Məhəmmədhüseyn Şəhriyar xatirələrdə

İlk vaxtlar Məhəmmədhüseynin şeirləri “Behcət Təbrizi” adı ilə qəzetlərdə çap olunurdu. Mərhum Əmirxizi gənc Şəhriyarı Məlik-üş-şüəra Baharın evinə apardıqdan sonra Şəhriyar həftədə bir dəfə ədəbiyyat qrupunun Pərvin Etesaminin atası Etesam-ül-mülkün evində keçirilən şeir toplantılarında iştirak edirdi. O dövrün ən tanınmış yazıçı və şairləri: Seyyid Nəfisi, Lahuti, Dehxoda, Eşqi, Arif və Pərvinlə tanış olur. İki həftədə bir dəfə Baharın şeir məclislərində iştirak edirdi. Bahar Şəhriyarın xətrini çox istəyir və divanına yazdığı müqəddimədə onu İranın və dünyanın iftixarı adlandırır. Sonralar isə paxıllığını çəkənlərdən Şəhriyarı qoruyurdu.

Məlik (Bahar) onu İrəclə tanış edir. Ancaq o dövrün ən məşhur inqilabçı və sosialistləri ilə tanışlıq Şəhriyarın şairanə ruhunu inqilabçıya çevirə bilmədi. Çünki onun vətən həsrəti vardı. Və ruhunda özünü göstərən inqilabilik başqa növdən idi. Tibb məktəbində oxuduğu zaman nakam eşqi onun ruhunu sarsıtdı və təhsili buraxdı. Onun bu dövrdə yazdığı Divanının ilk nəşrində (“Xəyyam” kitab mağazası tərəfindən 1310-cu ildə) çap edilmişdi. Qeyd etmək lazımdır ki, bu tarixdən də öncə Şəhriyarın “Pərvanənin ruhu” məsnəvisi də “Xəyyam” nəşriyyatı tərəfindən çap edilmişdi.

“Bu-ye pirəhən”, “Qovğa-ye ğorub”, “Pərvane dər Ateş” kimi əsərləri şairin nakam eşqinin təsirilə yazdığı şeirlərdir.

Özü deyirdi ki, nişanlımı o dövrün vəzifəli şəxsi zorla əlimdən aldı. Özümü də Nişapura göndərdi. Və təhsilim yarımçıq qaldı. Orada sürgündə olan Kəmal-əl-Mülkü (rəssam) tapdım. Onu nüfuzlu şəxs hesab edirdim. Xahiş etdim ki, Tehrana qayıtmağımı və imtahanda iştirakımı təşkil etsin. O isə cavabında: “Sən həkim olsaydın, öz başına çarə edərdin”, – dedi²¹.

Təqribən həmin dövrdə Şəhriyarın başına gələn digər hadisə yaxın dostu Şəhriyarın ölümü oldu.

Təhsili yarımçıq qalandan sonra xəstəxanada işləmək qeyri-mümkün idi. Təhsili zamanı fərdi şagird hazırlığı da edirdisə, indi ruhi vəziyyəti buna imkan vermirdi. Ona maddi yardım edən dostu da vəfat etmişdi. Yaxın dostlarından biri yazır ki: “O illərdə Şəhriyarın gəliri müxtəlif müraciətlərdən idi. Biri atasının qəbri üçün şeir istəyir, digəri qızdırmalı xəstəyə baş çəkməsini istəyirdi. Bunlar içərisində ən mühümü Şəhriyara dua üçün müraciət edilməsi idi”²².

Nişapurda qaldığı müddətdə Şəhriyar qeydiyyat şöbəsində işləyirdi. Nişapur sürgünü onu məşhur rəssam Kəmal-əl mülklə tanış etmişdi ki, o, ömrünün son illərini Hüseynabadda başa vurdu. Bu nurani qoca ilə görüş və tanışlıq Şəhriyara təskinlik verirdi. Öz “Zeyarət-e Kəmal-əl Mülk” məsnəvisində o qocaya sevgi və hörmətini əks etdirir.

Şəhriyar ümumilikdə 4 il Xorasanda qalır. Bu müddət ərzində Kəmal-əl-Mülk və onun evinə gedib-gələn müxtəlif tanışlarla ünsiyyət və uzun gecələr bu çöllərdə gəzintilərdən əlavə, digər məşğuliyyəti də vardı. Özü bu barədə yazır: “Səbzvar və Nişapurda qeydiyyat şöbəsində idim. 1309 (1930) və 1310 (1931)-cu illər idi. Əfsus ki, Nişapurda qalmadım (Xorasanın digər şəhərinə köçməli olur). Burada iki tamaşa (dram əsəri) yazdım. Ancaq o tamaşaya baxmağa bir dəfə də olsun Tehrana getmədim. Digər iki dram əsəri də yazdım ki, musiqiləri və mətninin sözləri də özümə aid idi”.

