzlar və həyatın bu gözəlliyini aydınlandıran Şərqdən gələn işıq) anbaan izləyən məqamlarda yaranan daxili sakitlikdə aram-aram gələn qaçılmaz süqutudur. Müqəddəs Antoniya! Bu, həm Tolstoy, həm İvan Karamazov, həm də natamamlıqdan əziyyət çəkən hər kəsdir!

Əgər həyat baxışımda hansı əmniyyəti dəstəklədiyimi (əlbəttə, əmniyyəti “dəstəkləmək” mümkündürsə) soruşsaydılar, deyərdim: birincisi, dünya dərkedilməzdir, ikincisi, qondarma dünyamızda hər şey mümkündür. Mənə elə gəlir ki, birinci ikincini şərtləndirir. Ya da ikinci birincini – necə rahatdırsa.

Bizi tərk edən ruhların niyə bu dünyada darıxdığını indi anlayıram (Ölümündən sonra Axmatova mənə deyirdi: “Əvvəlki tək məni sevib, xatırlayırlarmı?”, “Mən sevdiyim kimi!” və ya buna bənzər nəsə.²⁴).

İnsanı – ananı, qadını, uşaqlarının anasını, kişini – həqiqətən, sevmək üçün gərək bütöv şəxsiyyət, daha doğrusu, Dahi insan olasan. Anna Semyonovna da beləydi, anam da, nənəm də… Dekabristlərin bütün arvadları beləydi. Sevgi həqiqətdir! Riyakarlıqla həqiqət birləşə bilməz.

28 fevral 1982, Moskva

Heç vaxt özümə kiminsə qarşısında əyilməyi arzulamamışam (axmaq rolunda olmağa utanmışam). İstəmişəm ki, lazımlı insan olum.

27 fevral 1983, bazar günü, Via di Monserrato

“Cindar”²⁵a arayış yazdım.

Gərək bütün gündəliklərdə eşələnib, bütün altdüşüncələri ayrıca dəftərə yazım. Gündəliklərdən iş üçün istifadə etmək qəti rahat deyil. Zamanla rahatlıq üçün onlardan çıxarışlar etməlisən.

Tyapa ilə telefonda söhbət etmək necə də kədərlidir! Çox darıxır… Necə insani duyğularsız cəmiyyət ola bilər ki, girov saxlamaq məqsədilə ailəni bir-birindən ayrı salsın. Vəziyyət get-gedə pisləşir, burası aydındır.

Və aydındır ki, Tanrı bütün bunların hamısını görür.

3 aprel 1983,Via di Monserrato

Sabah doğum günümdür – Romada artıq ikinci dəfədir.

Tyapadan ötrü çox darıxıram.

Bu gün ağlıma ayıq fikir gəldi – indi hara gedirəm-gedim, eyni şeydir: indi hər yerdə tənha olacağam – elə burada da, Moskvada da.

Burada nostalgiyaya görə, oradasa taleyimi dəyişən imkandan, azadlıqdan istifadə etməməyə görə.

Elə isə həlledici addım atmaq lazımdır – həyatı yeni tərzdə yaşamaq.

4 aprel 1983, bazar ertəsi, Via di Monserrato

Doğum günümdür. Larisayla ikilikdə keçirdik. Axşam Moskvaya zəng edib Maşa²⁶, Volodya²⁷, Senka²⁸, Anna Semyonovna və Tyapa ilə danışdıq, təbii ki.

Anna Semyonovna piroq bişirmişdi. Larisayla bir az duyğulandıq, eynimizə ev girdi, qayıtmaq və sair və ilaxır…

Amma indi bunu yazarkən düşünürəm ki, verilən bütün qərarlar düzgündür. Asan olsa da, axınla getmək lazım deyil. İndi çox çətindir və dözməli olacağıq…

25 may 1983, Via di Monserrato

Çox pis gündür. Ağır fikirlər. Qorxu… İşim bitdi… Nə Moskvada, nə də burada yaşaya bilməyəcəyəm.

Moskvada şaiyələr gəzir ki, Kannda veyillənirəm. Bu, son damladır. Tanrı, özün kömək ol…

9 sentyabr 1984, Stokholm

Artıq neçə gündür Stokholmdayam. Hələ müqavilə imzalanmayıb, Anna-Lena²⁹ günə 50 dollardan artıq pul vermək istəmir, düşünürəm ki, bununla barışmalı olacağam.

Sven Nyukvist mənə çox yaxşı təsir bağışladı. Hotlandda olduq, əvvəlcədən seçilmiş naturaya fərəhlə tamaşa etdik. Yeganə çətinlik quşları ürküdəcəyimizdən qorxan ornitoloqların maneəsidir.

