Məhəmmədhüseyn Şəhriyar xatirələrdə

Mirzə Tağı Bağırzadə mənim bibim oğlu idi. Bir gecə onunla çaya gedib, aya baxdıq. Ay suda qərq olan bir adam kimi, sanki qol-ayaq çalırdı. Təzəcə mənim şairlik zövqüm ilhama gəlmişdi ki, birdən çayın o tayında bir cüt şölə yanar çıraq kimi diqqətimizi cəlb etdi. “Eyvah, qurddur” – deyə qayıdıb qaçdıq. Yol baş-yuxarı idi, birtəhər oranı dırmaşdıq, elə qorxmuşduq ki, artıq mənim ayaqlarım getmirdi. Yeriyə bilmirdim, çox zəhmətlə, rəngi saralmış əsə-əsə gəlib evə çıxdım. O gecə hələ yorğan altında da uzun müddət özümə gəlməmişdim.

Molla İbrahim mənim ustadımdır. O, həqiqətən, çox fazil bir kişidir. Mənim yadımda olan son 45 ildə məktəb açıb, tədris işi ilə məşğul olub, camaatın dadına çatıb. İndi də mahal əhli ona müraciət edir, ondan məsləhət alır. Hazırda bir çox şöhrətli adamlar vaxtilə onun tələbəsi olmuşlar. Çoxları öz inkişaflarında ona borcludurlar. Kimsədən kömək gözləməz, son dərəcə izzəti-nəfslə, azadəliklə yaşayır. Kiçik tarlasından əldə etdiyi məhsul onun yeganə gəlir mənbəyidir. Həyatımın bütün illərini ya öz tarlasında çalışıb ailəsi üçün ruzi əldə etməklə, ya da ki, kənd uşaqlarını başına toplayıb məktəbdə tədris işi ilə məşğuldur. Məktəblilərdən muzd və əməkhaqqı almaz.

Ailəmiz Təbrizdə olanda böyük bibim ildə bir dəfə Təbrizə gələrdi. Rəhmətlik atam vəfat edib, ailə Tehrana köçdükdən sonra bibimin Təbrizə gəldiyini eşidəndə hamımız kədərlənib deyərdik:

– Görəsən, yazıq bibimin əhvalı bizsiz necədir, harada qalır?

Bu bənd məhz o hisslərə həsr olunub:

Rəhmətlik Ağa Mir Əbdülxalıq mənim kiçik bibimin əri idi. Gəncliyində maraqlı işləri vardı, o cümlədən qadınları yamsılayaraq üz-gözünü bəzər, qaşlarına vəsmə yaxıb gözünə sürmə çəkər, çarşaba bürünüb divarın arxasından boylanar, gənclərə qaş-göz edərdi. Onun bu hərəkəti Xoşginabda olduğum uşaqlıq dövrünün şirin xatirələrindən biri olduğuna görə nəzmə çəkdim…

Uzun ayrılıq illərindən sonra Təbrizə qayıdanda üç il ata evinə baş çəkə bilmədim. Nəhayət, üç il sonra – 1957-ci ildə ilk övladım üç yaşında olanda əlindən tutub on altı yaşımda tərk etdiyim ata evinə getdim.

Ev Qarı körpüsü yaxınlığında, hazırkı Pedaqoji kollecin və Tərbiyət sarayının arxasında çay kənarına yaxın ərazidə yerləşirdi. Ora daxil olanda xatirələr canlandı və ruhuma əzab verdi. Ata-anam və uşaqlıq dövrünün dostları gözümün qarşısında canlandı. Çox təsirlənib kədərləndim və bu təəssüf hissini müqəddimə kimi “Mumiya hissəsi”nə bəyan etdim (s. 81).

Otuz il ayrılıqdan sonra əsas vətənim Təbrizə qayıtmışam və sanki əsrlərdən sonra bir mumiya kimi ətrafda heç nə mənə tanış görünmür, hətta bir kəsək də. Hamı gedib.

Keçmişdəki insanların kölgəsi və ruhunu hiss edirəm ki, sürətlə qapı və pəncərədən qaçıb üzünü məndən gizlədirlər. Sanki qulağa nəsə pıçıldayırlar. Lakin mənim qulağıma çatmamış sözlər məhv olur və eşidə bilmirəm.

Deyirlər, nə canı bərkdir ki, hələ də diridir. Nə bilim, bəlkə, onlar da qəbirdən xortlayıb və mənim kimi bu camaatın üzünü görməyə üzləri yoxdur. Bəlkə də, məhşər və sirat körpüsündən keçirik ki, cəhənnəmə və ya cənnətə gedək.

Hələ də hamı bir-birinə yaddır. Xəyal edirəm ki, onlar məni əsrlər öncənin əbası və geyimi ilə görmüşlər və indi onlara əcaib məxluqat kimi görünürəm. Ona görə qorxu və nifrətlə mənə baxırlar. Heyrətdə qalmışam və əhalinin arasından qaçıb küçələrə sığınıram. Bəlkə də, orada keçmişim və xoş günlərim qalıb deyə, keçmiş ata evinə gedirəm. Deyirəm:

– Bəlkə, həmin xoşluqları yenidən tapım.

Lakin hanı? Haradadır? Hər yer və hamı yenə qəribədir. Yenə mənəm və həmin heyrət, sərgərdanlıq, qorxu və təklik. Camaatın üzünə baxıram, əcəb, mənim itirdiklərim bunların yanındadır. Uşaqlıq gülüşü və sevincimdən tutmuş, mənim görünüşüm və stilimi belə onlar almışlar. Sanki qurbanlıq əti kimi bölmüşlər. Nə su, nə boya, nə göz, nə də qaş qoyublar mənə qalsın. Əfsus, əfsus!

* * *

Öyrədən Allahın adı ilə!

Uşaqlıq çağlarını dağ ətəklərində, meşə və dəniz sahillərində təbiətin qoynunda keçirənlər yaxşı bilirlər ki, o dövrün şirin xatirələri sonrakı yaradıcılıq illərində istifadə edilən xəzinəyə çevrilir. Mənim üçün də belə olub. Bu səbəbdən doğulduğum məkana öz yerli dostlarımdan daha artıq özümü borclu hesab edirəm. Mənim tay-tuşlarım ana vətənləri haqqında az-çox yazıb, onu yad etmişlərsə də, bunlar məni qane etmir. Ürəyimdən keçirdi ki, orada yaşayan əhalinin xoşuna gəlsin deyə, yerli təranələr formasında bir şey yazım. Yaratdıqlarım, xüsusilə uşaqlıq çağlarımda mənimlə bərabər oynayan yaşıdlarıma daha şirin olsun. Ancaq mən uzun müddət Tehranda yaşadığımdan Azərbaycan kənd ləhcəsinə xas olan şirin ləhcə, zarafat və təbirlərdən, demək olar ki, uzaq düşmüşdüm. Başqa sözlə, uşaqlıq çağlarımdakı xatirələrim solğun və anlaşılmaz tablolar kimi zehnimdə qalmışdı. Rəhmətlik anam Tehrana gəldiyi vaxtdan sehrli nüfuzunun təsiri ilə yaddaşında qoruyub saxladığı keçmiş xatirələrini mənə danışaraq şirin nağıllar yavaş-yavaş ölü ruhuma can verdi. Rəngləri solmuş xatirə lövhələri yenidən öz keçmiş rəngləri ilə mənim zehnimdə canlandı. Hicri-Şəmsi tarixi ilə 1320-ci ilin şəhrivər ayında mənim xəstəliyim, ümidsizliyim və tənhalığım başladı. Dərd və işgəncə yatağında anam mənə qulluq etməsə, fiziki gücümü özümə qaytarmasaydı, çox gec ola bilərdi. Onun mənə qulluq etməsindən sonra sanki həyata yenidən qayıtdım. Əlim anamın əlində keçmiş şirin xatirələr daxilimdə gizli bir büsat yaradaraq təskinlik və təsəlli şərabını ruhuma axıtdı. Xəstəliyim ruhumda yeni ruhi dəyişikliyin müqəddiməsi idi ki, bütün dünya nemətlərindən bezirdim, çox şeylərdən imtina edirdim. Hətta anamı da unudurdum. Şeirə ta əzəldən bağlı idim və ona böyük məhəbbətim var idi. Hər bir canyandıran qitəni bir əzizin qəlbimə vurduğu dağ bahasına əldə etmişdim və vida astanasında yanğı ilə tökdüyüm gözyaşları şüurlu olaraq axıtdığım təbii göz yaşları idi. Bu dağ basılmış yanıqlı çağların mənə “Heydərbaba” mənzuməsini və “Ey vay, anam!” şeirini yaratmağa imkan verdi. Dağ göylərə yaxındır. Dağ göylərə yaxın olduğu üçün Peyğəmbərlər də Allaha doğru dağlara yaxınlaşmaq istəyirlər. Dağlar təbiətin ən qabarıq şah əsəridir. Dağın döşündən, qayaların qəlbindən çağlayan göz yaşı kimi saf və təmiz sular yaradıcı insanın iş qabiliyyəti qədər böyük və təmizdir. Heydərbaba isə dağdır. Heydərbaba dağı Qayışqurşaq kəndi ilə üz-üzə, mənim uşaqlıq çağlarımın beşiyi Qaraçəmən yolu ilə Şəngüləva kəndləri arasında yerləşir. Burada Heydərbaba kənd kəndxudası kimi şahidliyə götürülür. Bu, dağın tarixin gözü kimi, bütün hadisələri gözü ilə görmüş, onu öz sinəsində zəbt etmiş və şairin nalələrin göylərə yüksəldib ucalıqlarda əks-səda doğurması üçün edilir.

Təbriz, İsfənd ayı, 1332 (1953)-ci il

ŞƏHRİYAR HAQQINDA XATİRƏLƏR

ATASI HACI MİRAĞA MUSƏVİ XOŞGİNABİ

ŞƏHRİYARIN “HEYDƏRBABAYA SALAM” MƏNZUMƏSİNƏ YAZDIĞI İZAHLARDA

“Mənim rəhmətlik atam Hacı Mir Ağa Xoşginabi xoş sifətli bir seyid idi ki, ilk baxışda onun zatən əsil-nəcabəti dərhal özünü göstərərdi. Orta boylu, xoş sifətli, ağır təbiətli, şirin söhbətli, iti baxışlı və çox səxavətli idi. Onun süfrəsi həmişə açıq olardı. Ailə üzvlərinin sayı 30-40 nəfərə çatardı. Onun qapısı istər kəndli olsun, istər şəhərli, hamının üzünə açıq idi. Həddindən artıq şeiri və musiqini sevəndi, hər cür hünəri, sənəti ürəkdən alqışlardı. Özü də gözəl xəttat idi. İri məşqi-xətdə mərhum Xoşnəvisbaşının, xırda yazıda isə mərhum Əmir Nizam Kərrusinin tələbəsi olmuşdu. Adətən, çox toxtaq, yumşaq, incə və mülayim məcaz bir adam idi. Bəzən də bərk qəzəblənərdi. Bu zaman tükləri biz kimi qalxıb, gözləri qızarardı. Atam ixtisası olan hüquq elmində və məhkəmə işlərində çox bilikli və təcrübəli idi. Bir çox ixtilaf və hadisələrə barışıqla son qoyar, haqsızları nə qədər pullu və nüfuzlu olsalar da, rədd edər, haqlıları müdafiəyə qalxardı. Yoxsul və məzlum insanların dadına çatar, qayğısına qalardı, bəzən də öz cibindən onlara xərclik verib mənzil şəraiti yaradardı. Doğrudan da, o bütün ömrünü məzlumların haqqını müdafiədə başa vurdu. Zahirdə hamı ilə uyuşar, qaynayıb-qarışardı, ancaq son dərəcə pak, insaflı və ədalətli şəxs idi. Sözü o vaxtkı alimlərin yanında çox mötəbər idi. Xoşginab seyidlərinin içərisində, zənnimcə, iki nəfər – mərhum Hacı Mir Ələkbər Xoşginabi, bir də mənim atam çox böyük şöhrət və şəxsiyyət sahibi idilər. Allah onların hər ikisinə rəhmət eləsin! Atam dəfələrlə arzulardı ki, qədr gecəsi vəfat etsin. Belə də oldu. 1313-cü (şəmsi) ilin Ramazan ayının 23-də obaşdan, səhər azanına yaxın qəfildən beyninə qan sızmadan üzügülər halda dünyadan getdi. Mən elə həmin gecə Xorasan yaylaqlarının birində idim. Yuxumda gördüm ki, atam Ayın üstündə dayanıb, Ayla birlikdə dövr edir. Ayın nuru onu sinəsinə qədər örtmüşdü. O elə qəhqəhə çəkib gülürdü ki, səsi üfüqlərə yayılırdı. Gözlərimi açanda qoca kənd müəzzini “Allahu-əkbər” deyə, azan verməyə başladı. Mən pərişan halda fənəri yandırdım və Hafizin divanından fal açdım. O vaxta qədər diqqətimi cəlb etməyən qəzəlin ilk beyti belə idi:

Yarın hicranı, fəraq gecələri sona çatdı.

Tale ulduzum söndü, dövran başa çatdı.

İki gündən sonra atamın vəfatı haqqında teleqram aldım.

* * *

Dərin hiss və duyum fəhmi, öngörüm qabiliyyəti ilə gələcəyi əvvəlcədən hiss edən həssas Şəhriyara baş verəcək hadisələr yuxularında əyan olurdu. Gəncliyində də qeyri-adi yuxular görüb… 13 yaşında, bir də 19 yaşında ikən… 13 yaşlı yeniyetmə Məhəmmədhüseyn bir gün yuxusunda görür ki, Təbrizdən Tehrana səfər edir. Bisminc kəndində karvan gecələməli olur. O, əzəmətli, nəhəng, zirvəsi “göylərə kəmənd atan” bir dağ görür. Özü isə bu qəlbi möhtəşəm dağın zirvəsində ucadan təbil çalır. Sonradan “Heydərbabaya salam” mənzuməsi yaranır və anlaşılır ki, deməli, şairin yuxuda gördüyü həmin dağ Heydərbaba dağı imiş. Çaldığı təbil də dünyaya Şəhriyar kimi söz sənəti nəhənginin, sönməyən poeziya günəşinin gəlişindən xəbər veribmiş.

Şair 19 yaşında gənc oğlan ikən daha bir yuxu görür. Görür ki, Tehranın şimalındakı Behcətabad kəndi yaxınlığında elə Behcətabad gölündə sevgilisi ilə çimir. Dalğalar gözlənilmədən sevgilisini qoynuna alır, oğurlayır. Şəhriyar onu nə qədər axtarırsa, tapa bilmir. Dəryanın dibinə baş vurur və bu zaman sevgilisini deyil, qəribə bir daş tapır. Bu daş adi daşlardan deyilmiş, işıq, nur saçır, bərq vururmuş. Ətrafdakı insanlar deyirmişlər ki, dünyanın ən parlaq daşını tapıb. Yuxusunda gördüyü bu nur saçan, parlaq daş şairin türkəsilli və türkdilli oxucuların qəlbini fəth edən, aləmə səs salan misilsiz poeziyası, fitri istedadı imiş. Dalğalarda qərq olan istəklisi isə Sürəyyadır ki, şairi ondan 1929-cu ildə zorla ayırmışdılar.

* * *

G.Gəncalp, Nazlı və Yüksəlin ustad şairlə apardıqları ”Şəhriyarla görüş xatirələri” adlı müsahibədə də (kult.az, 12 fevral, 2009) şairin ariflik, saliklik rütbəsinə ucalması ilə bağlı fikirlərində Şəhriyarın dilindən bir daha vurğulanır ki, şeirsiz yaşamaq mümkün olmadığı kimi, ruhi təmizlənmənin ən kəsə və düzgün yolu olan musiqisiz və ilahilər adlanan rəqssiz də yaşamaq olmaz: “Bunu ən gözəl Şəms Təbrizi anlatmışdır. Şəms Təbrizinin eşq təsəvvüfü digərlərindən fərqlənir. Şəms elə böyük bir şəxsiyyətdir ki, məsciddə yalnız moizə ilə məşğul olan Cəlaləddini Mövlana etdi. Şəms deyir ki, eşq təsəvvüfünün üç əsası var: şeir, musiqi, rəqs. Bunlar üçü bir yerdə vəhdət təşkil edər. Şeirin içindəki vəzn və ritm rəqsdən gəlir. Sözcüklər şeirdə rəqs edirlər. Sözcüklər kimi insan da rəqs etməyi bacarmalıdır. Rəqs ruhi təmizlənmənin ən kəsə və düzgün yoludur. Ancaq hansı rəqs? Orda-burda oynayıb başqalarını əyləndirmək üçün olan rəqsləri demirəm. O da yaxşıdır. Ancaq yenə də Şəms deyir ki, insan öz yalnızlığında rəqs edərkən Tanrıya qovuşmağa can atır sanki. Bu rəqsin yalnız bir görücüsü var, o da Tanrıdır. Çünki insan yalnız qalanda acı duyğular onun içini sarar. Tənhalığı rəqs hərəkətləri ilə ortadan qaldırmaq olar. Ona görə şərqi və şeir söyləyib rəqs etmək kamilləşmə, insanın öz içində bütünləşmə yollarından biridir. Şəms bu səbəbdən bu gün daha çox Konyada görüntülənən “Səmazənlik”i sistematizə etdi. Mən uzun zaman irfanla məşğul oldum. Buna görə öz yalnızlığımda çox rəqs etmişəm. Əgər o rəqslər olmasaydı, mənim ruhum təmizlənib “Heydər baba” kimi əsərlər yaza bilməzdi. Artıq çox yaşlanmışam. Çox rəqs edə bilmirəm öz tənhalığımda. Tar çalıb muğam oxuyuram. Mərhum Əbulhəsənxan İqbal Azər yaxşı oxuyardı. Mən də ondan muğam öyrənmişdim. Ancaq İqbal Azər kimi oxuyan olmaz”.

* * *

Şairin öz ömrünü mərhələlərə ayırması daha diqqətçəkəndir: “Nə ömür, bu altmış ilin yarısı gecə oldu – yuxuda, xəyalda keçdi, qalan yarısının yarısı oynamağa – uşaqlıq dövrünün şıltaqlıqlarına sərf olundu… Ömrün gənclik adlanan qalan yarısı həyati, maddi-cismani ehtiyacları ödəməyə həsr olundu, qalan yarısında qocalıq çağları –bədbəxtlik və çətinlik dövrü başlandı… Kim bu uzun illərdə düşünməyə macal tapıbsa, ömür elə budur, qalanları isə xoş xəyallardır“.

* * *

Şəhriyar maddi sıxıntılar içində idi. Bu üzdən kirayənişin qaldığı bahalı evdən nisbətən ucuz evə daşınmaq istəyir. Soyuq bir qış günü əşyasını bir bağlamaya yığıb qapının ağzına qoyur və hambal çağırmaq üçün küçəyə çıxır. Geri qayıdanda əşyalarının oğurlandığını görür. Qışın soyuğunda yorğan-döşəksiz, isti çaysız-çörəksiz qaldığı məşum gecədə məhz özünün acınacaqlı vəziyyətinə “Yata bilməyirəm” şeirini həsr edir. Gecə yata bilməyən şair düşdüyü duruma üzülməkdənsə, əksini edir. Buna görə də həmin şeirdə onun yumor hissi aşkar görünür.

“Heydərbabaya salam” poemasına yazdığı izahlarda

uşaqlıq çağları haqda özünün söylədiklərindən

İyirmi yeddinci bənd: Kənd evlərində damın ortasında baca olur, bu da havanı dəyişmək, evə gün və işıq salmaq, həm də təndirin tüstüsünü xaric etmək üçündür. Bunlardan əlavə, bir sıra digər işlər də bu bacaların vasitəsilə görülür ki, mən "Gecənin əfsanəsi" adlı şerimdə bu haqda geniş danışmışam. O cümlədən adaxlıbazlıq işində bu bacaların mühüm rolu vardır. Bir də ki, Novruz bayramı gecələri şal sallamaq mərasimi bu bacalar vasitəsilə aşağıda izah etdiyimiz kimi həyata keçirilir. İlin axır çərşənbəsindən sonra kəndin gəncləri və uşaqları özlərini tanıtdırmadan axşamçağı şər qarışanda, “Damlara gedib bayramlıq tələb edirik“ – deyib öz əlvan şallarını həmin bacalardan içəri sallayırlar. Ev sahibi öz zənni sayəsində şal sahibinin kim olduğunu güman edib, onun şəxsiyyətinə görə şalının ucuna bayramlıq bağlayır. O vaxtın bayramlığı güllü yun corablar, ipək dəsmallar, dodaq sazı, şirni xoruz, boyanmış yumurta, noğul, kişmiş, şirni və bu kimi şeylərdən ibarət idi. Bu həm də bayramda uşaqları, xüsusən, yoxsul uşaqlarını sevindirməkdən, qəlblərini almaqdan ötrü, kənd bayramının, el şənliyinin ən fərəhli və təntənəli mərasimlərindən biri idi.

İyirmi səkkizinci bənd: O ili mənim nənəm rəhmətə getmişdi. Buna görə biz bayram mərasimində iştirak etməməliydik, ancaq mən uşaq idim, başım çıxmırdı, şıltaqlıq edib, dava-dalaşla bir şal alıb, qonşumuz Qulam xalaoğlugilə qaçdım, dama çıxıb bacadan şalı salladım. Qulam xalaoğlunun anası rəhmətlik Fatma xala dərhal şalın mənimki olduğunu bilib, mərhum Xanım nənəmi yada salıb, ağlaya-ağlaya şalına bir cüt corab bağladı. Hələ də mələklərdən gözəl o kəndli qadının ilahi siması mənim gözlərim önündə unudulmaz bir lövhə kimi canlanır.

Qırx səkkizinci bənd: Ailəmiz Təbrizdə olduğu zaman böyük bibim ildə bir dəfə Təbrizə gələrdi. Rəhmətlik atam vəfat edib, ailə Tehrana köçdükdən sonra bibimin Təbrizə gəldiyini eşidəndə hamımız kədərlənib deyərdik: “Görəsən, yazıq bibimin əhvalı bizsiz necədir, harada qalır?” Bu bənd məhz o hisslərə həsr olunub.

Əlli birinci bənd: Qıpçaq dağətəyi kəndlərdən biridir. Uşaqlıqda əmioğlum Mahmud Nur Azəri ilə bir dəfə oraya qonaq getdik. Bir neçə gün qalıb, səyahətlə, at çapmaqla məşğul olduq.

Əlli ikinci bənd: Qarakol – Heydərbabanın böyründəki bir dərənin adıdır ki, Qayışqurşaq kəndi ilə mənim ata-baba yurdum olan Xoşginab kəndini birləşdirir.

Əlli dördüncü bənd: Ağa Mir Qafar – Xoşginabın görkəmli seyidlərindən idi ki, mərhum Mustəfiəlməmalikin dostu olan rəhmətlik Hacı Mir Şərifdən sonra Təbrizdə və Tehranda hamıdan artıq tanınıb. Xoşsurət, xoşsöhbət, səxavətli və şücaətli bir adam idi, tündməzac olsa da, yeri gələndə həqiqət tərəfdarı olub, haqq üstdə əsib, haqsızı qılınc kimi kəsərdi. Onun zarafatları, məclislərdə söylədiyi incə, şirin sözləri və lətifələri onu bir sənətkar səviyyəsinə qaldırardı. Bu günün dili ilə desək, o, bir çox komik və əxlaqi pyeslərin həm müəllifi, həm də ifaçısı idi. Rollarını çox yaxşı oynayardı. O olan məclisdə hamı gülməkdən, az qala, huşunu itirərdi. Məsələn, Nəsrəddin şah vəfat edəndə vəliəhdi Müzəffərəddin şah Təbrizdən Tehrana gedəndə çox məhzun va kədərli idi, göz yaşlarını saxlaya bilmirdi, saray xadimləri şahın kefini bir qədər açmaq üçün Ağa Mir Qafara müraciət edirlər. O, dərhal şahın atının cilovundan yapışır, zarafata başlayır, iş o yerə çatır ki, şah gülməkdən qəşş edib, az qala, atdan yıxılacaqmış. Fəryad edir ki, gəlin məni seyidin əlindən qurtarın. Özünün kiçik bir malikanəsi var idi, bundan gələn gəlirlə ailəsini dolandırırdı. Dövlətlilərdən aldığını da fəqirlərə paylardı. Onun sarayında o zamankı Xoşginabın kəndliləri də şal və tirmə arxalıq geyərdilər.

Əlli beşinci bənd: Mərhum Mir Mustafa dayı atamın dayısı idi. Uca boylu, iri gövdəli, enli, qalın saqqallı, məşhur rus yazıçısı və filosofu Tolstoyu xatırladan bir adam idi. Ruhu etibarilə də Firdovsiyə oxşayardı. Çox epik şeirlər və qəhrəmanlıq dastanlarını əzbərdən bilirdi.

“Heydərbabaya salam” poemasının 1954-cü il ilk geniş nəşrinin müqəddiməsində Şəhriyar yazır: “O vaxt ki mərhum anam Tehrana gəldi, onun sehrli təsiriylə keçmiş günlərin əyləncələri və uşaqlığımın şən, məsud anları yavaş-yavaş zehnimdə canlandı, ölülər dirildi və o zaman tablolar rəngləriylə yenidən cızıldı”¹⁰.

1952-ci ildə anası dünyanı əbədi tərk edir. Şəhriyar “Heydərbabaya salam” poemasının II hissəsini yazır. Şair bu hadisəni belə şərh edir: “Şeirə əski və dərin bir ilgim var idi, yazdığım hər yanıqlı parça bir dostdan ayrılmanın acısıyla vücuda gəlmişdi. Hər hansı bir sevgilidən ayrılarkən qapıda vida göz yaşı tökmək insanların təbii bir halıdır. Vida edərkən tökdüyüm son göz yaşı damcılarından ”Heydərbabaya salam” mənzuməsiylə “Vay, vay madərəm!” parçası meydana gəldi.

Anası Kövkəb xanımın: “Ay oğul, deyirlər, sən böyük şairsən. Axı mən sənin yazdıqlarını başa düşə bilmirəm. Lalın da dilini anası bilir, bəs mən niyə sənin dilini anlamıram? Olmazmı, öz dilində yazasan, mən də anlayım və zövq alım?” – gileyi Şəhriyarı ana dilində yazıb-yaratmağa səfərbər edir.¹¹

Məryəm Behişti¹²

Uşaqlığı

Şəhriyarın uşaqlığı Məşrutə inqilabı illərinə təsadüf edir. Təbriz küçələrində toqquşmalar gedəndə onun 2 yaşı vardı. Şah qüvvələri qəməri 1327-ci ildə Təbrizin mühasirəsini yardığı zaman Şəhriyarın 6 yaşı vardı.

Şəhriyarın atası Mirağa Nəcəfdə dini təhsil almışdı. Əhalinin hamısının savadlı olmadığı bir dövrdə gözəl xətti və yazı savadı olan Mirağa xalq üçün “ərizə” yazırdı. Deyilənə görə, Müzəffərəddin şahın saray adamlarından olan Əmir Nizam Gorusi bir dəfə onun xəttini ərizələrdən birində görüb bəyənmiş və onu öz yanına çağırmışdı. Sonra isə onu müctəhidlərdən birinə tərifləmişdi. O dövrdə Mirağanın şöhrəti artmağa başlayır. Şəhriyar onun barəsində deyir: “Təbriz vəliəhdin iqamətgahı olduğu dövrdə Tehran əyanlarından biri Təbrizə gəlir. Atamı ildə əlli tümən olmaqla, övladına müəllim təyin edir. O zaman əlli tümən böyük məbləğ idi və bir ailə əlli tümənə yaşaya bilərdi.

İllər sonra Qacar şahzadələrinin vəziyyəti çətinləşir. O şahzadə də Tehrana qayıtmalı olur. Lakin atamın maaşını kəsmir. Onun ölümündən sonra həyat yoldaşı xanım Əkrəm-üs-Səltənə də hər il atamın maaşını göndərirdi.

Şəhriyarın atası elm adamı idi və Təbrizdəki siyasi vəziyyət onu narahat edirdi. Eyni zamanda ailəsini də düşünərək Təbrizi tərk etməyi fikrində tutsa da, bunu tez bir zamanda həyata keçirmədi. Lakin Təbrizdəki toqquşmalar zamanı evi dağıldı¹³.

Buna baxmayaraq o, yenə də Təbrizdə qaldı. O zamana qədər ki, Məhəmmədhüseynin iki yaşı tamam oldu. Günlərin birində uşaq qapının yanında oynayarkən, anası onu çağırır və evə aparır. Bu zaman hündür bir kişi evlərinə doğru irəliləyirdi.Uşağı görcək onu anasından alıb qucaqladı və öpdü¹⁴. Həmin o kişi Səttarxan idi.

Mücahid dəstələri təşkil olunmuş, Təbriz küçələri döyüş meydanına çevrilmişdi. Atası Mirağa bir müddət gözlədi. Ola bilsin düşünürdü ki, şəhəri tərk edərsə, ailəsi üçün qazanc yeri tapa bilməz. Bu zaman evi ikinci dəfə dağıdıldı, gülləbaran edildi¹⁵. Nəhayət, Mirağa şəhəri tərk etmək qərarına gəldi və öz ata-babalarının kəndi Xoşginaba qayıtdı ki, ata-anasının evində məskunlaşsın. Həmin evdə Məhəmmədhüseynin nənəsi və bibisi də yaşayırdı. Sakit, qan tökülməsindən və qarışıqlıqdan uzaq illər həmişəlik Məhəmmədhüseynin xatirində qaldı.

Azərbaycanın müxtəlif məntəqələrinin adları – Şeşgəlan, Qarasu, Qaraçəmən, Qış qurşaq və s. onun şeirlərində əks olunub.

Mirağanın kənddəki dolanışığı haqqında məlumatımız olmasa da, məlumdur ki, Şəhriyarın uşaqlığı rifah içində kənddə keçib.

Şəhriyar dəfələrlə şeirlərində bəhs etdiyi bibisi haqqında deyir: “Bizim yaşadığımız evdə bibimin otağında tağça vardı. Orada 2 kitab vardı: Biri “Qurani-Məcid”, digəri isə Hafizin divanı. Mən oynayıb gələndən sonra bir dəfə Quran ayələri, digər dəfə də Hafizin divanını oxuyurdum. Əvvəldən zehnim “Qurani-Məcid”in səmavi musiqili kəlmələri və Hafizin şeirləri ilə dolu idi”¹⁶. O zaman Şəhriyarın 6 yaşı vardı.

“Kənddə idim. Altı yaşım vardı. Əlifbanı oxuyurdum. Sözləri oxuya bilsəm də, mənasını anlamırdım. Mən atamdan farsca və ərəbcə ədəbiyyatı öyrənirdim”¹⁷.

“Daha sonra Təbrizə gəlib təhsil almağa başladım. İbtidai təhsili “Pərvəreş“ mədrəsəsində, ədəbiyyatı isə “Talibiyyə”də oxudum. Mərhum Əllamə Təbatəbai ilə kurs yoldaşı oldum. O məndən dörd yaş böyük idi. Ərəbşünaslıq o zaman Təbrizdə çox məşhur idi. Ərəbcənin əsaslarını dərindən öyrəndim. Atamın Təbrizdə öz evi və evdə əlli nəfər çalışanı vardı. Mən və əmim oğlu “Talibiyyə”də kiçik hücrə götürdük və orada həsir üzərində yaşamağa başladıq. Müəllimlərimiz mərhum Ayətullah Düzdüzani, Seyyid Hadi Sina olublar”¹⁸.

Beləliklə, Mirağa Xoşginabinin kənddəki həyatı yeddi-səkkiz il çəkmiş və yenidən Təbrizə qayıtmışdı.

Qayıdış

Mirağa Təbrizə qayıtmaq qərarına gəlir. O zaman Şəhriyarın təqribən 10 yaşı vardı. Atasının gəliri yaxşı idi.

Şəhriyarın yazılarından da bəllidir ki, atası xeyirxah və qonaqpərvər adam olub, zəiflərə əl tutub və bəzi adamların xərclərini də ödəyirmiş. Təbrizdə vəkillik edir və qazancından yardımlara sərf edirdi.

Mirağa Şəhriyarın təhsilinə də diqqət yetirirdi. Şəhriyar ərəbcə ilə yanaşı, fransızcanı da öyrənirdi.

Məhəmməd Hüseyn təqribən 1296-1297-ci illərdə Şəhriyar adlı gənclə dostlaşır. Onun şeirə həvəsi vardı. 12-13 yaşlı iki yeniyetmə birlikdə Tehrana gəlirlər. M.Hüseyn dostu Şəhriyara o qədər dəyər verirdi ki, onun adını sonralar ləqəb kimi istifadə edir.

“Cənnətə yol şeiri” onun ilk şeirlərindəndir ki, Şəhriyarla dostluğu dövründə yazılıb.

On dörd yaşında Tehrana gələn Məhəmmədhüseyn Darülfünunda təhsilə başlayır. İctimai işlər və mitinqlərə də qatılırdı. O illər haqqında yazırdı: “1300-cü ildə (şəmsi) yaşım az və qərib olduğumdan həmin xanımın evinə getdim (Həmin qadın ki, illər əvvəl atası Mirağa Xoşginabinin hər il əlli tümən məvacibini göndərirdi). Onlar varlı məhəllələrindən olan Əmiriyyədə yaşayırdılar. Məni çox mehriban və istiliklə qarşıladı və təkidlə altı ay yanında saxladı. Deyirdi ki, sən burada qəribsən və Tehran mühitinə bələd deyilsən. Gərək sənə yaxınımda bir otaq tutam ki, qalasan və gözüm üstündə olsun. Beləliklə, onun tutduğu həmin evdə qaldım”.

Məhəmmədhüseyn o illər haqqında yazır: “Hər gün günortadan sonra müəyyən bir saatda universitetdən çıxır və evə gəlirdim. Ali Tibb mədrəsəsi Darülfünun məhəlləsində idi. O zamanlar Tehranda futbol yeni yayılırdı. Yeganə futbol meydançası kollecdə (Elbrus dəbirestanı) idi və kollecin öz şagirdlərindən əlavə, yalnız bizim mədrəsənin tələbələrinin orada oynamaq icazəsi vardı. Bir gün günortadan sonra bizi orada oynamağa apardılar və oyundan sonra, təqribən gecədən bir saat keçmiş evə qayıtdım. Küçəyə daxil olan kimi qarışıqlıq olduğunu gördüm. Küçə və ətrafı adamla dolu idi. Məni görən kimi üstümə töküldülər. Qonşu qadın dedi:

– Ağa, bu yazıq ər-arvadı öldürdün ki…

Dedim:

– Nə?

Dedi:

– Bu gün gec gəlmisən, xəbər də verməmisən. Onlar da nigaran qalıblar ki, başına bir iş gəlib. Hamıdan soraqlayıb səni axtarmağa gediblər.

Fikrimə gəldi ki, universitetə gedim. Gördüm ki, universitet bağlı, o yazıqlar da hərəsi bir tərəfdə dayanıb ağlayırlar. Məni görən kimi, sanki dünyanı onlara verdilər. Onlar və mən sevinc göz yaşları içərisində evə qayıtdıq.

Sonralar universitet yaxınlığında otaq kirayə etdim. O zaman artıq atam vəfat etmişdi. Xanım Əkrəm-əs-Səltənə isə həmin əlli tüməni yenə də mənim üçün göndərirdi. Bir ay sonra o da vəfat etdi. Lakin mən həmin mədrəsənin son kurs tələbəsi olduğum müddətədək yaşlı nökər Əbdülsəməd Mirzə hər ay gəlib əlli tüməni mənə çatdırırdı. Hədsiz dərəcədə narahat idim, bilirdim ki, vəziyyətləri əvvəlki kimi deyil və bilirdim ki, bu pulu nəsə satıb verirlər. Sonra ondan xahiş etdim ki, daha pul göndərməsinlər”.

O zaman Məhəmmədhüseyn on səkkiz yaşlı gənc idi. O, Şəhriyarla dostluğunu davam etdirir və şeirlər yazırdı. O da həmin şeirləri dəftərçəsinə yazırdı ki, Xəyyam kitab mağazasında çap etdirsin.

Dostu Şəhriyarın maddi vəziyyəti yaxşı idi və ona kömək edirdi. Xüsusilə sonralar Şəhriyarın maddi vəziyyətinin pisləşdiyi zaman Şəhriyar ona xeyli kömək etmişdi.

Məhəmmədhüseyn o zaman məşhur musiqiçi Əbülhəsən Səba ilə tanış idi və Səba ona setar çalmağı öyrədirdi. Gözəl səsi olduğundan Şəhriyar bəzi qəzəllərini setar çalıb oxuyurdu. O illərdə böyük sənətkarların çoxu ilə tanışlığı vardı: “Nə gecələr keçirdim. Əsrin sənətkarları ilə tanış oldum. Sadiq Hidayət, Nima və başqaları”. O zaman ki, aşıq idim və həyatın çətinliklərindən cana doymuşdum, Hidayətin sözlərinin təsiri altında “Pəs qəle” şəlaləsinin lap ucuna qalxdım ki, özümü atım. Əgər gənc çobanın əli məni tutmasaydı, indi mən olmazdım. O məni öz çadırına apardı. O da ürəyi sınmış aşiq idi və insanlardan uzaqlaşmışdı. Çox tezliklə intihar xəstəliyindən sağaldım. Nima da intihar etmək istəmişdi ki, xanımı dadına çatmışdı¹⁹.

Sonralar saz çalmaqdan imtina edir. Səbəbi ustadın öz xatirələrindədir: “Bir gün yuxuda gördüm ki, məsciddir. Həzrət Rəsulullah (s.) oturub. İnsanlar onun ziyarətinə gəliblər. Məscidin qapısında iki keşikçi durub. Onlardan biri atamdır. İçəri girmək istəyirdim ki, atam məni saxlayaraq pencəyimin altında saxladığım sazı göstərərək dedi: “Bununla məscidə girmək istəyirsən? Yuxudan ayıldım və o zamandan saz çalmağı kənara qoydum”²⁰.