Yaşıl mürəkkəb

Başqa sözlə, respublika liderləri özlərini inqilabçı, hakimiyyəti də “inqilabi hökumət” sayır, istənilən əleyhdar addımı “əks-inqilab” kimi qiymətləndirirdilər.

İqtidar müxalif qarğaşanı normal hesab etsə də, müxaliflərə görə, gənc respublikada anti-demokratik həbsxanalardan ibarət diktatura rejimi hökm sürürdü.

Yeni idarə üsuluna diş qıcayanlar təkcə on il qabaq ləğv edilən şəriətin təəssübkeşləri yox, həm də SSRİ-dəki idarəetmə sistemini doğru hesab edənlər idi.

* * *

Səbahəddin Aydında tamamilə sosialist şəxsiyyətə bürünmüşdü. Həmkarları ilə söhbət əsnasında özünü məhz belə qələmə verir, yaxın hesab etdiyi şəxslərə öz fikirlərini aşılayırdı. Təkcə dərs dediyi məktəbin müəllimlərinə yox, rastlaşdığı hər kəsə sosializmin fəzilətindən danışır, hazırkı siyasi sistemin məzlum sinfin həyat şəraitini dəyişdirməyəcəyini vurğulayırdı.

Səbahəddin sanki “Rəsmli Ay”ın Aydındakı “şöbəsi” idi. İstanbulda qalan dostları ilə müntəzəm məktublaşır, fikirlərini onlarla da bölüşürdü.

* * *

Məktublaşdığı dostlarından biri Almaniya qatarında tanış olduğu, qürbətdəki günlərinin böyük qismini birgə keçirdiyi Məlahət idi. O, xəstələndiyi üçün vətənə qayıtmış, İzmir Qızlar Liseyində alman dili müəllimi işləməyə başlamışdı.

Səbahəddin onu tez-tez düşünürdü; Almaniyada məktəbinin qarşısına getdiyi, birlikdə kafedə oturub şirin-şirin söhbətləşdikləri günləri yada saldıqca kədərlənirdi. Belə anlarda sevgi etirafını dəyərsiz, hətta kobud hesab edirdi.

Aydında hələlik heç bir qadınla münasibət qurmamışdı.

Məktub yazdığı digər qadın Nahid idi; o da elə təzə tanış olduqları vaxt, “Mənimlə birgəliyi ağlının ucundan da keçirmə!” – demişdi.

İstanbulda təhsilinə cidd-cəhdlə davam edən Ayşə də sevgidən söz düşəndə dərhal söhbəti dəyişirdi.

Yaxşı ki, Məlahət qayıtmışdı. Səbahəddin Aydınla İzmir arasındakı məsafənin qısalığını da nəzərə alıb onu görməyə qərar verdi:

– Mümkündürmü? Mümkündür!

Məlahətə teleqraf göndərdi: “Həftəsonu gəlirəm. Səbahəddin”.

Həftəni səbirsizliklə başa vurdu. Xoşbəxtlikdən, günlər tez ötüşdü. Kiçik çanta hazırlayıb İzmirə üz tutdu.

ON BİR

Məlahəti görmək eşqi ona Berlin və Potsdam günlərini xatırladırdı.

Əslində, qız çox gözəl deyildi. Almaniyada münasibətləri sadəcə dostluq səviyyəsində qalmışdı. Bir gün Səbahəddin ona qarşı olan hisslərini dilə gətirmiş, amma fikrini dəqiq çatdıra bilməmişdi. Nə dediyini yaxşı xatırlayırdı: “Deyəsən, sənə vurulmuşam, Məlahət”.

Nə axmaq cümlə idi! Təkrarladıqca qızarırdı. Heç belə etiraf edilərmi? Qəflətən və yersiz…

İndi həmin sözləri özünə yaraşdırmırdı.

Almaniyanı məcburən tərk etdiyi gündən bəri onunla əlaqəsi də kəsilmişdi. Yaxşı ki, Məlahət də Türkiyəyə geri dönmüş, beləcə, yenidən tapışmışdılar. Bəzən bir-birinə yazır, özləri ilə bağlı məlumat verir, fikirlərini bölüşürdülər.

* * *

İzmir yolunda Səbahəddin təzədən Almaniyanı – Məlahətin oxuduğu məktəbə velosipedlə getdiyini xatırladı.

İndi sakit başla götür-qoy edəndə fərqinə vardı ki, Məlahət necə başıbəlalalıdır. Atası siyasi cinayətə görə on beş il həbsə məhkum edilmiş, anası isə atasının vəkili ilə evlənmişdi. Məlahətin internat məktəbinə gedib müəllim olmaq arzusunun əsas səbəbi də bu idi: atasının anasına xəyanəti.

O çox çalışqan idi. Pianoda ifa etməyi də bacarırdı.

Səbahəddin onunla birgə konsertə getdiyi günləri xatırlayırdı.

Məlahətin xəstələnib Türkiyəyə dönməyini də məhz onun tənhalığı ilə əlaqələndirirdi. Fikirləşirdi ki, Məlahət alman qızlarla ünsiyyət qura bilməmiş, məktəbdəki, yataqxanadakı soyuq, darıxdırıcı atmosferə uyuşmamış, özünü tənha, kimsəsiz hesab etmişdi.

* * *

Səbahəddin Məlahəti İzmir Qızlar Liseyində tapdı. Köhnə dostlar bir-birini görcək doluxsundu, bərk-bərk qucaqlaşdılar.

Birlikdə “Sevim” şirniyyat evinə⁴⁷ getdilər. Sirkəçi vağzalından çıxan qatarda Berlinə səfərləri barədə bir xeyli söhbətləşib keçmişi yad etdilər. İlk gecə qatarda necə də üşümüşdülər.

Berlini küçə-küçə gəzdikləri günləri xatırladılar. Səbahəddin cibindən qəlyanını çıxarıb, “Bax, bunu Vertheymdən almışdım” – göstərdi. Səliqə ilə doldurub alışdırdı. İlk qullabı vurub, “Burada Almaniyadakı kimi keyfiyyətli tütün tapılmır, amma eybi yox” – dedi. Ətrafa boylanaraq, “Bu nədir? Nə sənətkar var, nə siyasətçi!” – güldü.

Məlahət onun nə demək istədiyini başa düşmüşdü. O vaxt “Sevim” şirniyyat evi tanınmış insanların getdiyi məkanlardan idi. Bura, nəinki şəhərdə, hətta ölkədə seçilirdi. İstanbulda, Parisdəki şirniyyat evləri kimi bir növ görüş yeri idi. Üstü mərmərli döymə dəmir masalar, nəfis döşəkçələrlə bəzədilmiş döymə dəmir stullar… – bir sözlə, Qərb atmosferi.

Dostlar şıq ofisianta iki tort dilimi və limonad sifariş edib söhbətə davam etdilər.

Səbahəddin sözləri seçib danışır, növbəti səhvə yol verməmək üçün ehtiyatla davranırdı. Ağlına gəldi ki, bir qədəh içki içsə, daha rahat danışar.

– Görəsən, burada kokteyl içməyə yer varmı? – Məlahətdən soruşdu.

* * *

Beləliklə, növbəti dayanacaq Kordondakı⁴⁸ “Turkuvaz” oldu.

Səbahəddin dərhal iki kokteyl sifariş verib söhbətə başlamaq istəyirdi ki, Məlahət həyəcanla:

– Sənə sözüm var, – dedi, yadındadırsa, Almaniyada dəniz inşaatı mühəndisi vardı. Onunla nişanlanmışam.

Qız, yəqin, Səbahəddinin könlündəkini duymuş, onu qabaqlamışdı.

Səbahəddin daxilən sarsılsa da, özünü o yerə qoymadı:

– Yaxşı eləmisən, – dedi.

Məlahət təəccüblənib:

– Zarafat deyil, nişanlanmışam! – təkrarladı.

Səbahəddin də yenə rişxəndlə pıçıldadı:

– Yaxşı eləmisən.

Məlahət əsəbiləşdi, hətta ondan incidi. Növbəti dəfə ürəyi parçalanan Səbahəddin özünü güclə cilovlayırdı ki, kövrəlməsin. İçində fırtına qopdu! Yolda hazırladığı cümlələrin daha əhəmiyyəti yox idi.

Məlahəti görməyi, ona ürəyini açmağı necə arzulamışdı. Budur, arzusu ürəyində qaldı…

* * *

Məlahət onun “Yaxşı eləmisən” sözündəki rişxənddən, həqiqətən, incimiş, dolmuşdu. Səbahəddin vəziyyəti düzəltmək xatirinə dilxoşluq edib, nəhayət, onu güldürməyi bacardı. Sonra Məlahətin çənəsi qızışdı:

– İzmirə gələndə elə pis vəziyyətdə idim ki, qorxurdum, sağalmaram. Yaxşı ki, xəstəlik səngidi, özümə gəldim. Bilirsən, İzmirə təzə gələndə istədim, səndən də kömək istəyim. Yazacaqdım, amma…”

Məlahət başına gələnləri kədərli-kədərli danışırdı. Bu dəm Səbahəddin onun sözünü ağzında qoydu:

– Mənə nə yazacaqdın?

Məlahət susdu. Səbahəddin nə qədər dil-ağız etsə də, cavab vermədi.

* * *

Ayrılıq məqamı yetişmişdi.

Ofisiant hesabı gətirəndə Səbahəddin, az qala, huşunu itirəcəkdi: çünki “Turkuvaz”da bir kokteylin qiyməti bir lirə iyirmi beş quruş idi.

Çıxanda zarafatla, “Bu pulla İstanbulda rakı içib yanında yemək də yeyirik!” – dedi.

Məlahətlə sağollaşan kimi üz-gözünün rəngi qaçdı. Bayaqdan cilovladığı qəhər boğazına yapışdı.

Aydına qayıdarkən yol boyu Məlahəti, Almaniyadakı uğursuz sevgi etirafını və İzmirdə düşdüyü acınacaqlı vəziyyəti uzun-uzadı düşündü.

Qəhərdən boğulurdu.

ON İKİ

Səbahəddin məktəblərin tətilə çıxmasından faydalanıb İstanbula yollandı.

Əşyalarını Saleh əmisinin Ərənköydəki malikanəsinə qoyub xəstəlik xəbərini aldığı əziz Məlahətə Validəbağda yerləşən Müəllim Xəstəxanasındakı⁴⁹ profilaktoriyada⁵⁰ baş çəkdi.

– Niyə belə oldu? – Səbahəddin soruşdu.

Məlahət dinmədi. Səbahəddin əl çəkməyib sualı təkrarlayanda qız hönkürdü.

Hey:

– Üç yol var, – söyləyir, ağladığı üçün davamını gətirə bilmirdi. Axırı sakitləşərək izah etdi: – Ya dəli olacağam, ya özümü öldürəcəyəm, ya bu bəla keçəcək…

– Əlbəttə, keçəcək, – Səbahəddin ümidlə söylədi.

Bağçaya çıxdılar. Hündür ağaclar altında – qapıya yaxın skamyaların birində əyləşdilər. Yan-yörədə vərəmlə boğuşan müxtəlifyaşlı müəllimlər vardı. Hamısı da Məlahət kimi sınıxmış və sapsarı idi.

Dəhşətli müharibə zamanı insanlar təkcə düşmənin ağır zərbələrinə yox, aclığa da qatlaşmışdı. Beləcə, aclıqdan, səfalətdən doğan vərəm ölkəni çulğamışdı. Hökumət, əsasən, kasıb-kusubu caynağına keçirən bu xəstəliyə qalib gəlmək naminə cidd-cəhdlə əlləşirdi.⁵¹

* * *

Səbahəddin dostunu ziyarətə gələrkən yazdığı pyesdən bir neçə hissəni də gətirmişdi. Hərçənd Məlahət düz-əməlli eşitmirdi, amma ona ilk iki pərdəni oxudu.

Çox keçmədən Məlahət:

– Səndən bir şey istəsəm, edərsən? – söyləyib onun sözünü kəsdi.

– Əlbəttə, – Səbahəddin qızın səmimi sualına cavab verdi.

– Bir gün yanına gəlib, “Məni öldür” – desəm, öldürərsən? İntihar üçün özümü gücsüz hiss edirəm.

Səbahəddinin qeyri-ixtiyari dodağı qaçdı. Ağlına gələn min fikirdən birini seçib Məlahətlə bölüşdü:

– Gəl birlikdə xaricə, məsələn, Suriyaya gedək. Bu, Türkiyə üçün bizim mənəvi ölümümüz olar. Bəlkə, orada həyat səndən ötrü təzədən çiçəklənər. Xəstəliyin səngiməsə, belə edərik.

Məlahət bu planın həyata keçməyəcəyini bilirdi. Kinayə ilə, “Olar” – dedi.

Səbahəddin onun intihar meylindən narahat idi:

– Axı niyə özünü öldürmək istəyirsən, Məlahət?

– Bunu dünyada bircə insana söyləmək mümkün olsaydı, o sən olardın.

Səbahəddin mat qaldı:

– Kimdənsə hamilə qalmısan? Nişanlınmı səni incidib? Sağalmaz xəstəliyə düçar olmusan? Ya hazırkı xəstəliyinə görə məyussan?

Qız bütün suallara, “Yox!” – dedi.

– Bəlkə, kiməsə aşiqsən? Məsələn, mənə.

Məlahətin dodaqları yenə bircə sözlə tərpəndi:

– Yox!

* * *

Səbahəddin həm heyrətləndi, həm də kədərləndi. Saleh əminin evinəcən onun söylədiklərini çək-çevir etdi.

Növbəti gün bir qədər özünə gəlib xatırladı ki, İstanbulda görüləsi çox işi var. Bir neçə dostuyla görüşmək istəyirdi. Pertevi tapıb söhbətləşəcək, “Rəsmli Ay”ın dəftərxanasında Nazimə baş çəkəcək, imkan tapsa, Zəkəriyyə bəyi də görəcəkdi.

Bəlkə də, yayda çimərliyə birgə getdiyi sarışın qızla da rastlaşacaqdı.

ON ÜÇ

Tətildə İstanbula gələn Səbahəddin səhər qarşısında polisləri görəndə mat qaldı. Elə karıxdı ki, “Ayaqqabını geyin, gedirik!”⁵² – əmri veriləndə, “Hara gedirik?” – soruşa bilmədi. Başına gələn hadisə sanki gündəlik işlərdən biri idi: sakitcə qarderoba sarı addımladı, ayaqqabısını geyinib:

– Gedək, – dedi.

– Yox! Aydına gedəcəksən. Məhkəmə orada olacaq. Çantanı da götür, – polis dedi.

Səbahəddin çantasını yığdı, şübhəli şəxs qismində Aydına göndərildi. Onu müşayiət edən polislərdən dəfələrlə, “Təqsirim nədir?” – soruşdu, amma onlar da Səbahəddinin günahını bilmirdilər.

* * *

Gecəni nəzarətdə keçirdi.

Səhər hakimin qarşısına çıxarılanda donub qaldı: müəllimlərdən Bəha bəy, şagirdlərdən İzzət, məzunlardan Musa Oğuz, əməkdaşlardan Hüseyn və makinaçı Əli Cavad da orada idilər.

Onlar Aydın Oğlanlar İncəsənət Məktəbindəki şkaflara “Qırmızı İstanbul”⁵³ adlı jurnalın nüsxələrini qoymaqda və kommunizm təbliğatı aparmaqda ittiham olunurdular.

Səbahəddinin nitqi qurudu.

* * *

Həqiqət üzə çıxanacan – üç ay Aydın həbsxanasında qaldı.

Boşa keçən üç ayın əvəzini kim verəcəkdi? Kimsə, ya da kimlərsə səhvən, bəlkə də, qəsdən ömrünün qiymətli aylarını oğurlamışdı. İndi bu puç olan vaxtı kim necə qaytaracaqdı? Heç olmasa, qaytarmağı düşünəcəkdimi?

Yuxarı baxdı, bığ, aşağı baxdı, saqqal gördü.

Beləliklə, öyrənmişdi ki, məhbəs həyatı çox ağırdır.

* * *

Vətənpərvər müəllim, məsuliyyətli ziyalı kimi başladığı mübarizənin dərinliyini və dünyada belə işlərin necə dövran etdiyini gec-tez dərk etdi.

İnsanlara yeni həyat tərzinin nemətlərindən bəhs edən insan indiki şəraiti müdafiə edənlərdən qorxmalıdır. Səbahəddin isə özünə, dostlarına qarşı haqsızlıq edildiyini düşünür, qorxmaqdansa lap coşurdu.

Aydın həbsxanasındakı dövrü özü üçün məktəb hesab edirdi. Qatı cinayətkarlar da daxil, ətrafındakı hər kəsi diqqətlə müşahidə etmiş, bəzilərinin inanılmaz həyat hekayələrini yaddaşına həkk etmişdi.

* * *

Səbahəddin məhbusların əhvalatlarını dinlədikdən sonra qəti qənaətə gəlmişdi: problem ziddiyyətdən qaynaqlanır. Pislə yaxşının, varlı ilə kasıbın, kəndli ilə ağanın, müdirlə fəhlənin ziddiyyəti…

Düşünürdü ki, qanun keşikçiləri ziddiyyətləri dəqiq görməyəndə, lazımi tədbirləri vaxtında həyata keçirməyəndə qarşıdurma başlayır. Məsələn, işçinizin arvadına göz dikmək və həmin kişini müxtəlif bəhanələrlə evindən aralaşdırmaq öz ölüm əmrinizi imzalamağa bərabərdir.⁵⁴

Həbsxanadan çıxıb evə qayıdanda bu cür əhvalatları, dustaqları düşünürdü.

Məlahət məktub yazmışdı. Əziz dostunun məktubunda nigaranlıq, hətta qorxu sezilirdi:

– Məhkəmə necə oldu, nə yerdə qaldı? Çox narahatam. Allah xatirinə, mənə məlumat ver. Ürəyini sıxma, qardaşım. Nə edək, inşallah, bu da keçər…

Məktubda narahatlıq, təlaş, qorxu ifadə edən sözlərdən ziyadə “qardaşım” xitabı Səbahəddinə bərk toxundu.

ON DÖRD

Səbahəddin martda həbs edilmiş, mayda buraxılmış, bircə ay keçmədən məktəblər tətilə çıxmışdı.

Aydında işləməyinə icazə verməsələr də, 1931-1932-ci tədris ili üçün alman dili müəllimi kimi Konyaya göndərdilər. Xoşbəxtlikdən, Pertev də oraya gələcəkdi: Səbahəddinin əziz dostu da eyni şəhərə təyin edilmişdi.

* * *

Səbahəddin ləngimədən Konyaya gəldi, məktəbə yaxın bir yerdə ev tapdı. Həmin evdə anası və bacısı ilə yaşamaq istəyirdi.

Ədrəmitə – ailəsinin yanına getdi. Anası və bacısı onun arzusunu eşitcək sevindilər. Köçmək üçün hazırlaşmağa başladılar.

Qadınlar yeni evi səliqəyə saldılar. Səbahəddin də Ədrəmitdən gətirdikləri masalardan ən münasibini seçib öz otağına qoydu. Anası:

– Oğlum, gərək əvvəlcə çarpayını səliqəyə salaydıq. Nə xəbərdir? – dedi.

Yazmaq üçün lazımi şəraiti qurandan sonra gənc yazıçının kefi açıldı. İl faydalı, məhsuldar keçsin deyə özü və şagirdləri haqda plan qurmağa başladı. Ən azı bir roman, beş-altı hekayə və Nazimin tövsiyəsinə baxmayaraq xeyli şeir yazmalı idi.

Masanın üstünə ağ vərəq qoyub qələminə yaşıl mürəkkəb doldurdu.

* * *

Keçmiş sevgilisi Nahid, hələ də, xəyalında dolanırdı.

Ağ vərəqin başında “Əvvəlki kimi”⁵⁵ yazdı:

İltək ötüb keçir gündüzüm-gecəm,

Bu təklik əlindən bitabam necə…

Düşünmə, küskünəm, darğınam sənə,

Vurğunam yenə də, vurğunam sənə…

Özgə gülüşlərə qatılsam belə,

Gözündən irağa atılsam belə,

Qəlbində qaralan od olsam belə,

Vurğunam yenə də, vurğunam sənə…

Təkrar oxudu. Xüsusilə, “Özgə gülüşlərə qatılsam belə” çox xoşuna gəldi.

Həqiqətən də, beləydi: Nahidə vurğun olsa da, Məlahətə də, Mariyaya da, hətta Ayşəyə də gülmüşdü. Bir də İstanbulda çimərlikdə gördüyü tünd-mavi gözlü, sarısaçlı gözəl qıza da…

* * *

Yazdığı şeirdən iki nüsxə çıxardı. Birinin üzərinə, “Göndərdiyim bu şeirin kimə yazıldığı məlumdur” – qeyd etdi, zərfə dayısı arvadı Müfidə xanımın adını yazıb poçta verdi.

İkinci nüsxəni də “molla” Pertevə verəcəkdi. O da şeirin kimə yazıldığını dərhal biləcəkdi.

* * *

Səbahəddin Konyada kimlərlə fikir mübadiləsi aparacağını düşünəndə şəhərin ən çoxtirajlı qəzeti “Yeni Anadolu” yadına düşdü.

O hamıyla dostyana davranardı.

Qəzetin qapısını da böyük inamla döydü. “Yeni Anadolu”nun sahibi və yazıçısı Camal bəyə⁵⁶ özünü təqdim etdi.

Camal bəy onun adını eşitmişdi. “Rəsmli Ay”da hekayəsi çıxan birini tanımamaq olarmı? Camal bəy, əlbəttə, həmin hekayəni çox bəyənmişdi. Özündən cəmi iki yaş böyük Səbahəddinə hörmətlə yanaşıb iş təklif etdi:

– Yazı yazarsınız, tərcümə edərsiniz. Ürəyiniz istəyəni yaza bilərsiniz…

Səbahəddin redaksiyadan çıxanda, “Artıq Quyucaqlı Yusif”ə başlamalıyam” – qərar verdi.

Qapıdan girən kimi yaşıl mürəkkəbli qələmi qapıb yazı masasının arxasına keçdi. Başlığa yolda fikirləşdiyi adı yazdı: “Quyucaqlı Yusif”.

Nazimin ona roman yazmaq barədə tövsiyəsini yada salaraq əsərə aid ilk qeydlərini kağıza köçürdü.

* * *

Səbahəddin Konyada həm müəllimlik edirdi, həm də “Yeni Anadolu” qəzetində işləyirdi, amma İstanbulla da əlaqəni kəsmirdi.

Sevimli dostlarından biri olan Nihalın, “Bütün türklər ordudur, qoşulmayan qaçaqdır” – şüarı ilə dərc etdiyi “Atsız Məcmuə”yə⁵⁷ də yazı göndərməliydi.

Əslində, bu barədə götür-qoy etmişdi; Nihalın “türk” məsələsini vurğulamağı onu narahat edirdi, amma ondan israrla məqalə istəyən köhnə dostundan bir şüara görə ayrılmaq istəmirdi.

Yarımçıq yazılarından ibarət qovluğu açdı. “Dağlar” adlı şeirini dönə-dönə oxudu, redaktə etdi. Başqa vərəqə köçürüb bir də oxudu, nahəyət, bəyəndi:

Başım dağ, saçlarım qardır,

Dəli ruzigarım vardır,

Ovalıqlar mənə dardır,

Məskənimdir dağlar mənim…

Dəhlizə çıxanda anası düyü arıtlayır, bacısı əşyaların tozunu alırdı:

– Bir dəqiqə əlinizi saxlayın. Şeir oxuyacağam. Görün necədir?

Şeiri intonasiya ilə ucadan oxudu. Anası da, bacısı da çox bəyəndi.

Otağına qayıdıb şeirlə birgə göndərmək üçün bir məktub yazdı. Bir az özündən, bir az ordan-burdan bəhs etdi. Maraqlandığı mövzulara dair bir-iki sual əlavə etdi.

Nəhayət, zərfi hazırlayıb poçta yollandı.

Beləliklə, “Dağlar” şeiri 15 dekabr 1931-ci ildə “Atsız Məcmuə”nin yeddinci sayında çap edildi.

* * *

“Quyucaqlı Yusif” əsəriylə bərabər yeni şeirlər, hekayələr də yazırdı. 8 mayda “Yeni Anadolu” dərgisində “Qadın fitnəsi”⁵⁸ adlı hekayəsi dərc olundu.

Gənc yazıçı Aydındakı kimi Konyada da düşündüyünü söyləməyə, istədiyini yazmağa davam edirdi.

Hekayəyə belə başlamışdı: “Bu şəhər nizamsız, kələ-kötür, çirkli mənzərəsilə sanki Orta Anadolu çöllərində uzanan yaraya bənzəyir.

Aşınmış kərpic evlərdən, yarpaqsız budaqlarını iri hörümçək ayaqları kimi tarımlayan ağaclardan, yaşamlarıyla məni heyrətə gətirən, həyatla bağı qopmuş insanlardan savayı bu şəhərin səciyyəvi xüsusiyyəti yox idi”.

Yazdıqları, əlbəttə, doğru idi: Konya onun təsvir etdiyi kimi əsl Orta Anadolu şəhəri idi. Halbuki o, buraya qonaq gəlmişdi. Qonağın ev yiyəsinə, “Nə pis evdə qalırsan! Bu xaraba yerdə necə yaşayırsan? Bilirsən, əzizim, sən heç yaşamırsan da!” – deməyi yaxşı deyil.

Şübhəsiz, uşaqlar doğulduğu şəhəri seçmək haqqına malik deyil. Dəyişmək imkanı isə hamıya qismət olmur.

1930-cu illərdə Konyada Səbahəddin kimi İstanbulda yaşamış, Almaniyada olmuş bircə nəfərlə rastlaşmaq, az qala, müşkül iş idi.

Əlbəttə, həqiqətləri dilə gətirmək məsuliyyət, hətta fəzilətdir. Habelə hamı bilir, “doğru danışanı doqquz kənddən qovarlar”. Hərçənd Səbahəddin Konyadan da qovulmaqdan çəkinmirdi.

* * *

Hekayə sərt başlasa da, konyalılar gənc müəllimə hörmət edirdilər. Çünki Səbahəddin şəhərin adını açıq yazmamışdı; dərc edilən də şərh, müsahibə yox, hekayə idi. Üstəlik hələ ilk hissəsi çap olunmuşdu. Hekayənin ikinci hissəsi isə əyalət ziyalılarının cəhaləti, əyalətə işləməyə gələn bir qadın və bir kişi müəllimin saxta, çirkin münasibəti haqda idi.

* * *

Şübhəsiz, o, sakinləri yox, məsul şəxsləri günahlandırırdı. Fəqət ziyalılar iti qələmin, ağır sözün hədəfini təxmin edirdilər.

Anadolu camaatının belə maraqlı xasiyyəti var. Avropalı nəyisə bəyənməyəndə dərhal söyləyir; Anadolu insanı isə bəyəndiyini bildirir, bəyənmədiyini “hələlik” kənara qoyub gözləyir. Üstəlik bu xüsusiyyətilə fəxr edir.

Səbahəddin sonralar Anadolunu ən yaxşı təsvir edən yazıçı kimi məşhurlaşsa da, indi naşılığından törəyən bəlaya addım-addım yaxınlaşırdı.

“Qadın fitnəsi”nin növbəti hissələrində əyalət ziyalılarının oxlarına tuş gələcəkdi…

* * *

Gənc yazıçı bəzən qələminə nəzarəti itirirdi. Hədsiz həyəcanlıydı. Bu həyəcan təkcə qələmində deyil, münasibətlərində də əks olunurdu.

Avropalı kimi bəyəndiyini də, bəyənmədiyini də ağına-bozuna baxmadan deyir, çölün düzündə elə yaşayır, danışır, yazırdı, sanki Avropanın göbəyindədir. Almaniyada açıq-aydın, dürüst danışmağa vərdiş etmiş, lakin diplomatiya məsələsini nəzərdən qaçırmışdı. Yəqin, bu səbəbdən ona yol göstərənlərə “Qadın fitnəsi” hekayəsindəki “Nurullah müəllim” obrazı kimi qəzəblə cavab verirdi. Məsləhətlərə qulaq asmır, tənqidləri qulaqardına vururdu.

Qısası, Səbahəddin “iki ayağını bir başmağa dirəyirdi”. Görəsən, nə vaxtacan?

ON BEŞ

Nahid xanımın xəyalı onu məşğul etsə də, Səbahəddinə məhəbbət hava-su kimi lazım idi. Sevgisiz yaşaya bilmir, hər günə yeni sevgi ümidiylə başlayırdı.

Necə deyərlər, axtaran tapar, yoğuran yapar.

* * *

Səbahəddin bu dəfə şagirdlərindən birinə – on beş yaşlı Məlahətə⁵⁹ bənd olmuşdu. Təzə sevgisi haqda ilk dəfə “Yeni Anadolu” qəzetində “Qadın fitnəsi”nin oxucularına xəbər verdi. Əlbəttə, oxucular hekayədəki on beş yaşlı “Bəriə”nin Məlahətin prototipi olduğunu bilməyəcəkdilər. Əslində, bircə adı dəyişmişdi…

* * *

Başda Pertev olmaqla yaxın dostlarına, bəzi qohum-əqrəbasına yeni sevgilisi haqda danışanda həyəcanlanır, Məlahəti “zərif, ağbəniz, qıvrım-qıvrım qumralsaçlı qız” kimi təsvir edirdi. Ona şeirlər həsr edir, yaşıl mürəkkəbli qələmi indi ondan ötrü titrəyirdi:

Çöhrəndir şeirimin ilhamı artıq,

Dizindir canımın əbədi taxtı.

İçmişik, əzizim, səadət andı

Səmadan süzülən yadigar kimi…⁶⁰

Yeniyetmə sevgilisi ilə bağlı yazdıqlarını digər işlərini yığdığı qovluqda saxlayırdı. Kimə məktub yazsa, Məlahətdən söhbət açırdı.

Bir dəfə Pertevə yazdığı məktubda həyəcanlandığını, sevgisinə qarşılıq gördüyünü qeyd etmişdi: “Yenə dəlicəsinə aşiqəm. O, keçən cümə axşamı İstanbula getdi…”

Üstəlik dostundan xahiş etmişdi ki, İstanbulda Məlahətlə görüşüb göndərdiyi şeiri ona çatdırsın.

* * *

Hamıya Məlahət haqda danışırdı. Almaniyadan qayıdanda Pertevin tanış etdiyi Ayşəyə də; Növbəti gün Ayşənin məktəbinə getmiş, çəkinmədən ünvanını soruşmuş, Bursaya gedən kimi ona məktub yazmağa başlamışdı. Əlbəttə, Ayşəyə də sevgidən söz açmış, lakin müsbət cavab almamışdı.

Bu dəfə də “İki gözüm Ayşə” xitabıyla başladı: “Sənə on gün qabaq yazacaqdım, amma gecikdim. Səbəbi sadədir; həmişəki xəstəliyim: yenə aşiq olmuşam. Ah Ayşə, vallah, özüm də mat qalmışam, on beş-on altı yaşımdan bəri bir həftə sevgisiz qaldığımı xatırlamıram. Ürəyim eşqlə doludur. Güman etmə, bayağı şeyləri “sevgi” adlandırıram. Mənim sevgim od-alov saçmaqda Verteri⁶¹, məsumluqda Romeonu üstələyir. Qəribədir ki, hər sevgidə sanki ilk dəfə vuruluram, həyəcanlanıram, ehtirasa qapılıram”.

Eşq barədə uzun-uzadı yazandan sonra mətləbə keçdi: “Sizə yeni sevgilimi necə tərifləyim? “Gözəl” demək azdır. Məncə, o dünyada sevilməyə layiq yeganə insandır. Özü onu necə sevdiyimi bilməsə də, mən ondan ötrü hər şeyimi, canımı da qurban verərəm. Tezliklə fotosunu göndərəcəyəm, özünüz qiymət verərsiniz”.

* * *

Səbahəddin yaxın hesab etdiyi adamları elçiliyə göndərdi. Onlar da Məlahətin ailəsinə Səbahəddinin məqsədini, hisslərini çatdırdılar, fəqət ailə razılaşmadı. Onların fikrincə, qızın yaşı hələ az idi…

Xəbərsiz Məlahət bu hadisədən sonra müəllimindən soyudu…

Səbahəddinin oxu yenə daşa dəydi…

* * *

Həmin günlərdə Ayşəyə və digər dostlarına göndərdiyi “Melanxoliya”⁶² adlı şeirində yenə Məlahətdən, daha doğrusu, könül yarasından söz açmışdı. Şeirin son bəndi belə idi:

Nə dostam, nə sevgili,

Dünyadan uzaq dəli…

Boğur məni kədərim,

Zehnimə zülmət dolur…

ON ALTI

“Qadın fitnəsi” hekayəsini “Yeni Anadolu”da hissə-hissə dərc etdirir, həmçinin “Quyucaqlı Yusif” üzərində işləyirdi. Hekayənin ardınca bu romanı çıxarmaq istəyirdi.

Evdən yalnız məktəbə görə çıxır, vaxtının çoxunu romana həsr edirdi. Bacısı çayını gətirir, anası da nahar vaxtı amiranə səslə boylanırdı:

– Süfrə başına!

Qadın yaxşı bilirdi, təpinməsə, Səbahəddin öz xoşuyla yeyən deyil.

* * *

5 may axşamı “Zabitlər evi”ndə təşkil olunmuş bala getmiş, üç gün sonra “Yeni Anadolu”da “Qadın fitnəsi”nin yeni hissəsində oxşar bal səhnəsini uzun-uzadı təsvir etmişdi (Bu, təxəyyül məhsulu deyil, balda baş verənlərin təsviri idisə, deməli, “Zabitlər evi”ndə heç də ürəkaçan vaxt keçirməmişdi).

Həyat davam edir, “Bəriə” adlandırdığı Məlahətdən, İstanbuldakı Ayşədən söz açdığı hekayəsi hissə-hissə çap olunur, eyni zamanda “Quyucaqlı Yusif” üzərində işləyirdi.

Gənc yazıçı ilk romanına vasvası yanaşır, dəfələrlə əsərin əvvəlinə qayıdır, oxuduqlarının altını cızır, bəyənmədiyi yerləri düzəldirdi. Nazimin tövsiyəsinə əsasən, roman üzərində çox ciddi çalışırdı. Oxucuların və ustadı Nazimin qabağına üzüağ çıxmaq istəyirdi.

* * *

Səbahəddin yay tətilində bütün gücünü romanına verdi, bitirdiyi hissələri hazırlayıb “Yeni Anadolu”ya yollandı.

Səbahəddinin yazılarından sonra qəzetin satışı artmışdı. Camal bəy xeyli razı idi. Haqqında nə qədər dedi-qodu çıxsa da, gənc müəllim onun gözündə misilsiz nemət, hətta “qızıl yumurta yumurtlayan toyuq” idi.

“Rəsmli Ay”, “Atsız Məcmuə” kimi ölkəmiqyaslı jurnallarda dərc olunan şöhrətli müəllif Konyanın az oxunan, tanınmayan “Yeni Anadolu” qəzetinin reytinqini qaldırmışdı.

* * *

Odur ki, qəzet sahibi Camal bəy roman haqda eşidəndə sevindi. Hissələri oxumadan:

– Əlbəttə, dərhal çapa verəcəyəm. Siz dayanmadan davam edin! – dedi və Səbahəddinlə sağollaşdıqdan sonra sürətlə oxumağa başladı. Oxuduqca heyrətləndi, həyəcanlandı… Əsas qəhrəmanlar – Yusiflə arvadı Müəzzəz bir anlıq canlandı. Roman haqqında əvvəlcə özünə pıçıldadı, ancaq sonra müəllifin özüylə də təəssüratını bölüşəcəkdi.

“Quyucaqlı Yusif” mükəmməl, məhəbbət dolu roman idi. Hadisələr yenə Anadoluda cərəyan edirdi.

Bu nə adi naturalist roman idi, nə də sevgi dramı. Yusif qəsəbənin ağalarına qarşı üsyan qaldıran, onlardan çəkinməyən əsl xalq qəhrəmanı kimi təsvir edilmişdi.

Romandakı Səlahəddin bəyin hiylə ilə qumara cəlb edilib var-yoxunu itirməyinin, Əlinin öldürülməyinin, namus davalarının səbəbi qadın yox, güc sahiblərinin, pulla hamını tabe edəcəyinə inanan alçaq qəsəbə hakimlərinin, zalım zadəganların cəhaləti və təkəbbürü idi. Yəqin ki, bədxahlara boyun əyməyən quyucaqlı Yusif romanın sonlarında üsyan qaldıracaq.

Camal bəy hiss etdi ki, Səbahəddin öz fikirlərini romanda Yusif obrazının dili, əməlləriylə gerçəkləşdirir. Oxuduqca müəllifə qibtə edirdi!

“Quyucaqlı Yusif” nə adi sevgi əhvalatı, nə fantastik macəra, nə də Anadoluda baş verənləri nəql edən adi roman idi. Səbahəddin bu romanda ictimai məsələləri fəlsəfi, siyasi müstəvidə ifşa edirdi.

* * *

Camal bəyin gümanı özünü doğrultdu: roman hissə-hissə çapa verilən gündən səs-küy yaratdı, ağızdan-ağıza dolaşdı və məşhurlaşdı. “Qadın fitnəsi”nin əksinə bu dəfə Səbahəddin konyalıların rəğbətini qazandı. Rastlaşanlar onu canfəşanlıqla salamlayır, təbrik edirdilər.

Gənc yazıçı bəzən məsləhət istəyənlərlə söhbətləşir, onlara yol göstərirdi.

* * *

Pis və yaxşı, xüsusən də, insan həyatını ifadə edirsə, müvəqqətidir. Çünki bu zidd məfhumlar əl-ələ gəzən gəzən qardaşdırlar.

Səbahəddin ilk romanı ilə əlaqədar təriflənib alqışlanarkən onu gözləyən müsibətlərdən xəbərsiz idi.

Bir ara imkan tapıb, Nazim və Zəkəriyyə bəyi görmək üçün İstanbula getdi.

Əlbəttə, Almaniyada dostlaşdığı Məlahəti də yad edəcəkdi. Elə birinci ona zəng vurdu. Yaman səs-küy idi. Hiss etdi ki, onun yanında kimsə var. Məlahət, “Yaxşısı budur, məktub yaz” – dəfələrlə təkrarladı, duz-çörək kəsdiyi əziz dostuna macal vermədi ki, ona İstanbula gəldiyini, görüşmək istədiyini desin.

Gənc yazıçının qanı qaraldı, incidi.

Dostlarına baş çəkib Konyaya qayıtdı.

* * *

Konyadan Məlahətə məktub yazdı. Zərfin içinə Məlahətin ailə qurmaq arzusunda olduğu vaxt ona bağışladığı kitabla bərabər ağ kağız da qoyub:

– Mənə yazmaq istəsən, yaz! – əlavə etdi.

Dostundan uzun cavab məktubu gəldi:

– Mümkün deyil ki, bir-birimizdən inciyək, – Məlahət yazmışdı.

Səbahəddin hər şeyin dəyişdiyini başa düşdü: onların birvaxtkı zərif ülfəti, göyərçintək qaynayıb-qarışmaları necə də adiləşmişdi. İndi nə utancaq Məlahət qalmışdı, nə də dərin duyğularla dilə gətirilən pak cümlələr…

* * *

İstanbuldaykən təkrar Məlahəti görmək istəmişdi. Üstəlik məktubunda yaşadığı ünvanı da qeyd etmişdi, fəqət on gün qapı döyülməmiş, poçtalyonun yolunu gözləsə də, Məlahətdən xəbər çıxmamışdı.

Həftəsonu səkkiz-on nəfər: Cahidə, Şərif, Nəzahət, Pertevin qohumu alman Cəmil, İlxan və Şövkətlə yığışıb Sarıyerə gəzməyə getdilər.

Səbahəddin Məlahəti orada gördü. Qolları çılpaq idi, həsir tufli geyinmişdi. Nişanlısı sürücü ilə qiymətdə razılaşmağa çalışırdı. Qızla göz-gözə gələndə Səbahəddin qəzəblə başını çevirdi, lakin peşman oldu.

Konyaya gedən kimi Məlahətə məktub yazıb üzr istəyəcəkdi.

ON YEDDİ

Qapını bacısı açdı:

– Bildiriş gəlib, imzan lazımdır!

– Xeyirdir, inşallah!

Üstünə “Xəbərdarlıq” yazılmış zərfi açdı, təhsil naziri S.Zəkinin imzasını görəndə kefi pozuldu. Başlığa “6 iyul 1932-ci il” qeyd edilmişdi.

Poçtalyonu gözlətməmək üçün lazımi yeri imzaladı. Qapını örtüb xəbərdarlığı oxudu: “5 may 1932-ci ildə sərxoş halda bala getmiş, Qızlar Müəllim Məktəbinin fransız dili müəlliməsi Tirajə xanıma rəqs təklif etmiş, rədd cavabından qəzəblənmiş, ona söz atmış, masasına zillənərək cib bıçağı ilə oynamış…”

Səbahəddin dondu: “Aman, Allah!”

Yazılanların hamısı böhtan idi. Onun heç vaxt cib bıçağı olmayıb. Üstəlik o bu vaxtacan heç kimə xəbərdarlıqdakı kimi davranmamışdı.

Məktubun davamı da ürəkbulandırıcıydı: “Məlum olub ki, Tirajə xanımı “Şükufə”, özünüzü “Nurullah” obrazı kimi “Yeni Anadolu” qəzetindəki hekayəyə salmısınız”.

Əlbəttə, təhsil nazirinə bal gecəsi barədə şişirdilmiş məlumat ötürülmüş, üstəlik o, hekayədəki əhvalatı da həqiqət kimi qəbul etmişdi.

Doğrudur, “Qadın fitnəsi”ndə Səbahəddin iki müəllimdən bəhs edirdi, lakin nə qadın qəhrəman Tirajə xanım, nə də kişi obraz özü idi. Hansısa hadisədən ilhamlanmaq mümkün idi, ancaq nazirin bunu fakt sayması…

“Deməli, kimlərsə baş verənləri nazirə başqa cür çatdırıb”, – fikirləşdi. Xəbərdarlıq mətnini təkrar-təkrar oxuyub müdafiə məktubu yazmağa başladı. Əmin idi ki, həqiqəti biləndən sonra təhsil naziri S.Zəkinin qərarı dəyişəcək.

* * *

Dərd də azar kimi gələndə batmanla gəlir.

“Quyucaqlı Yusif” hissə-hissə çap olunur, amma Camal bəy Səbahəddinin qonararını vermirdi.