“Yuxular”ı harada çəkəcəyimə hələ qərar verməmişəm. Bildiyim yalnız budur ki, heç bir kütləvi kadr çəkmək istəmirəm. Mariyanın evi hələ tapılmayıb. İstəyirəm rənglənməmiş kənd evi, kənd təsərrüfatı alətlərinin tör-töküntü yaratdığı, böyük qoz ağacları bitən, quş albalısı ağaclarının əhatələdiyi böyük həyət olsun.

Üstəlik, gərək ev Stokholm yaxınlığında tapılsın.

11 dekabr 1985, Stokholm

Xəstəyəm. Uzanmışam. İçəridə, ciyərimdə dəhşət ağrılar var.

Bu gün yuxumda Vasya Şukşini gördüm, onunla kart oynayırdıq.

Ondan soruşdum:

–Nəsə yazırsan?

– Yazıram, yazıram, – oyun haqda düşünərək fikirli halda dedi.

Sonra isə deyəsən, bir neçə nəfər ayağa durduq, kimsə dedi:

– Hesablaşmaq lazımdır (o mənada ki, oyun artıq bitib və nəticələrini hesablamağa ehtiyac var).

Formanın “Amadeus”u. Səkkiz “Oskar”, amma o qədər uğursuzdur ki. O cümlədən, hər şey. Bircə “Salyeri”ni alababat saymaq olar, onun da konsepsiyası dəhşətlidir. Təkcə dəhşətli yox, həm də necəsə insani deyil.

21 dekabr 1985, Stokholm

23-ü İtaliyaya uçuram. Bütün əşyaları götürəcəyəm. İstəyirəm Mixalla³⁰ danışım ki, əgər Stokholma bunun üçün gələ bilməsəm, film necə işlənəcək.

Hiss edirəm ki, bacarmayacağam. Günü-gündən ağırlaşıram.

Görünür, Boris Leonidoviç (Pasternak) haqlıymış, bəs Lara? Xəbər vermişdi ki, yalnız dörd film çəkə biləcəyəm. Revikgildəki³¹ spiritik seansı xatırlayırsınızmı?

Yalnız Boris Leonidoviç düzgün saymamışdı. Bilirdi ki, yeddi film çəkəcəyəm, saymağa ehtiyac olmayan “Silinr və skripka”nı da hesablamışdı. Elə isə səhv etməyib.

Görəsən, Larisa bütün bunları necə qəbul edəcək? Andryuşa ilə bir ana kimi özünü necə aparacaq?

Onların gəlişinə nail olmaq lazımdır. Andryuşanın azadlığa ehtiyacı var. Həbsxanada yaşamaq olmaz. Və əgər bu yola girmişiksə, sona kimi getmək lazımdır!

14 yanvar 1986, çərşənbə axşamı, Marinagildə (Vladgildə)

Tamamilə dəhşətli gecə keçirdim. Elə gündüz də – kürəyim ağrıyır. Dərman içdim. Nəfəs almaq çətinləşib. Öskürək. Quru və uzun öskürək. Apardığım bu müharibəni gərək qazanım (Olqanı³² da gətirmək, heç olmasa, bir neçə illik sağalmaq, bir neçə film çəkmək). Və qələbə qazanacağıma şübhəm yoxdur, Tanrı kömək edəcək! Xəstəliyim isə yalnız Tyapa və Anna Semyonoviçi gətirməyimə kömək edən titrəşmədir. Mən qalib gələcəyəm, çünki itirməli heç nəyim yoxdur – axıra qədər gedəcəyəm.

Ən əsası, mənə Tanrı kömək edir. Adın həmişə müqəddəs olsun!

15 dekabr 1986

Bütün vaxtım yataqda keçir, otura, h/t-ə gedə bilmirəm. Kürəyimdə, əsəblərimdə ağrılar var. Ayaqlarım tərpənmir. Leon anlamır bu ağrıların niyə yarandığını. Düşünürəm ki, bu, kimyəvilərlə fəallaşan köhnə radikulitdir. Kimyaterapiya edir. Hər iki əlim də yaman ağrıyır. Bu ağrılar nevalgiya ab-havasındadır. Hansısa şişlər də var. Çox zəifləmişəm. Ölürəm?

Bir variant var – xəstəxanaya getmək və Sarseldə³³ məni müalicə edən həkimin nəzarəti altında olmaq.

Hamlet?

Kaş indi bunlardan xilas ola biləydim:

a) kürəyimdəki ağrıdan, sonra isə

b) əllərimdəkindən – onda kimyaterapiyadan sonra yenilənmədən danışmaq olar. İndisə sağalmağa gücüm yoxdur. Problem də bundadır.

Bölünmüş neqativ nəyə görəsə müxtəlif təsadüfi yerlərdədir…

Andrey Tarkovski haqqında xatirələr

Marina Tarkovskaya

“Danışa bilərəm…”

– “Güzgü” filminizi avtobioqrafik hesab etmək olarmı?

– Hə, film daha çox avtobioqrafikdir. Orada bir dənə də uydurulmuş kadr yoxdur.

Tamaşaçılarla görüşündəki Tarkovskinin cavablarından. Moskva, 1981.

– Yaradıcılığınızda uşaqlıq hansı rolu oynayıb?

– Heç vaxt uşaqlıq mövzusunda işləməmişəm. Heç bir filmimin süjetində uşaqlıq yoxdur. Biz yalnız uşaqlıq rolunun bəzi uyğunlaşmış mahiyyətini çatdıra bilərik.

A.Tarkovskinin Parijin həftəlik dərgisi “Fiqaro-maqazin”ə müsahibəsindən, oktyabr, 1986.

1972-ci ildə Andreydən yeni işi haqda soruşdum. “Bizim dəli ailəmiz barədə film çəkmək istəyirəm” – deyib gülümsədi. “Dəli” sözü valideynlərimizlə heç cür uyğun gəlmirdi, bu epitet mənə layiqsizlik kimi göründü. Yalnız sonra – “Güzgü” filminə baxanda bu sözün mənasını anladım və qardaşımın acı təbəssümünə bəraət qazandırdım.

Filmin epiqrafı “Danışa bilərəm” idi. Bu, mənim üçün o anlama gəlirdi ki, uzun illər onunla sözləşmədən, könüllü riayət etdiyimiz “heç vaxt uşaqlığımızda nə yaşadığımızdan danışmayacağıq” tabusundan, nəhayət, Andrey qurtula bilmişdi. Adi uşaq məşğuliyyəti, sevinci və oyunu olan uşaqlardıq, amma bir acı möhürlə damğalanmışdıq – ən çox sevdiyimiz atamız bizi atıb getmişdi.

O, ən arzuolunan, ən gözəl, ən doğma ataydı. Ondan həmişə dəri palto, qəlyan tütünü və qəşəng odekalon iyi gəlirdi. Gəlişini həmişə səbirsizliklə gözləyirdik, mütləq doğum günlərimizdə gəlirdi. Bizə necə də gözəl hədiyyələr verirdi! Onlar ən ciddi əşyalar idi: atam varlı deyildi, amma həmin əşyalar “əlini nəyə vursa möcüzəyə çevirir” bacarığı ilə seçilmişdi.

Onu anam da təntənəli surətdə çağırırdı: Arseniy! Hətta nənəmin hekayələrində də atamın adı rəğbətlə anılırdı: “Hə, budur, otuz dördüncü ildə Arseniy mənə dedi…”

Amma bizi tərk edib getdi, bizlə yox, başqa ailə ilə yaşamağa başladı. Onda biz uşaqlar böyüklər arasındakı münasibətlərin necə qəliz olduğunu, ailəni qorumaq üçün nə qədər sevgi, səbir və özgəpərəstlik tələb etdiyini anlaya bilməzdik. Ola bilsin, Andreyi hədsiz əsəbi insana, məni isə özünəqapanıq, susqun qıza çevirən elə bu erkən travmadır.

Anamız vardı – o da həmçinin, etibarlı, sevimli, amma adi, ənənəvi, çoxlu tələb və qadağalarla dolu dünya idi. O dünya ki, Andrey uşaqlıqda özünü sübuta yetirmək üçün onu inkar etdi, böyüyəndən sonra isə yanına qayıda bilmədi.

Biz ən dəhşətli şeyləri xatırlayırdıq. 1942-ci ilin yazı. Volqa üzərindəki buz yol. Günəş, kəskin külək. Evakuasiya olunduğumuz bütün Yureveç şəhərciyinin üzən şalbanlarını tutmaq üçün çay kənarında yuxulamaları – gərək nə iləsə qızınaydın. Anam buzlar üstündən atılır, ağacları tutur, biz isə sahildə durub onları çıxarmağa kömək edirik. Və qəfildən gözlərimiz önündə anam suya yıxılır, bir-birinə qarışmış buz parçaları arasında bir müddətlik qeyb olur…

1944-cü ildə Serpuxovskiy küçəsindəki hospitala getdiyimizi xatırlayırdıq. Hospital indiki Vişnevskiy İnstitutunun binasında yerləşirdi. Anamla gedirdik atamızı yoxlamağa. Bilirdik ki, yaralıdır, ayağını itirib. Yaralanandan sonra ilk dəfəydi onu görürdük.

Biz yenə barəsində heç kimlə heç vaxt danışmadığımız xeyli şeyi xatırlayırdıq. Heç vaxt valideynlərimizdən soruşmamışdıq ki, necə və niyə ayrılıblar. Bu da qadağan olunmuş mövzulardandı.