Дараванне

На магіле Эльзы Ганса не было. Яна раптам адчула, як стамілася за гэты моташлівы дзень, і прысела ля помніка, аглядаючы абсаджаныя нізкім стрыжаным ядлоўцам суседнія пліты. Кожная магіла – маленькі дагледжаны садзік з абавязковымі кустамі руж, ліхтарыкамі ды лампадкамі, з белымі фігуркамі анёлаў. Як гэта не падобна да месцаў спачыну яе родных! Нават неба над тутэйшым некропалем эмалева-блакітнае, як на старажытных мазаіках у Эрмітажы Байройта; там, дзе пахавана яе маці, неба амаль заўжды даждлівае, гнілое, яно давіць на плечы і спараджае ў жыхарах правінцыйнага гарадка сератанінавы голад і дэпрэсію, традыцыйны айчынны зыход з якой вядомы: п’янства. Але тутэйшая вытанчанасць не кожнаму па кішэні. Для Ганса месца побач з жонкай даўно аплочана; руплівая нямецкая зямля, патрабуючы выканання дагавора, прасела вунь з аднаго боку магілы – там, дзе мусіць стаяць труна. Выплаты за месца пад ласкавым баварскім сонцам працягваюцца і пасля смерці: па новым законе сваякі нябожчыка аплочваюць арэнду зямлі на трыццаць гадоў наперад, а не на дваццаць, як было раней, бо ў сучаснай экалогіі з-за змяненняў мікрафлоры глебы труп за такі кароткі тэрмін не паспявае згніць – і гэта падлічана з той халоднай дакладнасцю, ад якой у яе, Ларысы, пры ўсёй яе нянавісці да айчыннага бязладдзя, проста мароз па скуры. Адразу ж бярэцца плата за дэмантаж помніка: калі праз трыццаць гадоў родзічы раптам уздумаюць нахабна змяніць месца жыхарства, не папярэдзіўшы царкву (чаго, зразумела, ніколі не здараецца), той не давядзецца адшукваць іх. Сёлета Ральф атрымаў ветлівы ліст-напамінак, што аплочаны час скончыўся і трэба альбо плаціць далей, альбо знішчыць помнік маці ды прадаставіць месца больш заможным нябожчыкам: за 5 гадоў 100 еўра, за 10 – 200 еўра і г. д. Так што, спадары турысты, падарожнікі за цудам, калі вы ўбачыце ў «брацкай магіле», то бок у звальнай яме, якая маецца на ўскрайку некаторых еўрапейскіх могілак, скінутыя туды экскаватарам косткі – нічые, дык ведайце: гэта костачкі рускіх, беларускіх, украінскіх жанчын, якія адважна кінуліся са сваёй пахмурнай радзімы на пошукі гламурнага шчасця або ўсяго толькі сытага жыцця…

Яна вярнулася ў вёску і прыпаркавала машыну ля ганка. Што ж, напэўна, не застаецца нічога іншага, як тэлефанаваць у паліцыю. Калі Паўль, які жыў па суседстве, знік у ноч на Хэлоўін (яна гэта дакладна запомніла, бо дзеці ў касцюмах вядзьмарак стукаліся ў дамы, збіралі ў мех ласункі), справа таксама скончылася паліцыяй. Ноччу выпаў першы снег, а раніцай паліцэйскія знайшлі скарчанелы труп Паўля. Увечары яго брат, таксама досыць пажылы спадар, замкнуў дзверы і лёг спаць. Хто мог уявіць, што хворы вылезе праз французскае акно! Гэтыя вар’яты часам такія хітрыя і вынаходлівыя, калі хочуць выслізнуць з хаты, узяць хаця б сённяшняе здарэнне з Гансам. Зрэшты, Паўля шукаць доўга не прыйшлося: на краі вёскі стаяў пусты дом ягоных бацькоў. Праз вядомы яму лаз уцякач пралез унутр і заснуў на сваім ложку, дзе спаў у юнацтве, – пэўна, як і Ганс, уявіў сябе падлеткам, а тэмпература на вуліцы між тым знізілася да мінус васьмі. Тым ранкам, занятая, як і ўся вёска, мітуснёй вакол сумнай падзеі (паліцыянты заходзілі ў дом, задавалі пытанні), Ларыса не адразу ўсвядоміла нязвыклую цішыню: Ганс чамусьці не крычаў, гукаючы яе. Дзверы пакоя паддаліся з цяжкасцю: стары ляжаў ля парога непрытомны. У паўзмроку (жалюзі былі закрытыя) ёй удалося разгледзець рану на лбе і парваную мочку вуха. Ральф паспеў з’ехаць на працу, і ёй прыйшлося бегчы па Аліцыю і Отта; утрох яны паднялі Ганса, паклалі на ложак. Аліцыя толькі вохкала, разглядаючы плямы крыві на светлым (калісьці) дывановым пакрыцці, якое, між іншым, узяло б зараз прыз на біенале авангардыстаў: у абстракцыянісцкіх разводах мачы і крыві, з разнастайнымі адценнямі плям таксама фізіялагічнага паходжання (змена памперсаў не заўсёды праходзіць удала) – ну проста бяры ды выстаўляй у галерэі сучаснага мастацтва. Ад страты крыві стары тады абяссілеў настолькі, што ляжаў ціха, нават драўляная рашотка ложка не абуджала ў ім звычайнай агрэсіі.

Можа, і зараз Ганс ляжыць дзе-небудзь, разбіўшы галаву аб камні, сплываючы крывёю? А мо, што не лепш, прагаладаўся, пачаў жаваць якое-небудзь вулічнае смецце і, канечне, паспеў ім падавіцца: ежу хапае прагна, а пра тое, што трэба перажоўваць, забывае. Нядаўна падавіўся кавалкам мяса, не мог дыхаць і быў ужо непрытомны, верталёт – тутэйшая «хуткая дапамога» – ляцеў з Эбенсфелда, чакалі ўсяго хвілін сем, верталёт прызямліўся за вёскай, урачы беглі праз поле бягом, спартовага выгляду маладыя мужчыны з сумкамі, напічканымі апаратурай, трыста метраў прабеглі і нават не запыхаліся (ёй адразу ж успомніліся працуючыя ў «неадложцы» яе гарадка квактухі з камодападобнымі постацямі, як яны нетаропка вывальваюцца з раздзяўбанага РАФа). Стары ляжаў на баку і хрыпеў; горла яму прачысцілі, але ў лякарню ўсё-такі забралі – баяліся пнеўманіі. Калі ж яны з Ральфам наведалі яго праз дзень, Ганс іх не пазнаў і нёс поўную лухту, бо пры ягонай хваробе любая перамена абстаноўкі толькі згушчае туман у галаве.

Дарэчы, там, у лякарні, ён быў прывязаны да ложка спецыяльным поясам, каб не ўставаў, – своечасовая мера, улічваючы хаця б і сённяшняе здарэнне. Усё яму трэба кудысьці ісці, спатыкаецца аб парогі-прыступкі, падае і ляжыць бервяно бервяном, увесь у сіняках-крывападцёках, а ўсё роўна, варта паставіць на ногі, зноў пускаецца шкандыбаць, нібыта дзіцянё, якое вучыцца хадзіць… І сённяшні яго дэмарш трэба было, вядома, прадбачыць, аднойчы ён ужо зрабіў падобнае, хаця менавіта тады ніхто гэтага і не чакаў. Перадусім яна, даведзеная няспаннем амаль да галюцынацый, па парадзе ўрача павялічыла хвораму дозу мелперону; як высветлілася потым, доза была для гіпапатама, не меней. Ганс неахвотна прадзіраў вочы апоўдні, расслаблена ляжаў у ложку гадзінамі; карміць трэба было толькі адзін раз, сняданак і вячэра прападалі. На навакольны свет амаль не рэагаваў, драмаў і днём на канапе ў гасцёўні, а пасля месяца такіх доз зусім саслабеў: ногі раз’язджаліся, што ў таго нованароджанага цяляці, колькі разоў падаў – Ларыса і не лічыла, амаль не еў і спраўляў патрэбы, натуральна, пад сябе. Выглядаў ён так дрэнна, што яна забіла трывогу і выклікала ўрача ўзяць кроў на аналіз. Яго даб’е найменшая прастуда, сказаў урач, лейкацыты ўпалі ніжэй няма куды; яна скончыла даваць тыя пілюлі, хутала яго ў шалікі ды цёплыя вязаныя кофты, як калісьці Светку пасля чарговай ангіны, і міжволі шкадавала, а ён зрабіўся пакорлівым і бездапаможным, пазіраў на яе выцвілымі згусткамі эмалі ды шаптаў сваё «данке шён». Неўзабаве крыху акрыяў, але быў яшчэ кволы і пастаяна падаў – а падаў жудасна: аднойчы так грымнуўся ўсім целам на спіну, што яна думала – усё, канец, але абышлося. Страшны, як гогалеўскі мярцвяк, увесь у барвовых і чорных плямах (сінякі з-за дрэннага кровазвароту не сыходзілі), ён увесь час ірваўся кудысьці бегчы, зноў падаў і разбіваўся ў кроў. І яна змучылася канчаткова, бо падняць яго адна не магла: цяжкі, як мех з мукой, і, як мех жа, бездапаможны, сам ён аніколькі ёй не дапамагаў. Потым ужо здагадалася крэсла падстаўляць, каб ён мог рукамі ўхапіцца, а яна ў гэты час яго прыўзнімала, так і перасоўваліся па доме двухспіннай істотай з крэслам у галавах.

А пазней ён адужаў ужо настолькі, што ўсё намагаўся выслізнуць на вуліцу, вось тады і адбыўся той выпадак, генеральная, так бы мовіць, рэпетыцыя сённяшняга. З яе дапамогай ён уставаў, дапаўзаў да сваёй канапкі ў гасцёўні, там яна яго пакідала, а сама завіхалася па гаспадарцы, абсалютна ўпэўненая ў тым, што ён занадта слабы, каб куды-небудзь ісці. Пралічылася. Яна прыбіралася на другім паверсе, Ральф адправіўся ў лес па дровы і забыў замкнуць дзверы; была ранняя вясна, пачынала цямнець. Тады Ганс, згубіўшы па дарозе чаравік, здолеў дайсці да канца вёскі, дзе зваліўся ў калюжыну на абочыне, ну а падняцца самастойна, зразумела, не мог. Па гэтым чаравіку, што валяўся пасярод вуліцы, Ларыса яго і знайшла, а з дапамогай шляхетнага спадара, што праязджаў міма, паставіла на ногі; дарэчы, ёй каштавала немалых высілкаў расціснуць пальцы яго правай рукі, у якой ён трымаў кол, верагодна, вырваны з чыёйсьці агароджы. Усё гэта яна расказала тады ўрачу ў лякарні, не забыўшы дадаць, што ў іх пабывалі судовыя медыкі ды адвакат, якія пацвердзілі неабходнасць апякунства над Гансам; у выніку Ральфу выдалі пашпарт апекуна і таўсценны даведнік. Між іншым, да гэтага Ральф і яна не мелі права перашкаджаць старому выходзіць з дому, а таксама чытаць пошту, якая прыходзіла на яго імя: нічога не паробіш – правы чалавека! Але пасля ўступлення ў сілу рашэння суда ніхто не абавязаны больш звяртаць увагу на дзівацтвы хворага. Ці можна зараз і дома, а не толькі ў лякарні, прывязваць Ганса поясам да ложка, пацікавілася яна. Так, адказала доктарка, цяпер можна. І паспяшайцеся, калі вы па-ранейшаму жадаеце аддаць яго ў дом састарэлых, там яшчэ засталіся свабодныя месцы. Можаце спачатку ўладкаваць яго часова, праўда, кароткатэрміновае знаходжанне каштуе даражэй, заўважыла медычка.

А ёй, Ларысе, пасля тых слоў доктаркі ўспомніўся яшчэ адзін «унук сібірскага шамана», псіхолаг з эмігрантаў, паслухаць якога яе запрасілі ў жаночы крызісны цэнтр, і яна з цікаўнасці схадзіла. Пажылы мужчына падкрэслена еўрапейскага выгляду – у модным швэдары, з маладзёжным вожыкам сівых валасоў – усміхаючыся на ўсе трыццаць два ненатуральна белыя зубы, філасофстваваў пра тое, што паміраць – гэта смешна. І яна, хаця і не зразумела, што ў тым смешнага, падзівілася альтэрнатыўнасці падыходу. «Мы яшчэ не прынялі канчатковага рашэння», – сказаў Ральф. «Я разумею, – адказала ўрач, – гэта нялёгка, але, у рэшце рэшт, давядзецца змірыцца. Тых, хто пакутуе на хваробу Альцгеймера, у Германіі ўсё болей, а маладым трэба жыць і працаваць».

Усвядоміўшы зараз справядлівасць тых слоў урача, яна адчула, як сціснула сэрца ад нервовага напружання і страху за Ганса, дзесьці зараз паміраючага (што зусім не смешна), і тут жа раздалося раздражняльнае папіскванне мабільніка. Ларыса пачула жаночы голас, які гаварыў па-нямецку з дзікунскім акцэнтам, хутчэй за ўсё, усходнеславянскім: «Гэта не ёсць фрау Краўз? Я ехай мая машына і знаходзіць тут у брудзе ляжаць дзядуля з запіскай вашага тэлефона на карман…» – і закрычала па-руску: «Да, это мой, вы где?! Я уже еду!!!»

* * *

Ну, давай, дружа, здымай швэдар, цяпер кашулю, вось так, Ганс у нас малайчына, цяпер штаны і шкарпэткі, хадзем мыцца, Гансік, ну давай жа, чаго ты ўпіраешся, дурненькі, зараз будзеш у нас жаніх хоць куды, заўтра цябе чакаюць у адным цудоўным месцы, там знойдзеш сабе сімпатычную бабулю з манікюрам і прычоскай ад моднага парыкмахера, яны тут усе ў семдзесят год яшчэ ў гольф гуляюць, вось прыступка, асцярожна, не бойся, я трымаю цябе, цяпер па адной назе ў ванну, цішэй, не паслізніся. Усё гэта яна гаворыць старому па-беларуску, даўно засвоіла манеру размаўляць з хворым на роднай мове. Яна дагэтуль не можа з дакладнасцю сказаць, ці разумее яе Ганс; ён не выяўляе ні здзіўлення, ні раздражнення, а паслухмяна садзіцца за стол, варта ёй паклікаць: «Ганс, абедаць!» – і сам пачынае распранацца, як толькі яна скамандуе: «Мыцца!» Цяпер, Гансушка, па адной назе асцярожна на падлогу, ды не спяшайся ты, гора маё, паспееш злопаць сваё печыва, і да чаго ж, Божухна, можа дайсці чалавек. Ну, паглядзі ж на сябе, эх, калі б ты хоць памятаў, дзе зарабіў вось гэта ўпрыгожанне!

На сцягне Ганса цямнее вялізны лілова-чорны сінячышча – вынік адзінокай прагулкі. Прыляцеўшы ўмомант на месца, дзе ён ляжаў на зямлі (усяго некалькіх метраў не дайшоў да глыбокага яра), – там яго знайшла нечаканая выратавальніца, якая аказалася этнічнай немкай з Сібіры, – Ларыса звярнула ўвагу на тое, што ў правай руцэ Ганс моцна сціскае драўляную калодку для абутку. Ну, раскажы, навошта табе тыя палкі, калодкі? Навошта выломліваеш перакладзіны з ложка? Куды ўвесь час уцякаеш? Чым табе дрэнна дома, з намі? Пачакай, вось заўтра адвязём цябе туды, адкуль так проста не збяжыш… Яна нацягвае на жоўтую зношаную скуру трусы-памперсы (цяпер ужо і днём: пасля тыдня ў лякарні Ганс канчаткова забыў, дзе ў доме прыбіральня, і вось зараз, у сувязі з павелічэннем нагрузкі па догляду хворага, ёй, напэўна, далі б другую групу, у якой адмовілі раней). Надзявае старому шкарпэткі, споднікі, спартовыя штаны (ад штроксавых, якія насіў да лякарні і якіх прыкупілі некалькі пар новых – дарагія, заразы, – ад штроксаў давялося адмовіцца: ён развучыўся спраўляцца з маланкай і гузікам, так і выходзіў з клазета з расшпіленай шырынкай, добра яшчэ, калі зморшчаны адростак не вывальваўся пры гэтым вонкі), кашулю, швэдар – ну вось і справіліся. Ральф пагаліў бацьку, а яе знаёмая з Эбенсфелда падстрыгла яму пазногці спецыяльнай машынкай: з-за шматгадовага грыбка нажніцы іх не бяруць. І, агледзеўшы пасвяжэлага і быццам бы нават памаладзелага Ганса, яна прынялася збіраць яго рэчы.

Тыдзень таму яны з Ральфам прынялі рашэнне змясціць хворага ў дом састарэлых – пасля падзей 9 мая гэта паўстала з усёй незваротнасцю. Пакуль што на дваццаць адзін дзень: тэрмін яе штогадовага адпачынку з захаваннем аплаты, які прадастаўляе нямецкая дзяржава таму, хто даглядае цяжкахворага. А потым, калі адпачынак скончыцца, хутчэй за ўсё, яны назаўжды аформяць старога ў багадзельню. «Вось бачыш, як добра, што табе не далі другую групу па доглядзе, з ёй і аплата ва ўстанове вышэйшая!» – задаволена казаў Ральф, і яна ў які ўжо раз падзівілася таму, як лёгка яны знаходзяць падставы для шчасця: зэканоміў 100 еўра – вось табе і свята! А Ральф так разышоўся, што павёў яе ў кавярню і нават заказаў шампанскае, – зразумела, тое, што пад гэтым разумеюць яе суайчыннікі, бо сапраўднае Шампанскае (Champagner) робіцца толькі ў Шампані ды каштуе шалёных грошай (усё астатняе – віно ігрыстае, тут яго называюць Sekt; па няведанні яна калісьці казала немцам, што ў Беларусі п’юць па святах Champagner, і ў тых вочы на лоб лезлі ад здзіўлення ды жаху перад дурным марнатраўствам людзей, якія не грэбуюць паношаным адзеннем). І калі яна выпіла свой бакал Sekt’а, Ральф паведаміў, што заўтра ніяк не можа адпрасіцца з працы, тэрміновы заказ, і таму везці Ганса ў багадзельню давядзецца ёй.

…Дом састарэлых – Pflegeheim або Seniorenheim, як ён тут называецца, аточаны англійскім газонам з падстрыжанымі ў выглядзе правільных конусаў кустамі. Жывая агароджа таксама падстрыжана нібы па лінейцы, ля ганка разбіты клумбы. Ружы ў такім месцы здаюцца штучнымі: раскошнымі ды бяздушнымі. У фае таксама шмат кветак, ёсць нават дэкаратыўная пальма ў вазоне, засунутая ў кут, як бедная сваячка. Іх з Гансам сустракае дзяжурны ўрач, і можна не сумнявацца ў тым, што ён шчыра рады іх бачыць: за кароткатэрміновае знаходжанне старога ва ўстанове Ральф заплаціць каля дзвюх тысяч еўра (палавіну з іх кампенсуе страхоўка). Пры медыцынскім аглядзе Ганс паводзіць сябе як паінька: на пытанні адказвае разумна, увесь ажно свеціцца добразычлівасцю ды прыязнасцю (дакладна так было, калі прыходзіў сямейны ўрач), і яна зноў здзіўляецца двум розным абліччам хворага: дзённаму і начному. «Які прыемны пажылы спадар!» – гаворыць урач, афармляючы паперы (ага, цікава, што ты запяеш, калі ён апоўначы пачне акопы капаць?), і ўрачыста паведамляе, што яны з Ральфам нарэшце прынялі правільнае рашэнне. Вы і так надта доўга цярпелі, большасць не вытрымлівае і года: увогуле, гэта пытанне часу і нерваў, кажа ён. У суправаджэнні лекара Ларыса праходзіць па этажах Phflegeheim’а. У холе мноства жывых кветак – як у сапраўднай пахавальнай канторы; сярод кветак сядзяць і прагульваюцца тутэйшыя насельнікі, некаторыя ў інвалідных калясках, самі падобныя да акультураных вечназялёных кусцікаў у вазонах. Тут жывуць звычайныя адзінокія людзі, тлумачыць урач, кожная спадарыня (спадар) мае асобны пакойчык, можна прывезці ўласную мэблю, можна карыстацца казённай; хто жадае, сам гатуе ежу на агульнай кухні, але большасць аддаюць перавагу ўжо прыгатаваным стравам або заказваюць іх згодна з меню ў рэстаране. Божа мой, заказваюць у рэстаране! Нашаму дык трэба паднесці да рота шклянку і гвалтам уліць змесціва ці хаця б прасачыць, каб выпіў: у такіх, як Ганс, вельмі хутка наступае абязводжванне. (Няўжо яна зараз сказала – «нашаму»?) Тут на адну медсястру дзесяць пацыентаў, паціскае плячыма ўрач, абед па чвэрці гадзіны на кожнага, калі хворы не спраўляецца, арганізуем штучнае харчаванне. Дык што, Ганса намераны карміць тут унутрывеннымі растворамі? І ці будзе хто-небудзь дзяжурыць ля яго па начах? «Справа вось у чым, гер доктар: ён баіцца заставацца адзін у цемры. Яму здаецца, што вайна ўсё яшчэ працягваецца. Вы разумееце? Яго пагналі сямнаццацігадовым у акупацыйную зону… (Ці яна гэта гаворыць?)» «Ну што ж, павялічым дозу мелперону», – ветліва-раўнадушна кажа ўрач. «Але ён і так прымае тры таблеткі штодня, больш не вытрымае печань!» Урач глядзіць на яе са здзіўленнем. Рана ці позна гэта ўсё роўна здарыцца, фрау Краўз.

І сапраўды, ёй дык што за справа да гэтага старога, былога нямецкага салдата? Ці не яна яшчэ нядаўна хацела кінуць мужа, каб ніколі больш не бачыць Ганса бегаючым па дому ў мілітарысцкай кашулі, не чуць яго «Auf Wiedersehen… Auf Wiedersehen…»? Яна ж марыла здаць яго ў багадзельню! Няўжо яна даравала яму, былому акупанту? Насустрач Ларысе лядашчы стары старанна круціць рукамі колы інваліднай каляскі. Бачна, што намаганне даецца яму з цяжкасцю: маршчастая скура на шыі боўтаецца, як пустыя трыбухі, на руках успухлі жылы, па падбароддзі сцякае цурок сліны… Можа, дарэмна яны з Ральфам паспяшаліся? Трэба было для пачатку паспрабаваць прывязваць Ганса на ноч да ложка поясам. Бо яны ж купілі пояс, прызначаны спецыяльна для такіх хворых. «Паварочвацца з боку на бок ён зможа, нават сесці, калі вельмі пастараецца, але ўстаць – ні ў якім выпадку, – сказаў уладальнік магазіна. – Можна, дарэчы, зрабіць і так, каб хворы ляжаў і не мог варухнуцца, пояс прадугледжвае і гэтую магчымасць. Крычаць, вядома, пояс яму не перашкодзіць, але на гэты выпадак у нас ёсць цудоўныя берушы – зразумела, не для яго, а для вас, ці жадаеце зірнуць?» «Не, не трэба», – сказала яна тады, а ўяўленне (яе клінічна абвостраная ўразлівасць) адразу ж намалявала ёй гэты пояс як прадукт удасканалення традыцыйных прылад катавання. Хвароба Альцгеймера зараз вельмі распаўсюджана, уздыхнуў уладальнік магазіна, мае бацькі – абое, і маці маёй жонкі таксама… зразумела, усе яны ў дамах састарэлых, іх там добра даглядаюць.

Узгадаўшы тую размову (вось, немцы аддаюць сваіх блізкіх, а ён табе хто?), яна крыху супакоілася і ўпэўнена ўвайшла ў маленькі пакойчык з драўляным ложкам і стракатымі фіранкамі на вокнах. Цяпер гэта будзе Гансаў пакой. Магчыма, апошні ў яго жыцці. Іншага ён не ўбачыць. Яна ўзяла старога за руку і павяла, і ён паслухмяна пацягнуўся следам, шоргаючы тапкамі. Перад дзвярыма спыніўся, зірнуў на яе запытальна, а яна, схаваўшы збянтэжанасць, усміхнулася яму падбадзёрваюча – навошта ж палохаць хворага? «Ну вось, Гансік. Уладкоўвайся, адчувай сябе, як дома. Тут ты будзеш цяпер жыць. Тут добра. Цябе будуць даглядаць. Бачыш, які прыгожы краявід за акном? Ты зможаш любавацца кветкамі, вось толькі за агароджу выходзіць табе нельга. Ніякіх далёкіх прагулак! Мы з Ральфам будзем часта цябе наведваць. Не сумуй!» І яна абняла і пацалавала старога ў вялую прахалодную шчаку – упершыню за час іх жыцця пад адным дахам. І адчула на губах вільготны след. Дзіўна: сляза Ганса не была салёнай. Яна ўвогуле не мела смаку, як дыстыляваная вада. Пакінуўшы хворага пад наглядам медсястры, якая ўжо сюсюкала з новым жыхаром, як з дзіцёнкам, Ларыса выйшла з пакоя, міжволі адзначыўшы, што ў ім няма люстэрка, так што размаўляць Гансу не будзе з кім. У дзвярах азірнулася, каб яшчэ раз усміхнуцца і памахаць яму рукой.

– Не пакідай мяне! – раптам сказаў Ганс, абсалютна разумна гледзячы на яе, і ад яго позірку адчуўшы ў горле камяк (ну ты даеш! каго шкадуеш?), яна збегла ўніз па лесвіцы, села ў машыну і ўключыла матор, каб сагрэцца. А потым зразумела, што калоціць яе не ад холаду, а ад адчування віны – канечне ж, абсалютна недарэчнага.

Дом набіты нязвыклай цішынёй, як ватай. Цішыня абвалакае думкі, нібыта яе мозг – крохкая ёлачная цацка, надзейна ўпакаваная да наступных Калядаў. У яе чарапную каробку напхалі мяккай задушлівай ваты. Гансава таблетка мелперону, якую Ларыса выпіла гадзіну таму, каб заснуць, зрабіла вату цяжкай, набухлай вільгаццю, і толькі… Як ён там? Учора скардзіўся на галаўны боль. Пакармілі яго або ўвагналі ў вену раствор? Напэўна, ляжыць мокры, прышпілены поясам да ложка, і кліча яе, ён жа не разумее, дзе знаходзіцца… Або разумее? Ці дайшло да яго, што яго пакінулі паміраць? Чаму ён плакаў? А яна, аказваецца, паспела прывязацца да гэтага нямоглага, абсалютна чужога ёй старога. А раптам – гэтая думка прымусіла яе сесці на ложку – раптам ён перахітрыў персанал і збег?

Светлячок электроннага табло паказваў дзве гадзіны з чвэрцю; не запальваючы святла, яна знайшла пантофлі, нацягнула джынсы і швэдар і, сама не ведаючы, навошта, спусцілася ў пакой хворага, – пэўна, каб прыбраць там. Але прыбіраць, уласна кажучы, не было патрэбы: люстэрка стаяла на сваім месцы, ложак быў акуратна засцелены ёю яшчэ ўчора. І яна прынялася сцягваць з падушкі навалачку, здымаць прасціну, каб сёння ж усё перамыць, рэзкім рухам ссунула матрас… На падлогу ўпаў сшытак у скураным пераплёце. Яна адкрыла вокладку з залатым гатычным цісненнем і пачала чытаць, з цяжкасцю разбіраючы почырк.

«12 снежня 2003 года.

Сёння так і не змог успомніць, як завуць прадаўшчыцу з мясной лаўкі, а я ж шмат гадоў тут пастаянны кліент. Затое перажытае калісьці ў той краіне паміж Польшчай і Расіяй усё часцей прыходзіць у снах і бачыцца так яскрава, як быццам бы адбылося ўчора. Вось і хачу ўсё запісаць, пакуль мая памяць не здрадзіла мне канчаткова.

Мне было 17 гадоў, калі я атрымаў павестку з’явіцца ў ваенную камендатуру з усімі дакументамі для праходжання службы па абароне Рэйха ад ворагаў. Так, у сорак чацвёртым пачалі ўжо прызываць семнаццацігадовых. Мой аднакласнік Эрхард атрымаў такую ж павестку на два месяцы раней. Ён не пайшоў у камендатуру, і быў затрыманы супрацоўнікамі службы Імперскай Бяспекі. Яго абвінавацілі ў здрадзе Рэйху. Больш Эрхарда ніхто не бачыў. Зніклі таксама ягоныя бацькі. Я вельмі любіў сваю маці, таму пайшоў у камендатуру.

Падрыхтоўка да фронту не была доўгай. Бянтэжыла, што нават страляць я як след не ўмеў: патронаў на стрэльбы амаль не давалі. Затое маршыраваў выдатна. Фельдфебель, які выдаваў мне форму, уздыхаў: «Надышоў час, калі ў войска прымаюць такіх, як ты, недаробкаў».

12 мая 1944 года я прыбыў у мотапяхотную дывізію, дыслацыраваную ў рэйхскамісарыяце Остланд. Ехаў туды ў асветленым свечкамі вагоне, электрычнасці не было. Мае новыя сябры добра ігралі на губным гармоніку. Вывучыў песню «Вахта на Рэйне»…»

Яна села на ложак Ганса, бо не тольк мазгі, але і ногі раптам зрабіліся ватныя. Стала чытаць далей.

«5 сакавіка 2004 года.

 

Мой сын Ральф нарэшце ажаніўся. Прывёз жанчыну з той самай краіны. Калі я ўбачыў яе, аслупянеў: яна проста неверагодна падобная да Зосі! Цяпер успаміны наведваюць мяне амаль кожную ноч. Спазмы сціскаюць горла, не даюць дыхаць. Зося, першае і адзінае маё каханне…

… Які страшны тут лес! Чорны, пахмурны. Мне расказалі: восенню 1941-га на гэтым месцы, за два кіламетры ад бліжэйшага горада, за ваенным аэрадромам расстрэльвалі яўрэяў. Пра гэта мне паведаміў радавы Фішар, даўні ўдзельнік Vernichtungskrieg. Як гэта адбывалася? Яўрэяў дастаўлялі з гета на машынах і пешшу. Ля краю ямы яны мусілі распранацца. Усяго тут ляжалі некалькі тысяч «расава непрымальных». Паўгода таму яр раскапалі, трупы спалілі. Фішар лічыць, што фюрэр праявіў незразумелую слабасць, прымусіўшы іх корпацца «ў гэтым смярдзючым дзярме», як ён выказаўся: смурод над раскапаным могільнікам стаяў страшэнны. Трупы палілі па начах на вялізных вогнішчах. Калі яўрэяў знішчылі па загадзе фюрэра, пытаўся я сам ў сябе, дык чаму ліквідацыя могільніка адбывалася ўночы? Ці значыць гэта, што мы – злачынцы? Але задаваць такія пытанні ўслых недапушчальна…»

Адчыніла акно – ёй раптам перастала хапаць паветра. Наступны запіс быў зроблены іншымі чарніламі, почырк яшчэ менш разборлівы.

«19 верасня 2004 года.

І вось я вяртаюся ў свой гарнізон, раскватэраваны ў вёсцы за два дзясяткі кіламетраў ад горада. Вяртаюся да Зосі. «Я кахаю цябе», – сказаў я ёй. Завучыў гэтую фразу на яе роднай, вельмі прыгожай мове. Яна нічога не адказала. У яе вялізныя веі ды шэрыя вочы. Даўгія светлыя валасы. Яна лёгка чырванее. Яе ногі ў драпінах, бо ходзіць яна звычайна без абутку. На правай галёнцы вялізная радзімка. Усё гэта кранае мяне да слёз. «Я хачу ажаніцца з табой». Пахітала галавой і адвярнулася. «Варум ніхт? Вайна хутка скончыцца. Тут будзе Рэйх». Увайшла яе маці з маленькім Зосіным братам на руках, і я замаўчаў».

Многія з напісаных сказаў былі закрэслены, і таму на наступнай старонцы тэкст удалося разабраць толькі часткова:

«…у лесе мне паказалі сляды партызанскага лагера: папялішчы, крэпасці з бярвення. Раніцай бачыў у вёсцы павешанага партызана. На грудзях у яго дошчачка з надпісам: «Я забіваў нямецкіх салдат». Навошта мы прыйшлі на гэтую зямлю? Каб забіваць і быць забітымі?

У лесе за вёскай знайшлі труп радавога Фішара. Да грудзей прымацаваны шматок паперы, на якім яго рукою напісана: «Im Namen des Vaters, des Sohnes und des heiligen Geistes… Amen… Auf Wiedersehen… Auf Wiedersehen… Morgen um 9 Uhr gehen wir nach Hause, nach Hause, zu meiner Mutter…» … «Яны хочуць заўтра ў дзевяць? Што ж, цудоўна! Заўтра сюды прыбудзе паліцэйскі батальён, каб адправіць іх да прабабуль дакладна па графіку!» – пачуў я праз адкрытае акно камендатуры.

Заўтра ў дзевяць гадзін вёска мусіць быць ліквідавана. З усімі жыхарамі.

Не адразу знайшоў патрэбныя словы. «Заўтра тут будзе… айнзацгрупе». Зося зразумела. Твар яе пабялеў. «Давай уцячом… разам… туды, дзе не ваююць… яшчэ засталіся такія краіны…» Пахітала галавой. – «Варум?» – «Цябе заб’юць». Я ўхапіўся за гэтыя словы: «Ты клапоцішся пра маё жыццё. Значыць, ты мяне ўсё ж такі кахаеш?» Зноў маўчанне ў адказ. Тады я знайшоў у кішэні запальнічку, паднёс язычок полымя да свайго левага пляча. Зося ўскрыкнула. «Я цябе ка-ха-ю, – паўтарыў я, зноў на яе мове, і не ўстрымаўся, застагнаў ад болю. – А ты?» Не прымаў агонь, пакуль яна не кіўнула галавой як быццам бы сцвярджальна – усё так жа моўчкі, апусціўшы вочы.

Раніца. У вёсцы ніводнага жыхара. Ноччу ўсе сышлі. У лес. І Зося з імі. Камандзір айнзацгрупы рваў на сабе валасы ад злосці. Калі б ён ведаў, што гэта я іх папярэдзіў, мяне, напэўна, чакаў бы трыбунал».

Галава цяпер па-сапраўднаму балела – пэўна, ад снатворнага, ад намаганняў разабраць незнаёмы почырк на чужой мове. Далей у дзённіку была вырвана старонка, а на наступнай ішлі кароткія адрывістыя фразы, напісаныя каравымі літарамі:

«…трупы ляжалі ля пуні з раскрытымі насцеж дзвярамі… там, дзе іх расстралялі… так я ў апошні раз убачыў Зосю… і яе маці, і маленькага брата… вочы Зосі былі шырока расплюшчаны… і абсалютна пустыя… як неба, якое ў іх адлюстроўвалася… чорнае ад дыму… напэўна, яна нават не паспела спалохацца… або што-небудзь успомніць… мне сказалі, тое заслуга паліцэйскага з мясцовых, ён ведаў, як прабрацца на востраў у балоце, дзе жыхары вёскі звычайна хаваліся… потым я яго ўбачыў… увішны, з прылізанымі валасамі і маленькімі вусікамі, пукатымі вочкамі колеру рэдкае кавы… паліваў бензінам сцены пуні… ён і сёння стаіць перад вачыма… я пакляўся сабе, што высачу яго… я не мог пакараць іх усіх, сваіх і чужых… але я мог забіць аднаго…»

Яна вярнулася ў спальню і затрэсла Ральфа за плячо: «Слухай, я зразумела, чаму Ганс увесь час уцякаў з дому! Твой бацька… давай забяром яго! Зараз жа! Я буду даглядаць яго сама!» Ральф, спрасонку вельмі падобны да бацькі, такі ж ускудлачаны, з памятым тварам, ледзь разляпіў павекі: «Навошта так спяшацца? Вечарам наведаем яго, о’кей?» – і зноў праваліўся ў сон. І яна, пастаяўшы хвіліну ля ложка, кінулася ў гараж. Стары «фальксваген» Ганса завёўся адразу. Яна паехала скрозь попельную імглу, паехала насустрач дажджу, і раптам узгадала, што забыла ўставіць кантактныя лінзы, – ай, як гэта нядобра, улічваючы, што машыну яна водзіць усяго толькі два гады, кіроўца з яе пакуль няважны, ну нічога, як-небудзь абыдзецца… Дождж ліў усё мацней і мацней, дворнікі не паспявалі за ім… паварот, зноў паварот, а цяпер уверх… асцярожна, не спяшайся… І раптам адчула, як задняе кола слізганула кудысьці ўбок, машыну пацягнула ўправа, да абрывістага схілу. Павольна, вельмі павольна, па сантыметры выварочваючы руль, яна вярнулася на шашу, пастаяла крыху і, аблізаўшы перасмяглыя вусны, рушыла наперад.

…Насустрач ёй выкацілася рабаціністая і цемнавокая, падобная да каляднай булкі з разынкамі ды карыцай, медсястра. «Я прыехала да Ганса Краўза». – «Зараз час не для наведванняў, фрау Краўз. Вы можаце пабачыць спадара ўдзень, і ўрач павінен…» – «Я мушу ўпэўніцца, што з ім усё добра! Прапусціце мяне!» – «Руская эмацыянальнасць…» – «Я з Беларусі! Гэта не тое ж самае!» – «Прабачэнні…»

Па калідоры ўжо ішоў дзяжурны ўрач з маскай ветлівага здзіўлення на твары. Зараз ён выслухае яе і не стане пярэчыць. Удвух яны паднімуцца да старога – у гэты час ён звычайна не спіць.

«Паедзем дамоў», – скажа яна Гансу, скажа на сваёй мове.