O illərdə Tehranda, Azərbaycan və digər yerlərdə teatr qrupları təşkil olunurdu. Şairlərin çoxu, o cümlədən Mirzadə Eşqi milli və vətən mövzusunda əsərlər və müziklər yazırdılar. Şəhriyarın Nişapurda və Səbzəvarda olarkən, yazdığı dram əsərlərindən əlimizdə qalanı yoxdur. Lakin onun sonrakı illərdə yazdığı qitələrdə bu cür üsluba diqqət yönəldiyini görmək olur. Xüsusilə bu mənada “İki behişt quşu” qitəsini göstərmək olar.

Şəhriyar 1 il sonra Nişapurdan Məşhədə ezam olunur və 1314/1935-ci ildə Tehrana qayıdır. Xorasanda qaldığı ilk əvvəllər öz əhvali-ruhiyyəsi baxımından qəmli, küskün “Nişapur qürubu” məsnəvisini yazır. Sonrakı illərdəsə Nişapuru daha yaxşı yad edir və Xorasan xatirələri onun üçün əziz olur. “Azadlıq gülşəni” (“Qolşən-e azadi”) əsərində Foruğ Foruxzada Nişapur şəhərini təsvir edir.

Şəhriyarın atası 1313-cü ildə vəfat etmişdi. O öz şeirlərində atasına hörmət və ehtiramını ifadə edir. “Atamın matəmində” və başqa əsərlər onun hisslərini əks etdirir.

Şəhriyar 1314/1935-ci ildə İran əkinçilik (Kənd təsərrüfatı) bankına təyin olunur və Xorasandan Tehrana qayıdır. Əhvalı pisləşir və gündən-günə daha çox özünə qapanırdı. O zamana qədər ki, fiziki və ruhi cəhətdən problemləri yaranır. Bu illərdə ona ən yaxın adam anası olur. Onu türk dilində şeirlər yazmağa da anası təşviq edib.

Şəhrizad Behçət Təbrizi²³

Şəhriyarın şəxsi həyatı barədə deyilməmişlər

Atam Seyyid Məhəmmədhüseyn Behcəti Təbrizinin ləqəbi Şəhriyar idi. 1285-ci il hicri-qəməridə (1906-cı il) Təbrizdə doğulmuşdu. Atası Təbrizin birinci dərəcəli vəkillərindən olub, nisbətən varlı kişi idi. Saysız-hesabsız adamlar onun xan süfrəsindən yeyib doyardılar. Mənə belə gəlir ki, atamın alicənablıq və səxavət kimi sifətləri ona atasından irs qalmışdı.

Atamın uşaqlıq günləri Xoşginab və Qayışqurşaq kəndlərində keçmişdir. İndi də həmin kəndlərdən yadigar qalmış xoş xatirələri unutmamışdır.

Uşaqlıqda alim atasının hüzurundan istifadə edərək, “Gülüstan” oxumaqla ibtidai təhsili ondan almışdı. Elə həmin dövrdə Xacənin divanı ilə yaxından ülfət bağladı. “Füyüzatt” və “Müttəhidə” məktəblərində orta təhsilini başa çatdırdıqdan sonra, 1300-cü ildə (1921) Tehrana gedib “Darülfünun”da təhsilini davam etdirdi. 1303-cü ildə (1924) Tibb məktəbinə daxil oldu. Bu fakültədə beş il təhsil aldı. Lakin həkimlik, xüsusilə cərrahlıqla təbiətən və ruhən uyuşa bilməməsi onu tibbi təhsildən uzaqlaşdırır.

Özünün dediyi kimi:

– Həyata keçirdiyim hər cərrahiyyə əməliyyatındən sonra özümdə bir zəiflik hiss edirdim, əhvalım pozulurdu.

Tehranda təhsili tərk etdikdən sonra Xorasana getmiş, məşhur rəssam Kamal-ül-Mülklə görüşməyə nail olmuşdu. Bu münasibətlə “Kamal-ül-mülklə görüş” adlı şeir də yazmışdı. 1314-cü ilə (1935) qədər Xorasanda olmuş, oradan qayıtdıqdan sonra dostlarının köməyi ilə Kənd təsərrüfatı bankında işə girmişdir. 1316-ci ildə (1937) onun həyatında çox kədərli bir hadisə baş verdi. Bu, atasının vəfat etməsi idi. Onun ölümünü heç vaxt unutmur, xüsusilə atası vəfat edərkən yanında olmamasına çox təəssüflənirdi.

Atasının ölümündən sonra anası Tehrana gedib, oğlunu himayəsinə götürür. Atam anasının yanında getdikcə, çətinliklə də olsa, atasının ölümünü unudurdu. Lakin taleyin qəribə oyunları olur. Atamın dediyi kimi: “Xüsusilə dahilər həmişə nakam olurlar”. Bir müddət sonra qardaşını da itirir. Onun dörd övladına başçılıq etməyi öz öhdəsinə götürür. Onların balacası cəmi bir neçə aylıq idi. Bir ata kimi onlara qayğı göstərir. Uşaqlar da əmilərinin məhəbbətini heç vaxt unutmurlar. Əslində, atam bizimlə onlar arasında heç bir fərq qoymurdu.

Aşiq olması da onlarla birlikdə yaşadığı vaxta düşür.

Əminin uşaqları böyüdükdən, necə deyərlər, hər birinin əli bir işə bənd olduqdan və atam anasını itirdikdən sonra, Tehranda olan yeganə həyətini bütün avadanlığı ilə birlikdə qardaşı uşaqlarına bağışlayır və içinə paltarını doldurduğu bircə çamadanla Təbrizə gəlir. Bibisi qızı hesab edilən anamla ailə qurur. Onun gec – qırx səkkiz yaşında evlənməyinin səbəbi də qardaşı uşaqlarının qarşısında qoyduğu məsuliyyət hissi idi. Özünün dediyi kimi: “Başımı girov qoyduğumdan özümə yar və həmsər seçmədim”. Anamla evləndikdən sonra Təbrizdə bacısı ilə şərikli bir ev alır. Həmin evdə mən dünyaya gəlmişəm. Bir müddət keçdikdən sonra özü üçün də bir ev alır.

Mən atamın böyük övladıyam. Belə ki, yadıma gəlir, uşaqlıq çağlarımda həmişə gəzməyə, şeir gecələrinə, hətta ən rəsmi yerlərə gedəndə də məni özüylə aparırdı. O hər məclisə daxil olarkən alqış səsləri ətrafı bürüdükdə, yaxud bir yana gedərkən xalq onu dövrəyə alanda məni maraq bürüyür, uşaqlıq hisslərim hərəkətə gəlirdi. Axı o kimdir? Onu başqa uşaqların ataları ilə müqayisə edirdim. Axı nə üçün onlara heç kəs əl çalmır?

Yaxşı yadıma gəlir, bir gecə ədəbi görüşdən qayıtmışdıq. Atam həmişəki kimi şeir dəftərini başqa kitablarını yığdığı qəfəsəyə qoyub, həmin gecə oxuduğu şeirləri barədə fikirlərini anama danışırdı. Birdən mən onun yanına gedib, ikiəlli pencəyinin ətəyindən dartaraq uşaq sadəlövhlüyü ilə soruşdum:

– Baba, səni xalq niyə bu qədər sevir?

Dodaqaltı gülümsədi, bir anlıq nəzərlərini gözlərimə dikdi. Ömrüm boyu onun bu baxışlarını unutmayacağam. Sonra məni qucağına alıb, üzümdən öpdü. Bir müddət sadə cümlələrlə, mənim qavraya biləcəyim səviyyədə şeir və şairlik barədə izahat verdi. Elə həmin vaxtdan onun şəxsiyyəti mənim gözlərimin qabağında formalaşdı, az yaşımla hiss etdim ki, o, adi adamlardan fərqlənir.

Anam müəllimə idi. Ona görə də gündüzlər evdə olmurdu. Kənd təsərrüfatı bankının işçisi olan atama icazə vermişdilər ki, artıq işə getməyib, rahatca şeir yazmaqla məşğul ola bilsin.

Mən uşaq idim və məndən muğayat olacaq qulluqçumuz da vardı. Lakin anam evdə olmayanda çox vaxt atamın yanında olurdum. Oynamaqdan yorulduqda onun qucağında yuxuya gedirdim və o mənə lay-lay çalırdı.

Yadımdadır, bikar olanda vəmən oynamaqdan yorularaq bir küncdə oturanda başa düşdüyüm türkdilli şeirlərdən mənə öyrədərdi. Sonra hər məclisdə adamların hüzurunda həmin şeirləri oxumağı məndən istəyərdi. Deyə bilərəm ki, mən anamdan daha çox onunla ünsiyyət bağlamışdım. Onunla olduğum vaxtlarda anamdan soraq tutmurdum.

Yaxşı yadımdadır, bir dəfə günortadan sonra, saat 5 radələrində gördüm ki, atam paltarını geyinib anama məni də hazırlamağı tapşırdı. Atam, adətən, o vaxtlar evdən bayıra çıxmırdı. Mən təəccüblə soruşdum:

– Baba, hara gedirik?

Cavab verdi:

– Heç yerə, qəlbim sıxılır. Bir az qədəm vurmaq istəyirəm.

Sonra mənim əlimdən tutdu. Yola düşdük.

Bir neçə xiyabandan və küçədən keçdik. Gedib bir küçəyə (sonradan bildim ki, adı “Rasta küçə” imiş) çıxdıq, oradan dar bir dalana daxil olduq. Qurtaracağında köhnə, rəngi-ruhu getmiş bir qapı var idi. Uşaq idim. Özü də bir az forslu-fasonlu bir uşaq, hey zıqqıldayır və deyinirdim ki:

– Baba, sən nə pis küçələrlə gəlirsən!

Atam sakitcə cavab verdi:

– Əzizim, içəri keçməyəcəyik.

Sonra bir müddət, cəsarətlə deyə bilərəm ki, on beş-iyirmi dəqiqə qapıya baxdı və fikirləşdi. Bilmirəm, nə barədə düşünürdü. Bəlkə, olub-keçənləri görürdü. Yaxud özünün gündə iyirmi dəfə o qapıdan eşiyə çıxıb, getdiyini xatırlayırdı. Birdən qapıya söykəndi. Göz yaşları fasiləsiz üzüaşağı süzüldü, ağlayırdı. Hönkürtüdən çiyinləri şiddətlə qalxıb-enirdi. Mən bir neçə an heyrət içərisində ona baxdım. Elə bil mən heç yoxdum. Bir qədər sonra sakitləşdi. Dərindən ah çəkdi. Göz yaşlarını silə-silə mənə dedi:

– Bura atam evidir. On dörd il burada yaşamışam.

Sonra həmin küçə boyunca yola düşdük. Evin bəzi hissələrini bayırdan mənə göstərdi. Evə qayıtdıqdan sonra “Atamı axtararkən” adlı bir şeir yazdı. Məncə, onun fars dilində yazdığı ən həyəcanlı şeirlərindən biridir.

Həmin uşaqlıq illərində mən atamın şeir dəftərini varaqlayırdım. O mənə mane olmadan yalnız diqqət edirdi ki, kitabçanı cırmayım. Məhəbbət dolu nəzərlərlə mənə baxırdı.

Uşaq yaşlarımda olanda, yəni hələ məktəbə getmədiyim vaxtlar, “Heydərbaba” və başa düşdüyüm türkdilli şeirlərini mənə öyrədərdi. Bir az böyüdükdən və oxumağı öyrəndikdən sonra onun şeir kitabçasını oxuyar və çox sevdiyim şeirləri əzbərləyərdim.

Atam, adətən, gecədən xeyli keçənə qədər ibadət və “Quran” oxumaqla məşğul olardı. Elə ki bu işdən azad oldu, şeir kitabları oxuyar, şeir yazar və sübh azanına qədər yatmazdı. Buna görə də gecələr otağının çırağı həmişə yanılı olardı.

Yadımdadır, gecəyarısı yuxudan oyanıb, onun otağına getdikdə, bəzi hallarda onu şeir yazan görərdim. Belə hallarda yazdığı şeirləri zümzümə edər və əlində olan kağıza yazardı. Bu zaman onun qafiyəsini təsvir edə bilmərəm. Yalnız bunu deyə bilərəm ki, yaşadığı mühitdən tamamilə ayrılar, başqa bir aləmdə seyr edərdi. Bu halda onu çağırsaydın, elə bil ki yuxudan oyanırdı. Onu heç vaxt bu haldan ayırmağa ürəyim gəlməzdi. Lakin kitab oxuduğu zamanlar otağına daxil olardım. O məni gülərüzlə qarşılayar və mən yeni yazdığı şeirlərini oxumağa başlayardım. Sonra məndən tələb edərdi ki, gedib yatım. Amma mən oturmaq üçün təkid etdikdə söhbətə başlayardı. Öz keçmişindən, ailəsindən, uzaqda – Tehranda keçirdiyi çətin günlərdən, eşqindən, uğursuzluqlarından, pərəstiş səviyyəsinə qədər sevdiyi adamı əldən verməsindən danışardı. Mən hədsiz həvəs və maraqla ona qulaq asardım.

Yadımdadır, dəfələrlə onunla söhbət edərkən vaxtın keçməsini hiss etməmiş, bir də görərdim ki, hava işıqlanır. Bu zaman atam tələsik sübh namazını qılmaqla məşğul olardı, mən də tezcənə otağı tərk edərdim. Məndən üç il sonra bacım Məryəm, bundan iki il sonra isə qardaşım Hadi dünyaya gəldi. Biz onun ətrafına toplaşanda bir-birimizi itələyə-itələyə çiyninə dırmaşardıq. O bizi əzizləyərək, hər birimizə şeir yazardı. Bacım Məryəm iki yaşında olanda “Heydərbaba” vəznində ona belə bir şeir qoşmuşdu:

Heydərbaba, cınqılı Məryəm gözəldi,

Heç bilmirəm gozaldı, ya qəzəldi.

Güllər onun ayağında xəzəldi.

Dodaqları şirinlikdən şaqqıldar,

Gözəl kəklik onu görsə qaqqıldar.

Yaxud qardaşım Hadini qucağına alıb, öpər və deyərdi:

Mənim oğlum Hadıdı,

Hadı onun adıdı,

Meyvələrin dadıdı.

Şəxsi həyatında çox səxavətli adamdı. Maddi köməkdən başqa, hətta özünün şəxsi şeylərini də bağışlayardı. Çox incə və mehriban ürəyi vardı. Çox ehtiraslı və həssasdı. Çox tez təsir altına düşürdü. Dostlarının vəfat etməsindən çox təsirlənirdi. Belə ki, dostu Səbanın ölümündən 19 il keçməsinə baxmayaraq, hələ də onu unuda bilməmişdi. Yadına düşən kimi gözləri yaşla dolurdu. Adətən, hər şeirini yazıb qurtarandan sonra ailə üzvlərini başına toplayıb, onlara oxumağı çox sevirdi və biz həvəslə ətrafına yığışırdıq. Müxtəlif münasibətlərdə şeir yazırdı. Məsələn, hər bir gəzintidə, yaxud qonaqlıqda təbə gəlirdi. Qətiyyən kin saxlamazdı. Maddiyyatın onun üçün heç əhəmiyyəti yoxdu. Adətən, öz təfəkkür aləmində olurdu. Xarici aləmlə o qədər də maraqlanmırdı.

Tehranda tənha olan vaxtlarda Zahidi adlı bir dostu var idi. Onun ən yaxşı munisi idi. İndi də ən yaxşı dostlarından biri hesab olunur. Həmin ağa-ye Zahidi danışır ki, bir gün gözlənilmədən Şəhriyarın otağına daxil oldum. Gördüm, çox pərişan halda gözlərini yumub, Həzrəti Əlinin (Əs-səlam əleyhi və ali) qabağında diz çöküb. Ona toxunub soruşdum ki, niyə bu hala düşmüsən? O, bir neçə dəfə dərindən nəfəs alaraq minnətdarlıq tonu ilə dedi:

– Sən məni boğulmaqdan xilas elədin.

Dedim:

– Adam quru və susuz otaqda ki boğula bilməz?

Şəhriyar mənə bir kağız verdi. “Gecənin əfsanəsi” məsnəvisindən “Dənizin simfoniyası” şeirinin bir parçası idi. Üzünü mənə tutdu:

– Xəyalımda dənizi elə canlandırmışdım, hiss edirdim, boğuluram.

Bəli, o, şeir yazanda beləcə öz düşündüklərinin təsiri altına düşürdü.

Musiqi ilə yaxşı tanışlığı vardı. Bir zamanlar setar da çalardı. Lakin Təbrizə gələndən bəri bu işi qırağa qoymuşdu. Əsas dilxoşluğu keçmiş dostlarını və onlarla keçirdiyi günləri yadına salmaqdı. Necə ki özü də deyirdi:

Qocalıqda mənə qalan ləzzət yada salmaqdır,

Qəlbim əgər şaddırsa, o da yada salmaq dövlətindəndir.

Birinci kitabı 1308/1929-cu ildə Xəyyam kitabxanası tərəfindən çap edilib, yayılmışdı. Bu divana üç müqəddimə yazılıb. Onlardan biri atamın müəllimi olmuş ustad Bahar tərəfindən, ikisi isə ustad Səid Nəfisi və Pejman Bəxtiyarinin qələmi ilə yazılmışdı.

Evimizdə onun ayrıca otağı vardı. Kitabxanası həmin otağın bir küncündə yerləşirdi. Lakin daha çox mütaliə etdiyi kitabları, adətən, dövr-bərinə və oturduğu yerdə ətrafına yığırdı. Yəni qoşduğu və hələ dəftərinə köçürmədiyi şeirlərini ya həmin kitabların üstünə, yaxud da döşəyinin altına qoyurdu. Buna görə kağızları dağınıq düşməsin və ya itirməsin deyə, otağının təmizlik işləri mənim öhdəmdəydi. Adətən, qulluqçu onun otağını yığışdırmırdı.

Çox təmiz ürəkli və sadə adamdı. Bir adamın köməyə ehtiyacı olsa, bacardığı qədər ona maddi və mənəvi kömək göstərməyi əsirgəmirdi.

Şeir oxuyanda əsərin mövzusu ilə əlaqədar üzünün ifadəsi dəyişirdi. Hərdən, şeirinin həssas yerində gözləri yaşla dolur, həyəcandan boğazı tutulur, dinləyicini çox ciddi surətdə təsir altına alırdı.

Əvvəlcə “Behçət” təxəllüsünü seçmişdi. Tibb məktəbində oxuyanda onu: “Doktor Behçət”, – deyə çağırırdılar. Lakin sonralar Hafizin divanının sehri ilə “Şəhriyar” təxəllüsünü seçdi.

Hirsləndiyi zamanlarda, yaxud uşaqlar nadinclik edəndə imkan daxilində əsəblərini sakitləşdirməyə çalışardı. Əsəbi olsa belə, qısa müddət ərzində yenidən mehriban ataya çevrilər, hədsiz məhəbbətlə əsəbiliyinin əvəzini çıxmaq istəyərdi.

Hazırda məndən uzaqda – Tehranda yaşayır. Həmişə ondan bir məktub alanda, yaxud telefonda onun səsini eşidəndə özümdən asılı olmayaraq, ürəyim əsir. Tezliklə Tehrana – onun yanına qayıtmaq istəyirəm.

Seyid Rza Xoşginabi

Qardaşım Şəhriyar

Şübhəsiz ki, cəmiyyət daxilində hörmət sahibi olmaq hamımızın istəyidir. İnsanların bu istəyi heç də eyib deyil, başqa tərəfdən, böyük istəklər ləyaqət və bacarıqlar tələb edir. Əlbəttə ki, bunları əldə etmək rahat deyil. Əsasən, maddi məsələlərdə uğur əldə etmək şəxsin səyi ilə əlaqədardır. Mənəvi yüksəliş isə ancaq həqq-taalanın istəyi ilə əldə edilə bilər.

Bizim ölkəmizdə bir çox alim insanlar bu nailiyyəti əldə edə bilmişlər. Onların dəyərli əsərləri tarixdə əbədi əsər kimi qeyd edilib. Ədəbiyyat və elm dünyasının alimlərinin fikrincə də, bu şəxslərin biri Şəhriyardır. Bu insan ömrünün gənc çağında dünyanın ləzzətlərinə göz yumaraq bir çox çətinliklərə dözüb bu dərəcəyə yüksəlmişdir.

Şəhriyarın heç kimin bilmədiyi bəzi xüsusiyyətlərini açıqlamaq istəyirəm.

Şəhriyar bəzi bacarıq və xüsusiyyətlərinə görə atamın ölümündən sonra ailənin başında durmalı idi. Atam da bu oğlunda belə bir qabiliyyəti hiss etmişdi. Buna görə də o zaman Tibb universitetinin tələbəsi olan Şəhriyara həkimlik etməsi üçün Təbriz şəhərində ofis hazırlamışdı. Beləliklə, qardaşım ofisdə həkimliklə məşğul olub özündən yaşca kiçik olan bacı-qardaşlarını himayəsi altına alıb qoruya biləcəkmiş. Şəhriyardan on doqquz yaş kiçiyəm və məndən kiçik bacı-qardaşlarımız da var idi.

Şəhriyarın sevgi və məhəbbətində məğlubiyyəti və onun ardınca universiteti buraxması atamı sarsıdır və bu məsələdən sonra xəstələnib hicri 1312-ci (1933) ildə dünyasını dəyişir.

Bir gün Şəhriyar teleqraf vasitəsilə atasının ölüm xəbərini eşidir. Həm ata ölümünün həsrətli kədəri, həm də sevgisindən ayrılması onun şair və həssas ruhuna daha artıq təzyiq göstərir.

Xatirimdədir ki, atamın ölümündən sonra Şəhriyarın dostları cümə axşamları evimizdə toplaşıb, onun atamızın vəfatına həsr etdiyi “Atamın yasında” adlı şeirini kədərlə oxuyub ağlayardılar.

İllər keçir, Şəhriyar ailəsini Tehrana aparır. Biz hamımız Tehranda böyük bir evdə şadlıqla yaşayırdıq. Bu ev Tehranın Jalə prospektinin Fəllah küçəsində yerləşirdi. Biz 1332-ci (1953) ilə kimi birlikdə o evdə yaşadıq.

Məndən böyük qardaşım mühəndis Xoşginabi evlənmişdi və Şəhriyarın iznini alandan sonra, mən də o evdə olduğumuz zaman ailə qurdum. Toy gecəsi Şəhriyar qonaqlarla gecəyarısına kimi oturub şeirlər oxudu, Qafqaz aşıqlarının sazı ilə çalıb oxudular (hicri 1329-cü (1950) il).

Bir gün Şəhriyara gələn məktubların içərisində bir gənc, gözəl qadının məktub və şəklini gördüm. Məktubda Şəhriyara xitabən yazmışdı:

“Əziz ustad, mən sizi sevirəm və haqqınızda çoxlu araşdırıb məsuliyyətlərinizin çox olduğunu anladım. Bilirəm ki, qardaşınızın övladları üçün tək yaşamağı seçibsiniz. Amma bir gənc, oxumuş və şeir ilə maraqlanan qadın sizin şəxsiyyətinizin vurğunu olub. Maddi baxımdan da heç nəyə ehtiyacı yoxdur. Xahiş edirəm, mənimlə evlənməyi qəbul edəsiniz. Söz verirəm ki, o uşaqları öz övladlarım kimi biləcəyəm Onları sizin nəzarətinizlə tərbiyə edib yetişdirərəm. Çünki sizin kimi insanla yaşamaq mənim üçün çox dəyərlidir. Bu da mənim şəklimdir. Dediklərimin hamısı lap ürəkdən gəlmədir. Sizin sağlığınızdan başqa heç bir arzum yoxdur. Sizin qabaqkı sevginizdəki məğlubiyyətiniz barədə hər şeyi bilirəm. Bütün varlığımla sizin kədər və sevinclərinizin şəriki olmaq istəyirəm. Ümid edirəm ki, bu istəyimi qəbul edərsiniz”.

Şəkli anama verib məktubu da ona oxudum. Anam ağladı. Vəsf edilməz qədər sevinib həyəcanlandı. Bir tərəfdən atasız uşaqların gələcəyi barədə narahatlığı, digər tərəfdən də böyük oğlu Şəhriyarın xoşbəxtliyi anamı fikrə salmışdı. Gecəyarısına kimi bu barədə fikirləşdi. Nəhayət, məktub və şəkli götürüb Şəhriyarın otağına getdi.

Səhərə kimi onların pıçıltılarının şahidi olub nəticəni gözlədik. Ev əhli anamın yorğun və yaşlı gözlərindən nəticənin mənfi olduğunu bildi.

Anamın qısa müddətli xəstəliyi və ölümündən sonra (hicri 1331-ci (1952) ilin yay fəsli) Şəhriyar “Ey vay, anam!” adlı kədər dolu şeirini qoşdu.

Ana bizi tərk etdi. Onun yerinin boşluğu məhəbbətinin səhnəsi olmuşdu. O boyda Tehran və təhsillə sevgisinin xatirələri daha sıxıcı olmuşdu. Bu qəzəl həmin günlərin yadigarıdır.

Lakin həyatında dəyişiklik vermək və ailə təşkil etmək üçün 1332-ci ildə Təbrizə gələrək bibimin nəvəsi Əzizə xanımla evləndi. Bu xanım lətafətli ruh və incə cismə malik idi. Bu zaman Şəhriyar Tehranda sakin olan qohumlardan və sevdiyi dostlarından, o cümlədən Mirza Bağırxan Təliə, Lütfüllah xan Zahidi, Əbülhəsən xan Səba, seyid Məhəmməd Əli Camalzadə, ustad Əvesta, Əbdüllah xan Dəvami, ustad Hormozi, Yəhya Aryanpur, Zəhiri, Firidun Moşiri, Huşəng Ebtehac, Bijən Tərəqqi, Dr. Məhəmməd Hüseyn Bigdeli, Dr. Cavad Heyət, Bulut Qaraçurlu, Dr. Səlamullah Caviddən ayrılıb Təbrizə gəldi. Təbrizdə bunlardan ayrı qalıb ürəyi sıxıldı. Ustad Əbülhəsən xan İqbali Azər, Dr. Murtəza, Dr. Roşənzəmir, Yədullah Məftun, qonşusu hacı Ələkbər Herisçi kimi dostları olmasaydı, Təbrizdə heç yaşaya bilməzdi. Gənclik çağlarındakı dostlarından, xüsusilə atasından heç əsər qalmamışdı. O günlərin xatirələri şairi incidirdi. O günlərdə bir dəyərli, amma kədərli “Atanın axtarışında” şeirini yazdı.

Əslində, bu kədərlər şairi belə şeirlər yazmağa sövq etmişdi. Özü demişkən, ürək yanmayınca, yandıran söz deyə bilməz…

Bu beytlər göstərir ki, Şəhriyar atasının arzularını gözündə qoyduğu üçün peşmanlıq hissi keçirirmiş. Bu peşmanlıq ömrünün sonuna kimi onunla olmuşdu. Ürəyindən coşan şeirlərinin birində bu barədə yazırdı. Atasının ölümündən sonra ondan qalan ev və qohumlar dağıldı. Şair o günlərdən az-çox qalmış əsərləri yaxından görmək istəyirdi. Dərd çəkmiş və həsrət dolu ürəyini sakitləşdirmək üçün uşaqlıq dövranına aid məkanlara gedir. Lakin nəticəsi tərs oldu. Bu zaman Şəhriyarın güclü fikir və təsəvvüratı yardımına çatdı və həmin xatirələri öz xəyalında canlandıra bildi. Burada Şəhriyar həqiqətdə tapa bilmədiyini xəyalında daha canlı gördü. Qeyd etmək lazımdır ki, öz həyatı boyunca neçə dəfə üstüörtülü şəkildə ilk sevgisindən söz açır. Belə ki, illər sonra təsadüfən sevgilisini görmüşdü. Zaman onu da hamı kimi qocaltmışdı.

İkinci dəfə onu bir keçiddə görmüşdü.

Uzaqdan onu görüb tanımışdı. Xanım çox gərgin və narahat görünürmüş. Bu hadisədən sonra “Tanışla görüş” adlı bir qəzəl yazmışdı. Bu görüş onların ən son görüşləri idi. Burada Şəhriyarın virtual sevgisi sona çatır, ürəyində Allaha sevgi və bilik günəşini saçmağa başlayır.

Professor Qulamrza Səbri Təbrizi²⁴

Mənim Şəhriyar ilə ilk görüşüm ustadın qonşuluğunda yaşayan dostum doktor Məhəmməd Çayçı vasitəsilə olub. O vaxta qədər Şəhriyar barədə təsəvvürüm çox romantik idi. Yaşadığı hər cür təmtəraq və dəbdəbədən uzaq mənzili ilə tanış olduqda, bizi bir doğma kimi necə qarşılamasını gördükdə onun simasında son dərəcə təvazökar və qonaqpərvər bir insan kəşf etdim. Xüsusən titrəyən əllərində qəribə bir təvazökarlıqla bizə çay gətirməsinin şahidi olduqda məni heyrət bürüdü: “İlahi, oxuyanda insanı zəlzələ kimi silkələyən, adamın bütün ağlına, şüuruna, varlığına hakim kəsilən o misraların yaradıcısı bu qədər sadə, qonaqpərvər, təvazökar olarmı?”

Bəli, bu dünyanın ən qüdrətli və tanınmış sənət korifeylərinə yaraşan bir sifət idi.

Görüşümüzdən yadigar olaraq ustad mənə təqdim etdiyi kitabına gözəl xətlə avtoqraf yazdı. Kitabı mənim dostum və Şəhriyar sənətinin məftunu Ahməd Atəşə göstərdikdə o, əl çəkmədi. Muzeyə qoymaq üçün kitabı ona verməyimi xahiş etdi. Sonralar mən bir neçə dəfə ustadla həmsöhbət oldum. Hər görüşümüz mənə söz sənəti sərkərdəsinin bəşəri keyfiyyətləri barədə yeni-yeni hekayətlər danışdı. Bu yazılmamış dastanın ən cəlbedici səhifələri “Heydərbabaya salam” poeması ilə əlaqədar oldu.

Doğrusu, oxucunu, az qala, ovsunlayan bu əsərlə tanış olana qədər mən Qərbin və Şərqin bir sıra söz ustalarının qələm məhsulları ilə az-çox tanış idim. Etiraf edim ki, əsər məni “Heydərbabaya salam” poeması qədər təsiri altına almamışdı. ”Heydərbabaya salam” insanın daxili aləminə asanlıqla yol tapan əsərdir. Bu onun sənətkarlıq səviyyəsindən, misralarına hopdurulmuş poetik cövhərdən nəşət edir. Mən onu oxuyarkən uzun illər boyu uzaq düşdüyüm Vətən torpağının rayihəsi, onun durna gözlü bulaqlarının əzəməti, yaşıl donlu zəmiləri gözlərim önündə səf çəkib dayandılar. ”Heydərbaba” əsl şairanə təfəkkürün məhsulu idi.

Adam qaranlıq zindana düşəndə işıqlı ulduzların sorağında olur. İnsan qürbətdə olanda vətənin bir yaşıl yarpağı, bülbüllərinin bir ağız cəh-cəhi, bir sərv ağacının yarpaqlarının xışıltısı onun zehnində, gözlərində gözəllik, əzəmət, bəxtəvərlik simvoluna çevrilir. Şəhriyar uzun illər Vətəndən kənarda qaldığından daim həsrətində olduğu ana Vətənlə qovuşdu. Bu təmasdan doğan müqəddəs hisslər isə Vətən təbiətinin rayihəsi duyulan misralara çevrildi:

Heydərbaba, dağın, daşın sərəsi,

Kəklik oxur dalısında fərəsi.

Quzuların ağı, bozu, qərəsi,

Bir keçəydim dağ-dərələr uzunu,

Oxuyaydım: ”Çoban, qeytər quzunu”…

Şəhriyarın “Heydərbaba”sı varlıq fəlsəfəsidir. O, Rza şahın və onun qəddar oğlunun Azərbaycanda yaratdığı boğucu mühitdən qurtuluşun müjdəçisi oldu. “Şəhriyarın qələmi Azərbaycanda yaranmış qarlı-boranlı qışı bahara çevirdi”, – desək mübaliğə olmazdı.

Mən “İran: Bir uşağın hekayəti, bir böyüyün təcrübələri” ünvanlı əsərimi yazarkən bu həqiqət sətirlərimdə inkaredilməz ədəbi məntiqlə təsdiq edildi.

Mən Şəhriyarı nankor fars şovinizmi tərəfindən doğma dilimizə vurulan zəncirləri parçalayan bir qüdrət sahibi kimi tanıyıram. Poeziya mülkünün sərkərdəsi “Heydərbaba”sı ilə təkcə Heydərbaba dağının qollarına vurulmuş zənciri parçalamadı. O bu əsəri ilə bütün Azərbaycanın varlığını əbədiləşdirdi.

Şəhriyar insani eşqin ən sədaqətli xaliqidir. Bu bizim əsrimizdə ulu Füzulinin əbədiyaşar nəfəsinin dilə gəlməsi idi. Təkcə şairin “Behcətabad xatirələri” şeirində müqəddəs və pak insan məhəbbətindən yoğrulmuş bir neçə misranı yada salaq: