Առավոտյան ես զարթեցա խիստ վաղ: Իմ սենյակի պատուհանից տեսա, – կովերը բակումը կանգնած էին, Մարոն կթում էր նրանց: Նրա շապիկի թևքերը ծալած էին, և ձեռքերի բազուկները մինչև արմունկը մերկ էին: Ի՜նչ գեղեցիկ էին այն լիքը, կլորիկ բազուկները: Ես ագահ աչքերով մտիկ էի անում: Գոգնոցը կապած չէր, և շապիկի օձիքի ճեղքից երբեմն դուրս էր նայում սիրուն կուրծքը: Նա վարսակալի նման մի սև բան կապել էր բաց գլխին, և նրա տակից խիտ ծամերը փռփռում էին առավոտյան հովի հետ: Մարոն երբեք չէր երևացել ինձ այնքան հրապուրիչ, որպես այն առավոտ: Նա իր կարմիր շապիկի մեջ, որ իջնում էր մինչև ոտքերը, ներկայացնում էր հովվական կյանքի մարմնացած անմեղությունը:

Նա վերջացրեց իր գործը և սկսեց կովերը քշել դեպի նախիրը:

Խաթունը – ծերունի որսորդի տնակալուչ պառավը, – զբաղված էր թոնիր վառելով: Հասոյի կինը, որսորդի հարսը, ծածկյալ ուրվականի նման, լուռ և մունջ, պտըտում էր թոնրի շուրջը, պառավի զանազան պատվները կատարելով: Այնքան ժամանակ ես չկարողացա տեսնել այս կնոջ երեսը կամ լսել նրա բերանից մի խոսք: Նա ոչ ոքի հետ չէր խոսում, բացի Մարոյից և բացի իր ամուսնից, այն ևս այն ժամանակ, երբ երկուքը միասին էին, և երրորդ անձն չկար նրանց մոտ:

Տանեցիներից ուրիշ մարդ չէր երևում:

Միայն Հասոյի երեխաները, քարշ ընկած մոր փեշերից, ճչվչում էին, պահանջում էին մի բան ուտելու: Մայրը խփում էր նրանց գլխին, պատվիրում էր, որ սուս կենան և համբերեն:

Ես նկատեցի, Մարոյի խոսքը բոլորովին ուղիղ էր, որ նա ասաց ինձ իր հորը ճանապարհ դնելեն հետո` «մենք էլի մնացինք մենակ»…

Եվ իրավ, ծերունի որսորդը գնաց եզիդիների ցեղապետի մոտ: Մըհեն սատանայի պես անհայտացավ: Հասոն իր ագարկից տուն չէր դառնում. նա պարապված էր իր դաշտային գործերով: Պառավ Խաթունը թոնիրը վառելեն և կերակուրները եփելեն հետո, նստում էր չարդախի տակ, այն հով տեղում բուրդ էր մանում: Հասոյի կինը հանգստություն չուներ իր երեխաների ձեռքից: Էլ ո՞վ էր մնում, – ես ու Մարոն, որ բավականին ազատ ժամեր ունեինք, խոսի՛ր, ծիծաղի՛ր, որքան քեֆդ է: Մարոն շուտ դարձավ նախիրից: Նա մոտեցավ, իմ սենյակի պատուհանից նայեց, որ իմանա ես զարթնե՞լ եմ, թե ոչ: Երբ տեսավ ինձ հագնված, ներս մտավ: Նրա դեմքը բավականին տխուր էր:

– Գիտե՞ս, Ֆարհատ, – ասաց նա, – երբ կովերը հասցրի նախիրին, ետ դառնալու ժամանակ անցա գյուղի միջով: Ամեն տներից գալիս էր գաթայի ու նազուքի հոտը, ամեն տեղ հալվա էին շինում: Բոլորը պատրաստվում են ուխտ գնալու:

– Ո՞րտեղ:

– Չե՞ս իմանում: Այսօր հինգշաբթի է, էգուց ուրբաթ, մյուս օրը…

– Շաբաթ:

– Հա՛: Շաբաթ օրը սուրբ աստվածածնի ուխտի օրն է: Ողջ Հաղբակը այնտեղ կլինի:

– Սալմաստն էլ այնտեղ կլինի, – պատասխանեցի ես:

Իրավ որ, նրա տոնին այնտեղ հավաքվում էր մեծ բազմություն սալմաստեցի և հաղբակեցի ուխտավորների: Չգիտեմ ինչո՞ւ աստվածածնի անունը հիշեցրեց իմ մանկությունը: Այնտեղ ամեն տարի տանում էր ինձ մայրս, քույրերիս հետ, տոնական հանդեսների ժամանակ:

– Բա՛, ամենը գնան, ես մնա՞մ, – հարցրուց Մարոն:

– Դու էլ գնա:

– Ո՞ւմ հետ: Հայրս տանը չէ: Մըհեն կորավ: Եղբայրս այսպիսի բաների գլուխ չունի: Ո՞վ կտանե ինձ:

– Ես:

– Դու հանաք ես անում, Ֆարհատ:

Ես հավատացրի Մարոյին, որ իմ խոստմունքը կատակ չէր, թե ես բոլորովին մոռացել էի, որ այս շաբաթ աստվածածնի տոնն է, հիմա որ իմացա, ես ինքս մեծ ցանկություն ունեմ այնտեղ գնալու, որովհետև գիտեմ, ուխտավորների թվում կլինեն մեր քաղաքացիներից շատերը, գուցե նրանց մեջ կգտնեմ իմ բարեկամներին, որոնցից այնքան ժամանակ բաժանված էի:

– Կարելի է տեսնես մորդ և քույրերիդ:

– Շատ կարելի է:

– Լավ: Հիմա ինչ եմ ուզում անել, Ֆարհատ, – շարունակեց Մարոն ծանր կերպով: – Առանց եղբորս կամքին ես չեմ կարա գնալ, դու պետք է խնդրես Հասոյից, որ ինձ թող տա քեզ հետ գալու: Դու ասա նրան, թե ինքդ ուզում ես ուխտ գնալ, ինձ էլ տանում ես քեզ հետ: Հասոն քո խաթրը շատ ունի, քո խոսքը չի կոտրի: – Այսպես կասես, հա՞:

– Հա՛, այդպես: Ես այս րոպեիս կերթամ Հասոյի մոտ, քեզ համար հրաման կառնեմ:

Մարոն փաթաթվեցավ ինձ որպես երեխա, որին խոստանում են բազարից քիշմիշ բերելու: Նա թողեց ինձ և դուրս վազեց, ասելով.

– Սպասի՛ր, մի քիլ կաթ բերեմ խմի՛ր, քաղցած մի՛ գնա:

Նա շուտով բերեց մի մեծ թասով կաթ և մի կտոր հաց: Նախաճաշիկս անելեն հետո, ես դիմեցի դեպի Հասոյի արտը:

Հասոն սկզբում շատ դժվարացավ մեր ուխտ գնալու մասին, ասելով, թե տունը բոլորովին կմնա անտեր, թե տունը առանց տղամարդի հսկողության թողնել չի կարելի, որովհետև ամեն գիշեր գողություններ են պատահում. թե նա, Հասոն, պետք է ստիպված լինի թողնել դաշտը և գնալ տանը պառկելու. այն ժամանակ նրա ցանքերը կմնան առանց հսկողության: Նա ավելացրուց, թե անիծած քրդերն իստակ բարբարոսներ են, որքան կարողանում են վեր առնել` գողանում են, իսկ մնացածը փչացնում են և այնպես հեռանում: Եվ նա այս պատճառով ամբողջ գիշերը չէ քնում, հենց հրացանը գոգին դրած, նստում է և բաց աչքերով հսկում է. աչքդ խփեցիր, բոլորը կտանեն: Եվ վերջացրուց, թե իր հայրը-ծերունի որսորդը – կամ Մըհեն եթե հեռացան, նրանք հույս ունեին իմ վրա, հիմա որ ես էլ գնամ, գիշերները տանը ո՞վ պետք է նայե և այլն:

Ես պատասխանեցի, թե մեր գնալ և գալը կտևե ոչ ավելի քան թե մի շաբաթ, և այս միջոցում դժվար չէր լինի մի մարդ վարձել և դնել տանը որպես պահապան:

Այնուհետև Հասոն շատ խուլ կերպով ակնարկեց, թե հասարակության կարծիքը վատ բացատրություն կտար մի այսպիսի նոր, և իրանց երկրում դեռ օրինակը չտեսնված, երևույթի մասին, երբ մի չափահաս աղջիկ մի քանի օրով ուխտ է գնում, իր մոտ ազգականը չեղող օտար տղամարդի հետ:

Հասոյի ակնարկությունը թեև բոլորվին ճիշտ էր, բայց ես կամեցա հերքել, ասելով` թե Մարոն ինձ համար նույն նշանակությունն ունի, որպես իրան, Հասոյի համար, նա մեր երկուսիս քույրն է: Մենք ամենքս երեխայությունից մեծացել ենք միասին, որպես միևնույն գերդաստանի զավակներ:

– Դրուստ է քո ասածը, Ֆարհատ, – պատասխանեց նա: – Բայց դու տեսե՞լ ես, որ մեր երկրում մի քույր իր եղբոր հետ հեռու տեղ ուխտ գնար:

– Չեմ տեսել:

– Էլ ի՞նչ ես խոսում: Կովը կովի մոտ են կապում, հորթը` հորթի մոտ, եզը` եզան մոտ: Այսպես էլ են մարդիկը:

Հասոն սովորություն ուներ իր խոսակցության մեջ ամեն օրինակները վերառնել անասուններից: Դասավորել տեսակը տեսակի հետ – դա նրա համար օրենք էր:

– Ես կգնամ մենակ, առանց Մարոյին իմ հետ տանելու:

Նա ոչինչ չպատասխանեց, մտածության մեջ ընկավ:

– Ես գուցե կրկին չեմ վերադառնա, – ավելացրի ես:

Հասոն նկատեց, թե որպիսի վիրավորական հանգով հայտնեցի իմ վերջին և վճռական խոսքը, որ դրեց նրան խիստ դժվար դրության մեջ: Նա գիտեր, որ իր հայրը ցանկանում էր ինձ իր մոտ պահել. այժմ հոր բացակայության ժամանակ առիթ տալ ինձ հեռանալու, դա գցում էր Հասոյի պատասխանատվության ներքո:

Հասոն անկեղծ էր. նա չուներ խորամանկ մարդու ձևերը: Նա հայտնեց, թե Կարոն ինձ հանձնել էր նրա հորը, իսկ հայրը գնալու ժամանակ պատվիրեց Հասոյին, որ վարվեն իմ հետ եղբայրաբար, որպեսզի որսորդի տունը ինձ ձանձրալի չլիներ, և ավելացրուց, մի փոքր հանաքի ձև տալով իր խոսքերին:

– Դու երեխայությունից իրասածի (համառ) տղա էիր, Ֆարհատ: Ես գիտեմ, թե քեզ կարողանամ հանգստացնել, Մարոյին չեմ կարող. նա ավելի կապը-կտրած է: Գնացեք, ինչպես ուզում եք, այնպես արեցեք, ես էս գործիցը ձեռքերս լվանում եմ…

– Մարոն ուզում է, որ քո կամքովն լինի:

– Ուրեմն, թող Խաթունին էլ իր հետ վեր առնե:

– Դարձյա՞լ «կովը կովի հետ»…

Հասոն ծիծաղեց: Ծիծաղը նրա բարի երսի վրա փոխվեցավ ժպիտի և նա ասաց.

– Քույրս քեզ շատ է սիրում, Ֆարհատ:

– Ի՞նչ գիտես:

– Նա ինքն ասաց ինձ:

– Թող սիրե, ավելի լավ:

– Բայց դո՞ւ:

– Ե՞ս… Մենք սիրում էինք մեկ մեկու, երբ դեռ երեխա էինք:

– Այն սերն ուրիշ էր:

– Սերը միշտ սեր է. նա չի փոխվում:

– Դու կարդացողի գլուխ ունես, Ֆարհատ, քեզ հետ դժվար է խոսելը, – ասաց Հասոն և բարձրացրուց իր խարազանը, սկսեց քշել արորին լծած եզները:

Ես հեռացա:

Զարմանալին այն էր, որ մի քանի շարականներ սովորած լինելով, այն ժամանակ ես ուսումնական էի համարվում: Իհարկե, Հասոյի աչքում ամեն տիրացու կշիռ ուներ թեև ես ինքս այժմ ծիծաղում եմ իմ այն ժամանակվա գիտության վրա:

Հասոյի արտը բավականին հեռու էր գյուղից: Ես շտապում էի շուտ տուն հասնել, հայտնել Մարոյին եղբոր համաձայնությունը. այդ պատճառով ընտրեցի թեև դժվարին, բայց ավելի կտրուկ և կարճ ճանապարհը: Հարկավոր էր միայն իջնել ձորը, անցնել մի քանի բլուրներ, վերջին բլուրի վրա արդեն կանգնած էր ծերունի որսորդի տունը:

Արեգակը թեև մի ժամ առաջ ծագել էր, բայց չէր երևում: Օրը մառախլապատ էր, և մռայլոտ ձորի խլությունը տալիս էր նրան գերեզմանի նմանություն: Այստեղ մի հազիվ նշմարելի շավիղ ոլոր-մոլոր գնում էր ձորի միջով, տեղ-տեղ թաքնվում էր խոտերի մեջ, իսկ երբեմն ծածկվում էր փուլ եկած ժայռերի բեկորներով: Այս զառիվայր և զառիվեր ճանապարհով կարող էին շրջել միայն եղջերուները:

Խորասուզված մտածությունների մեջ, համարյա աննկատելի էր ինձ ճանապարհի դժվարությունը, ինձ պաշարել էր աստվածածնի ուխտագնացության ուրախությունը: Մտածում էի, այնտեղ ուխտավորների թվում կտեսնեմ մեր քաղաքացիներից շատերին. գուցե մայրս, Մարիամը և Մագթաղը նույնպես նրանց հետ կլինեն: Մայրս ամեն տարի կատարում էր աստվածածնա ուխտը: Ո՜րքան կուրախանա նա, ո՜րքան կուրախանան քույրերս, երբ որ ինձ կտեսնեն: Երևի նրանք իմ մասին շատ տխուր են, ինձ բոլորովին կորած են համարում…

Եվ վերջ ի վերջո ես մտածում էի, գուցե կտեսնեմ և Սոնային. նրա հայրն որպես քահանա կգար գյուղացիների հետ (նրա հունձի օրն է), Սոնային ևս կբերե իր հետ: Ի՞նչ կասե Սոնան, երբ կտեսնե ինձ:

Ծերունի որսորդի տունը գալեն հետո, առաջին անգամ ջերմ կարոտով ես հիշեցի մեր խրճիթը, հայրենական երկիրը և այն մարդիկներին, որոնց ճանաչում էի, որոնց հետ սնվել ու մեծացել էի:

Երևցավ մի բարակ վտակ, որ խաչաձև կտրելով իմ ուղին, թափվում էր փոքր-ինչ հեռու ձորի խորության մեջ: Նա այնքան հստակ էր, որպես բյուրեղ: Երբ թեքվեցա ջրիցը խմելու, տեսնում եմ, վտակը բերում է իր հետ խիստ մանր ավազներ, որ անկարելի էր խմել: Ես դիմեցի դեպի ջրի աղբյուրը, որ երևում էր շատ հեռու չպետք է լինի: Մի աղոտ բան անորոշ կերպով խլրտվում էր, թեև մոտ էր նա, բայց վաղորդյան մառախուղը թույլ չէր տալիս պարզ տեսնել: Երբեմն կծկվում էր նա, երբեմն բաժանվում էր, և ամեն մի մասը տնկվելով գետնի վրա, մարդու մռայլ կերպարանք էր ընդունում: Նրանք դարձյալ միացան և կազմեցին մի սև շարժուն գունդ: Ի՞նչ պետք է լինի: Մոտենում եմ: Երկու արարած, միմյանց փաթաթված, աշխատում էին մինը մյուսին տակով անել: Նրանք կանայք էին: Մեկի ձեռքում փայլեց դանակը: Ես մոտ հասա: Մարոն տարածել էր գետնի վրա մի աղջկա, և նրա բազուկը պինդ բռնած, աշխատում էր ձեռքից խլել դանակը: Սարսափելի մի տեսարան էր այդ: Երկու կատաղած առյուծուհիք մենամարտում էին: Մարոյի հակառակորդը քրդուհի էր: Ես վրա հասա և բաժանեցի նրանց:

– Ես քեզ դարձյալ կստակացնե՜մ, դու իմ ձեռքից չե՜ս պրծնի, – ասաց քրդուհին, որի գեղեցիկ, սևորակ աչքերը նույն րոպեում ընդունել էին գազանի աչքերի նմանություն:

Մարոն ոչինչ չասաց, նա այնքան վրդովված էր, որ խոսել չէր կարողանում: Նա պատասխանեց իր արհամարհական նայվածքով:

Քրդուհին ավելի գեղեցիկ է իր կատաղության րոպեում. նրա հոգին և արտաքին կերպարանքը կազմակերպում են այն ժամանակ մի ամբողջ պատկեր, որի մեջ նա երևում է իր բոլոր քաջազնական բնավորությամբ:

Ես չէի կարող առանց համակրության նայել լեռների այն ազատ դստեր վրա, թեև մի րոպե առաջ նա ուզում էր սպանել Մարոյին:

– Ինչո՞ւ էիր սպանում այս աղջկան, – հարցրի ես քրդուհիից:

– Դու չգիտես, աղա, – նա ինձ համարում էր թուրք, – ի՜նչպես սատանա է այս աղջիկը, կասես թե ֆըլա (հայի նախատական կոչումը քրդի լեզվում) չլինի. նա համարձակվում է ձեռքը բարձրացնել իմ վրա. մի օր ուզում էր խեղդել ինձ: Ո՞ր հայը այսպես կանե:

– Հայը ի՞նչ է, որ չկարողանա այսպես անել:

– Հայը շո՜ւն է, հենց որ հաչե, գլխին խփի՛ր, ձենը կկտրե…

Արյունը վազեց դեպի իմ գլուխը, ձեռքերս դողացին: Բայց ի՞նչ մեղ ուներ քրդուհին, երբ անարգում էր մի ազգություն, որ ինքն իր ստորությամբ առիթ էր տվել իր մասին կազմել մի այսպիսի վատ կարծիք…

Բայց Մարոն համբերել չկարողացավ. նա կրկին հարձակվեցավ քրդուհու վրա և մի հարվածով գլորեց նրան գետին: Ես դժվարությամբ կարողացա ազատել նրա ճանկերից ու սակավ կատաղած զոհը:

– Թո՛ղ տուր խեղդեմ դրան, – ասում էր Մարոն:

– Շո՜ւն, – գոռում էր քրդուհին:

Այն ժամանակ միայն նկատեցի, որ Մարոյի ձեռքից արյուն էր հոսում: Երբ առաջին անգամ քրդուհու բազուկը բռնած, նա աշխատում էր խլել նրանից դանակը, մատը վիրավորել էր, և իր խռովության մեջ չէր զգում ցավը: Ես ուզեցի փաթաթել վերքը, բայց նա թող չտվեց, ասելով, թե ինքն ևս կարող է փաթաթել: Նա մոտեցավ աղբյուրին, սկսեց սառն ջրով լվանալ արյունը:

Քրդուհին գցեց իր ուսին մի տոպրակ, որի մեջ դրած էր մի գառն, և իր քայլերն ուղղեց դեպի գյուղը:

– Ո՞ւր ես տանում այս գառը, – հարցրի նրանից:

– Տանում եմ «աստծու մարդու» համար, – պատասխանեց նա հանդարտ կերպով:

– Ո՞վ է «աստծո մարդը»:

– Նա գրում է թիլիսմաններ, և որ տղային սիրում է աղջիկը, նրան բերում է այն աղջկա համար:

– Ուրեմն դու սիրո՞ւմ ես մեկին:

– Ահմեի որդի Սաֆոյին: Նա մի քաջ որսորդ է:

– Իսկ այդ գառը քո հոր հոտի՞ցն է:

– Ես նրան գողացա ճանապարհին գալու ժամանակ:

– Երևի, հայերի ոչխարներից: Այդպես չէ՞:

– Բա՛ ո՞րտեղից: Քրդի գառը ես չեմ գողանա:

– Հեռո՞ւ է քո հոր չադրը:

– Խանա-Սորի այն կողմը: Ես այնտեղից դուրս եկա, երբ լույսը դեռ չէր ծագել: Հայրս չիմացավ:

Ավելի քան երեք մղոն ճանապարհ էր եկել քրդուհին: Նա նայեց դեպի վեր, տեսնելու թե արևը որտեղ էր կանգնած և շարունակեց իր ճանապարհը, ասելով.

– Ես հեռու պետք է գնամ. «աստծո մարդը» կենում է այստեղից շատ հեռու. տե՛ս, այն կապույտ սարերի մեջ: Թե մի օր կպատահի քեզ անցնել Խանա-Սորի ձորով, հարցրու այնտեղ Գյուլիի հոր չադրը, նրան կոչում են Ռահմանի որդի Ռահիմ. նա Բիբլասների ցեղապետն է: Գյուլին շատ սիրեց քեզ, դու օգնեցիր նրան:

Քո աչքերը նմանում են նրա Սաֆոյի սուրմայած աչքերին: Գյուլին հանգստություն կտա քեզ իր հոր չադրում, մի ամսական գառը կմորթե քեզ համար:

Ես կամեցա գեղեցիկ քրդուհու քաղցրախոսությանը պատասխանել նույն ոճով և ասացի.

– Բայց Գյուլին նմանում է քյաֆար գյուլի (մուգ-ծիրանի գույն ունեցող վարդի):

Քրդուհի օրիորդի գորշ, բայց սիրուն դեմքի վրա փայլեց մի ժպիտ, նա երեսը շուռ տվեց, շարունակեց իր ճանապարհը, ասելով.

– Աստված կտա՜ ինձ մի օր, որ կսպանեմ այն սատանայի քածին… Նա ցույց տվեց Մարոյի վրա և հեռացավ:

Մարոն լվացել և փաթաթել էր իր վերքը, երբ ես մոտեցա նրան:

– Գիտե՞ս ով էր այն աղջիկը, – հարցրեց նա:

– Գյուլին: Այդ աղջիկը գնում էր կախարդի մոտ, որ նրա թիլիսմաներով գրավե իր սիրականին:

– Ո՞վ ասաց քեզ: Դու արդեն նրա անունն էլ գիտես …

– Նա ինքն ասաց:

– Բայց դու, Ֆարհատ, բավականին սիլի-բիլի արեցիր նրա հետ… Շա՜տ խորամանկ ես…

– Դրուստն ասեմ, ինձ շատ դուր եկավ Գյուլին:

– Նրա համար, որ իմ մատը կտրեց, հա՞:

Մարոյի աչքերում ցոլաց նախանձի կայծը:

– Դրա համար չէ: Նա սիրուն աղջիկ է:

– Սարսա՜ղ…

– Ես քեզ ուզեցի բարկացնել, Մարո:

– Առանց դրան էլ բարկացած եմ:

– Ի՞նձ վրա:

– Հա՛: Ինչո՞ւ չթողեցիր սատկեցնեի նրան:

– Գիտե՞ս ինչ կանեին քեզ քրդերը:

– Կսպանեին: Թող սպանեին: Մի օր պիտի մեռնեմ. բոլորը մեկ է:

– Հետո ես կմնայի առանց Մարոյի:

Նա ոչինչ չպատասխանեց և րոպեական լռությունից հետո հարցրուց.

– Հասոն ի՞նչ ասաց:

Ես պատասխանեցի, թե Հասոն համաձայնեցավ մեր ուխտագնացության համար, միայն ասաց, որ Խաթունին պետք է մեզ հետ տանենք: Ես հարցրի, արդյոք ձեռքի վերքն արգելք չէ՞ր լինի:

– Այդ ոչինչ, կտրածը շատ չէ, – պատասխանեց նա: – Ո՞րտեղից պատահեց այն անիծածը: Գիշերը վատ երազ էի տեսել, հիմա կատարվեց:

– Նա գնում էր կախարդի մոտ իր սիրականի համար թիլիսման գրել տալու:

– Հո՜ղը նրա գլխին, նրա հայրը քրդերի մեծավորն է, բայց ինքը սիրում է մի աղքատ որսորդի, նրա համար միայն, որ այն աղան լավ խաղ է ասում և սիրուն աչքեր ունի:

– Ի՞նչպես եղավ, որ դու եկար այստեղ և հանդիպեցար նրան:

Մարոն ասաց, ինքը անհամբերությամբ սպասում էր, թե ինչ լուր կբերեմ ես Հասոյից և այս ճանապարհով եկավ իմ առաջ լսելու եղբոր խոսքը: Գյուլին նստած էր աղբյուրի մոտ հանգստանալու համար, հենց որ տեսավ իրան, դանակը հանեց և հարձակվեցավ:

– Բայց ինչո՞ւ է նա քեզ հետ թշնամացել, – հարցրի ես:

– Դա հին բան է, – պատասխանեց Մարոն, – մի տարի Գյուլլիի հոր ցեղը եկավ մեր գյուղում ձմեռելու, Գյուլին մեր տան մոտն էր կենում: Ամեն օր մենք տեսնում էինք, որ մեր հավերից մեկը պակասում էր, ո՞վ էր տանում, չէինք իմանում: Հայրս ասաց, կարելի է աղվեսն է գողանում: Ես մի օր նստեցի մարագի դռանը, հսկում էի, որ աղվեսը գա և նրան բռնեմ, հավերի վրեժն առնեմ: Տեսնում եմ Գյուլին դևի պես հայտնվեցավ: Նա կուզեկուզ մոտեցավ, մարագի դուռը բաց արավ: Ես թաքնված էի, նա ինձ չտեսավ: Ձայն չհանեցի, մինչև մտավ մարագը: Հավերից երկուսը բռնեց, հենց որ դուրս էր գալիս, բռնեցի ծամերիցը, գցեցի գետին, խեղդում էի, բայց այդ միջոցին Մըհեն վրա հասավ, չթողեց: Հիմա այն օրից ինձ հետ թշնամություն ունի:

– Դու այսօր էլ նրան կխեղդեիր, եթե ես վրա չհասնեի: Բայց Գյուլիի պատմությունը մի անգամ էլ քեզանից լսած եմ:

– Բայց դու ոչ ոքին չասես այսօրվա անցքը, Ֆարհատ:

– Իսկ քո ձեռքի վե՞րքը:

– Ես կասեմ` ինքս վիրավորեցի, երբ դանակով սոխ էի կոտորում:

– Լավ:

– Դե՛, գնանք:

ԼԱ
ՈՒԽՏԱՎՈՐՆԵՐ

Մարոյի ձեռքի վերքն այնքան թեթև չէր, որքան նա կամենում էր ցույց տալ. դանակը կտրել էր բթամատի պտղուցը կես եղունգի հետ: Բայց նա դրա վրա ուշադրություն չէր դարձնում և ողջ օրը զբաղված էր ուխտագնացության պատրաստություններով: Ես տեսնում էի, թե որպես նա մի ձեռքով հունցում էր խմորը նազուքներ և յուղով հացեր թխելու համար, որպես եռանդով պատրաստում էր մեղրալի հալվաները:

Պառավ Խաթունը նույնպես ոչ սակավ զբաղմանց մեջ էր. նա ինքը վազեց խունկ և մոմ գնելու գյուղի մանրավաճառից իր սեփական արծաթով, որ ետ էր գցել այսպիսի հոգեշահ բաների համար: Նա աշխատում էր վերջացնել իր գործած գուլպաների երկրորդ ջուխտը, որ պատրաստել էր վանահորն ընծայելու, որպեսզի նա իրան հիշե իր աղոթքների մեջ:

Այդ բոլորը կատարվում էր խիստ ջերմ և բարեպաշտական ոգևորությամբ:

Տխուր էր միայն Մարգարիտը, – այդպես էր Հասոյի կնոջ անունը, – նա չէր կարողանում համբերել, որ Մարոն և Խաթունը ուխտ էին գնում, իսկ ինքը մնում էր: Ինչո՞ւ չէին թողնում նրան, մի՞թե նա հոգի չուներ, մի՞թե նա չէր ուզում վանքի սրբությունները համբուրել: Վերջապես նրան ևս պետք էր որսորդի փակված խրճիթից դուրս գալ և արձակ աշխարհ տեսնել: Մարոն կապը կտրած հորթի նման, ուր որ ասես, գնում էր, բայց ինքը պետք է տանից դուրս չգա, նրա համար, որ Մարոն դեռ աղջիկ էր, իսկ ինքը` հարս… Երևի այսպես էր մտածում Մարգարիտը, երևի, այսպես էր բողոքում նրա լռության դատապարտված լեզուն իր սրտի խորքում:

Եվ իրավ, հայ ընտանիքի մեջ խիստ տարբեր էր հարսի և դեռ չամուսնացած աղջկա վիճակը: Աղջիկը վայելում էր բավականին ազատություն: Նա, ում հետ ուզում էր, խոսում էր. նա կարող էր ոտքը շատ հեռու դուրս դնել հոր տան շեմքից, գնալ դրացիների տները, գնալ արտը, դաշտը, ուր որ ուզում էր ման գալ, իհարկե, պահպանելով համեստության բոլոր պատշաճը: Նրա երեսը ծածկված չէր քողով, և լեզուն արձակ էր: Իսկ այն օրից, երբ նա նշանվեցավ մեկի հետ, նա իր բոլոր հարաբերությունները կտրում էր դրսի աշխարհի հետ. նա դառնում էր իր տղամարդի սեփականությունը. նրա աշխարհը լինում էր ամուսնի տան չորս պատերը: Նրա բերանը փակվում էր. ոչ ոքի հետ խոսելու իրավունք չուներ, նրա երեսը ծածկվում էր թանձր քողով, ոչ ոքին ցույց տալու իրավունք չուներ: Նա ապրում էր իր ամուսնի համար, որպես նրա ծածկյալ և վարագուրված սրբությունը, որի ներսը նայելու օտար ոք կարող չէր:

Այս վիճակի մեջն էր գտնվում խեղճ Մարգարիտը:

Իր փակված դրությունը հարուցել էր նրա մեջ նախանձի նման մի բան դեպի ուրիշների ազատությունը, դեպի Մարոն, որ դեռ մանուկ աղջիկ էր, և դեպի պառավ Խաթունը, որ կյանքի համար անպիտանացած էր: Մանկության և զառամության – երկու հակառակ ծայրեր, որոնք ավելի չէին ենթարկվում ընտանեկան խստությունների պահանջներին:

Նույն ավուր երեկոյան պահն էր, որի մյուս առավոտը մենք պետք է ճանապարհ ընկնեինք դեպի վանքը: Ես գնացել էի ախոռատունը ձիս նայելու և պատանի Ատոյին – դա Մըհեի օգնականն էր – պատվիրելու, որ Մարոյի և Խաթունի նստելու ձիաների սարքը պատրաստեր, վաղ առավոտյան գարին տար, որ հովով ճանապարհ ընկնեինք: Դարձա իմ սենյակը մութը բավականին թանձրացել էր: Մարոն ամեն օր այս ժամուն ճրագ էր ներս բերում. այսօր, երևի, այնքան զբաղված էր, որ մոռացել էր, թե ես նստած եմ խավարի մեջ: Մեծ եղավ իմ զարմանքը, երբ տեսա փոխանակ Մարոյին հայտնվեցավ Մարգարիտը ճրագը ձեռին: Մոր փեշից բռնած, ներս մտավ և փոքրիկ Սալբին – Հասոյի անդրանիկը – և մի այնպիսի վախկոտ երես էր շինել չորս տարեկան երեխան, կարծես երկյուղ ուներ` չիցե թե մորը խլեն իր ձեռքից:

Մարգարիտը ձգած ուներ կարմիր քողը գլխին, որ առջևից ծածկում էր նրա երեսը մինչև գոտին, իսկ ետևից` բոլոր մեջքը: Նա առանց քողը բարձրացնելու, լուռ գլուխ տվեց և դրեց ճրագն իր տեղում: Ինձ երևաց, որ նա չէր ուզում հեռանալ, որպես ասում են` ոտքը քարշ գցեց, կարծես ուզում էր մի բան ասել ինձ: Նա կանգնեց ինձնացի փոքր-ինչ հեռու դռան մոտ, իսկ Սալբին տնկվեց մոր առջևը: Մայրը խթեց դստեր կողքը, դուստրն իր փայլուն աչքերը դարձրուց դեպի նա և հարցրուց.

– Ի՞նչ աշեմ:

Մայրը թեքվեցավ, Սալբիի ականջին փսփսաց մի խոսք:

– Աշա՛, ախպեր, ախար եշ էլ խեղճ եմ…

Սալբին շփոթվեցավ, նա մոռացավ մոր ասած պարբերության կեսը: Մայրը կրկին խթեց նրա կողքին և փսփսաց այս անգամ փոքր-ինչ լսելի ձայնով.

– Խորա՜ծ, էսպես չեն ասի:

Թարգմանը կրկնեց նրա խոսքերը.

– Խորա՜ծ, էշպեշ ցեն աշի:

Մայրը բարկանալով անհմուտ թարգմանի տգիտության վրա, այս անգամին ավելի սաստիկ խթեց նրա կողքին: Սալբին օրորվեցավ, ուզում էր ընկնել գետին, բայց հազիվ կարողանալով պահել իրան փոքրիկ ոտների վրա, տհաճությամբ հարցրուց.

– Բա՛ , ի՞նցպեշ աշեմ:

– Գլուխդ թա՜ղեմ, գիժ սատանա, տե՛ս, էդպես ասա՛ – ախպեր, բա ես խեղճ չե՞մ, ամենը գնում են ուխտ, ես մնում եմ տանը:

Սալբին հաղորդեց ինձ.

– Գլուխդ թա՜ղեմ, գիզ շատանա…

Մայրը բամփեց դստեր գլխին, փոքրիկ թարգմանը լաց ելավ, և ձգելով իր անախորժ պաշտոնը, դուրս փախավ:

– Ես հասկացա, քույրս, – ասեցի Մարգարիտին:

Նա անշարժ և լուռ մնաց իր տեղում, սպասելով իմ վերջին խոսքին:

– Դու ուզում ես Մարոյի հետ ուխտ գնալ, այդպես չէ՞:

Նա գլուխը շարժեց հավանական եղանակով:

– Ինչո՞ւ Հասոն չէ ուղարկում և քեզ:

Նա այժմ շարժեց ուսերը, որ նշանակում էր, թե ինքն էլ չգիտե:

– Դու ցանկանում ես, որ ես խնդրե՞մ Հասոյից:

Նա գլուխ տվեց, իբր թե շնորհակալ կլինի:

Նույն միջոցին ներս մտավ Մարոն: Նրա երեսի վրա երևեցավ զարմացման նման մի բան:

– Դո՞ւ այստեղ ինչ ես շինում, – հարցրուց Մարգարիտից:

Հարսը ձեռքով ցույց ավեց ճրագը, իբր թե ճրագն էր բերել:

– Մարգարիտն ուզում է գալ մեզ հետ, – ասացի ես Մարոյին:

– Թող գա, ավելի լավ: Բայց Հասոն ի՞նչ կասե:

– Ես Հասոյից կխնդրեմ:

Մարոն ուրախացավ, և դառնալով դեպի Մարգարիտը, ձեռքը տարավ դեպի նրա քողը, բարձրացնելով ասաց.

– Ումի՞ց ես երեսդ ծածկում, Ֆարհատի՞ց, ինչո՞ւ չես խոսում, քույրն եղբոր հետ չի՞ խոսի: Ֆարհատը ինչպես իմ, այնպես էլ քո եղբայրն է:

Մարգարիտը թեև շուտով քողը քաշեց երեսին, բայց ես կարողացա տեսնել նրա դեմքը. նա նմանում էր մի խամրած, դալկացած ծաղկի, որ երկար պահվել էր ծածկոցի տակ:

Մարոն կրկին ձեռքը տարավ դեպի նրա քողը: Մարգարիտը չկարողանալով դիմանալ նրա հանաքներին, մի բան ասաց Մարոյի ականջին և դուրս վազեց: Մարոն սկսեց ծիծաղել:

– Ինչ ասաց նա:

– Ասաց` «մեղք չէ՞, որ դու ասում ես` Ֆարհատն իմ եղբայրն է»:

– Ինչո՞ւ է մեղք:

– Տղան և աղջիկը երբ մեկմեկու հետ քույր ու եղբայր են դառնում, նրանք էլ…

– Չեն պսակվում:

– Հա՛: Մեր գյուղում մի տղա ու աղջիկ կային, խաչ-ավետարան համբուրեցին, քույր – եղբայր դարձան. հետո նրանց հերն ու մերն ուզեցին պսակել նրանց. նրանք չպսակվեցան, ասեցին` մեղք է. թեև մինչև հիմա էլ սիրում են մեկմեկու:

– Պսակվելու ժամանակ էլ խաչ-ավետարան են համբուրում:

– Բայց քույր-եղբայր չեն դառնում:

– Բա ի՞նչ են դառնում:

– է՜ հ, դու չե՞ս իմանում…

– Իմանում եմ: Դու շատ չար աղջիկ ես, Մարո, ի՞նչու այնպես արեցիր, երևի Մարգարիտը բարկացավ, որ նրա երեսը ինձ ցույց տվեցիր:

– Նա չի բարկանա: Մարգարիտը լավ սիրտ ունի. նա քեզ շատ է սիրում. երբ գնանք աստվածածին, ես ճանապարհին նրան քեզ հետ կխոսացնեմ: Այնտեղ քույր-եղբայր դարձեք, Ֆարհատ: Հետո նա քեզ հետ միշտ կխոսի, երեսը չի թաքցնի, բայց հիմա կարգ չէ, ամաչում է:

– Դու երբ որ հարս կդառնաս, դո՞ւ էլ երեսդ կծածկես, մարդու հետ չե՞ս խոսի:

– Բա ինչպե՞ս. դրա համար են հարս դառնում:

– Այդ բլբլացող լեզուդ ի՞նչպես պետք է լուռ պահես:

– Կսովորեմ: Ախար տղամարդը կծեծե, երբ կնիկը իր երեսը ուրիշին նշանց տալու լինի:

– Ես չեմ ծեծի…

Մարոն ծիծաղեց.

– ՈՒրիշներն ի՞նչ կասեն, չե՞ն ասի` անամոթ հարս է:

Ներս մտավ Հասոն: Նա իմանալով, որ մենք վաղ առավոտյան պետք է գնանք, եկել էր տան համար կարգադրություններ անելու:

Թեև խիստ դժվարությամբ, այնուամենայնիվ ես կարողացա Հասոյին համոզել, որ Մարգարիտին ևս մեզ հետ ուղարկել: Այժմ դժվարությունը մնում էր մի ուրիշ բանում: Ուխտավորների թվի վրա երկու հոգի ևս ավելացավ՝ Մարգարիտը և փոքրիկ Սալբին, որ լսելով մոր գնալը, լաց եղավ, թե ինքն էլ է ուզում սուրբ աստվածածինը տեսնել: Ուրեմն մեր ամբողջ քարավանը կազմվում էր հինգ հոգուց: Նրանց թվի համեմատ գրաստները չորս հատ էին` իմ ու Հասոյի նժույգները, մի մատակ ձի և մի ավանակ: Ավանակը որոշված էր մեր պաշարները բառնալու համար. խեղճի բեռան վրա ավելացրին և Սալբիին: Հասոյի նժույգը և մատակ ձին Մարոյի և Մարգարիտի մեջ բաժանելով, պառավ Խաթունը մնում էր առանց երիվարի: Գյուղից գրաստ վարձել անկարելի էր, որովհետև գյուղացիներից և ոչ մեկը, բացի ծերունի որսորդից, ձիաներ և ավանակներ չունեին: Այս խնդիրը վճռեց ինքը Խաթունը. նա ասաց` եթե գրաստ ևս գտնվեր, ինքը դարձյալ ոտով կգնար, նրա համար, որ ուխտ է դրել յոթն անգամ հետիոտ սուրբ աստվածածին գնալ. վեցը կատարել է, մնում է մեկը: Թեև խիստ դժվար էր պառավի համար երեք օրվա ճանապարհը անցնել ոտով, բայց նա հավատացրուց, թե կկատարե առանց նեղացնելու իրան և ընկերներին: Մենք մեր կողմից խոստացանք` երբեմն վայր իջնել մեր երիվարնեից և տալ պառավին, որ նստե հանգստանալու համար:

Ոչ սակավ տևեց վեճը Մարգարիտի և Մարոյի մեջ. նրանցից յուրաքանչյուրն ուզում էր հեծնել Հասոյի նժույգը. հաղթությունը տարավ, իհարկե, Մարոն. մատակ ձին որոշվեցավ Մարգարիտի համար:

Մարոն ուներ իր փոքրիկ փառասիրությունը. նա ուզում էր հայտնվել ուխտավորների մեջ, նստած գեղեցիկ նժույգի վրա, և ցույց տալ Հաղբակա աղջիկներին, թե ինքը նրանց երկրի «միրի» դուստրն է: Տղամարդերի մասին չէր մտածում. նա կամենում էր գրգռել իր ընկերուհիների նախանձը և նրանց ուշադրությունը գրավել:

«Միրը» մեծ նշանակություն ուներ հասարակության մեջ. նա ժողովրդի գլխավորը և ներկայացուցիչն էր, Հաղբակա հայերի «միրի» պաշտոնը վարում էր Մարոյի հայրը: Ամենքը կճանաչեին նրան, որպես դուստր այն մարդու, որ հասարակական դրության մեջ բռնել էր բարձր տեղ: Այդ պատճառով Մարոն աշխատում էր իր արտաքին փայլը հավասարեցնել իր հոր կոչման հետ: «Միրի» աղջի՜կ, մեծ բան էր Հաղբակում: Նա ոչ սակավ հոգ էր տանում և իր հագուստի ու պաճուճանքի մասին: Նրա զարդարանքները բաղկանում էին գույնզգույն հուլունքներից, քթի և ականջների օղերից, մատանիներից, պարանոցի մանյակից, գլխի արախչինից, նախշած ոսկի և արծաթի դրամներով, և արծաթյա քամարից: Վերջինը խիստ գեղեցիկ կերպով սազ էր գալիս բարակ մեջքին:

Նա մտածում էր և իմ մասին: Երևի, չէր ուզում, որ ես հայտնվեի ամբոխի մեջ իմ արդեն հնացած հագուստով: Այն օրից, որ ես փախա տեր Թոդիկի դպրոցեն, ես չէի փոխել իմ հագուստը, որովհետև ուրիշը չունեի: Գիշերից բավական անցել էր, երբ Մարոն, բոլորովին հոգնած, իմ մոտ եկավ: Նա հայտնեց, թե ինքը չէ ցանկանում, որ ես երևնայի ուխտավորների մեջ հնացած շորերով, ասաց, որ իր եղբայրը ունե մի ձեռք հագուստ բոլորովին նոր, որոնց ամենևին չէ հագել և ընծայեց ինձ հագնելու համար:

– Հասոյի շորերը իմ վրա չէին կարող նստել, – պատասխանեցի ես: – Հասոն ավելի հաստ է և հասակով կարճ. ես նրանից բարակ եմ և երկայն:

– Ես չեմ քնի, այս գիշեր կնստեմ, բոլորը կդրստեմ քո հասակի համեմատ:

Նա չափեց իմ հասակը և հեռացավ:

Հաղբակեցի կինը իր տան դերձակն է, նրանց հագուստներն այնպես էին ձևված, որ մեծից փոքրի համար և փոքրից մեծի համար փոփոխելու միշտ հնար կար:

Հայերի համար շատ թանկ էր նստում ուխտագնացությունը: Մի քանի գյուղի բնակիչները հավաքվում էին միասին, կազմում էին ամբողջ քարավան, շատ անգամ բաղկացած հարյուր երկու հարյուր հոգուց: Մի այսքան բազմություն դարձյալ չէր կարող առանց վտանգի կատարել իր ճանապարհորդությունը. նրանք վարձում էին քրդի ձիավորներ, որ իրանց պաշտպանեն ավազակների հարձակումներից և մարդագլուխ վճարում էին մի նշանակյալ արծաթ: Բայց քիչ էր պատահում, որ նույնիսկ պահապան քրդերի անհայտ ընկերները հարձակվում էին և կողոպտում էին ուխտավորների քարավանը: Պահապանները թեև ընդդիմություն էին գործում, բայց միայն ցույց տալու համար, թե իրանք ավազակների հետ առաջուց հարաբերություն չունեին:

Ուրբաթ օրը մենք ճանապարհ ընկանք, վաղ-առավոտյան, առանց քուրդ ձիավորների պահպանության, և ոչ խառնվեցանք գյուղացիների հետ: Մի այսպիսի համարձակությունը թեև հանդգնություն էր մեր կողմից, բայց նախ, իմ սնափառությունը չէր ներում ապավինել քրդերի պահպանությանը, երկրորդ, ծերունի որսորդի անունը, որ այնքան հարգված էր Հաղբակա մեջ, բավական էր նրա ընտանիքը քրդերի հարձակմունքից զերծ պահելու համար:

Քուրդը գիտե պատվել մեծությունը. նա ժողովրդի պետի վրա նայում է որպես աստուծո ձեռքին, որը հովանավորում է ժողովրդին: Ծերունի որսորդը Հաղբակա հայ ժողովրդյան գլուխն էր: