Yaşıl mürəkkəb

Hər şeyi, xüsusilə, qadınları diqqətlə müşahidə edirdi.

Həmin anları belə təsvir edəcəkdi: “Bu qiyamət mənzərəsində elə qızlar vardı ki, seyr etməkdən doymurdum. Havaya rəngbərəng fişənglər buraxılırdı…”

Davranışlarına və geyimlərinə əsasən zadəgan ailədən hesab etdiyi bir dəstə kefli qızın qəhqəhə çəkdiyini görüb mat qalmışdı: “Avam camaatı başa düşdük, bunların yüksək zümrəsi də qəribədir”.

Aram-aram yağan qar altında qızların çılpaq qollarını qaldıraraq gəzdiyini izləyib məst olmuşdu. Potsdam cavanlarının, qızları, harda gəldi, öpüb-qucaqlamağı da Səbahəddini büsbütün valeh etmişdi.

Birdən kimsə onu arxadan dürtmələyib almanca, “Yeni ilin mübarək” – demişdi. Səbahəddin geriyə qanrılanda qumralsaçlı, parlaq gözləri ətrafa işıq saçan huritək gözəl qızı görüb heyrətlənmişdi. Qız Səbahəddinin karıxdığını sezib təbrikini təkrarlamışdı.

Səbahəddin bir də ayılmışdı ki, bu gözəl qızla yanaşı addımlayır. Başını itirən Səbahəddin həyəcanla:

– Voz is it daz?³² – soruşdu.

Gözəl qız və yanındakılar gülüşdülər:

– Yeni ildir!

Anlayanda ki Səbahəddin əcnəbidir, xəbər aldılar:

– İtalyansınız?

Aralıdan onun türk olduğunu öyrənən biri qaçıb boynunu qucmuş, yanağından öpmüş:

– Biz birlikdə döyüşmüşük, – demişdi.

Tezliklə qızlar parkların birində Səbahəddinin dizinə oturmuş, hərəsi ondan üsulluca öpüş almışdı. Gənc də qeyri-ixtiyari kəlmeyi-şəhadət gətirmişdi. Özünü yığışdırıb:

– Çox içmisiniz, – pıçıldasa da, qızlar onun sözünü qulaqardına vurmuşdu. Səbahəddin, “Bütün keflilər kimi bunlar da elə bilirlər, sərxoş deyillər” – fikirləşmişdi.

İçkidən havalanan qızlara özünün “mükəmməl” alman dili ilə əbəs yerə başa salmağa çalışmışdı ki, spirtli içkilər zərərlidir. İşvəli qızlar isə yanaqları allanmış gənci öpərək qaqqıldaşmışdılar.

Ayrılıq vaxtı çatanda Səbahəddin qızlardan bir də harada görüşəcəklərini xəbər almış, qızlar bir-birinə baxıb katolik kilsəsini işarə etmişdilər.

Səbahəddin arvadbaz kişilərtək yeri öyrənməklə kifayətlənməmiş, saatı da soruşmuşdu. Qızlar yenə baxışıb hırıltıyla:

– Sabah axşam, – cavabını vermişdilər.

Gənc növbəti görüşü səbirsizliklə gözləsə də, qızlar gəlməmişdi.

* * *

Bir müddətdir, arxasınca düşdüyü Mariya Puder olmasaydı, bəlkə, bu məğlubiyyəti həzm edə bilməzdi.

O günlərdə “İyirmi səkkiz” ləqəbli qəşəng alman qızı Mariya ilə görüşürdü. Odur ki, kefini çox pozmadı.

Həmin gecə soyuq yatağına əliboş qayıdanda sevimli Mariyanı fikirləşib “Mahnı oxuyan səfeh”³³ (“The Singing Fool”) adlı filmdən mahnını zümzümə edirdi:

When there are gray skies,

I don’t mind the gray skies.

You make them blue, Sonny Boy.³⁴

Növbəti gün xanım Puderlə görüşdülər və yenə həmin film barədə söhbətləşdilər:

– Sonni Boyun anası nigarandır ki, küsdüyü əri uşağı qaçırıb aparacaq. Bu narahatlığını bacısıyla bölüşür. Bacılar vəziyyətə çarə axtaranda qorxduqları başa gəlir: uşaq yoxa çıxır. Axırda aydın olur ki, uşaq heç kimə demədən kinoteatra gedib.

* * *

Xeyir və şər, gözəllik və çirkinlik, güclülük və zəiflik, ümid və məyusluq bir-biri ilə əkiz qardaşdır.

Sonni Boydan təsirlənən dünya bir tərəfdən də yeni, qorxunc müharibəyə hazırlaşırdı.

Almaniya aramla qaynamağa başlamışdı. Böyük hərbdə məğlubiyyətə uğramış alman xalqı ölkənin dağılmış iqtisadiyyatını – bu rəzil vəziyyəti qətiyyən qəbul edə bilmirdi.

Versal müqaviləsinə görə, silahlı qüvvələrin sayı yüz minə salınmış, ağır və strateji silah istifadəsinə qadağa qoyulmuşdu. Bu təkcə hərbi deyil, həmçinin iqtisadi çətinlik idi. Məcburi tərxisdən sonra işsizlərin sayı artmışdı. Üstəlik Almaniya böyük ərazi itirmişdi. Bu da iqtisadiyyatın günbəgün ağırlaşacağından xəbər verirdi.

Qalib dövlətlər müharibə itkilərinin hesabını da məhz Almaniyanın boynuna qoymuşdu. İlkin hesablamaya əsasən Almaniya başda ABŞ olmaqla bütün qalib ölkələrə iki yüz altmış doqquz milyard qızıl pul ödəməli idi. Bu, iqtisadiyyatı batmış Almamaniya üçün ölüm hökmü idi.

Əsasən, hər şey iqtisadiyyat kitablarında yazıldığı şəkildə baş verirdi. Müharibənin ardınca inflasiya, sonra isə işsizlik…

“Böyük böhran” nəticəsində Almaniyanın ictimai və iqtisadi həyatı zülmətə qərq olmuşdu.

Müharibədən qabaq borc verən Almaniya indi borclu dövlətə çevrilmişdi.

Alman gəncləri hər şeyə, xüsusilə, qeyri-milli, əcnəbi olan hər şeyə büsbütün nifrət qusurdu.

BEŞ

Məsuliyyətli, zəhmətkeş Səbahəddin bir ilin necə keçdiyini bilmədi.

Alman dilini qısa müddətdə öyrəndi və dördillik təhsilini bitirmək üçün Berlinin Vilmersdorf məhəlləsindəki Yoaximstal Gimnaziyasına qəbul edildi.

Bu təhsil ocağı Prussiya ənənəsinə sadiq qalan, alman əsilzadə və hərbçi övladlarının oxuduğu son dərəcə intizamlı məktəb idi. Ciddi nizam-intizamdan dolayı gimnaziya Səbahəddinə kazarmanı xatırladırdı. Təyin olunmuş vaxtda yatmaq, təyin olunmuş vaxtda durmaq və ciddi dərs mühiti onu bezdirsə də, ruhdan düşmədi. Elm, bilgi vurğunu Səbahəddin üçün günlər ildırım sürəti ilə keçirdi.

* * *

Təhsil aldığı gimnaziya Almaniya cəmiyyətinin güzgüsü idi. O dövrdə bu məktəb də bütün Almaniya kimi yavaş-yavaş çalxalanırdı.

Qısa və uzun tənəffüslərdə, şənbə-bazar məşğuliyyətlərindən sonrakı asudə vaxtlarda, məktəbin hər küncündə iqtisadiyyat, siyasət və ölkənin vəziyyəti haqda müzakirələr başlayırdı.

Gənclər “Bəşərin ən yüksək dəyəri irqdir”, “İrqlər bərabər deyil” fikirlərini tez-tez təkrarlayırdılar.

Məktəbdəki almanəsilli tələbələr belə qənaətdə idilər ki, mənsub olduqları xalq böyük sivilizasiya tarixinə sahibdir və yalnız üstün irqin nümayəndələri böyük sivilizasiya qura bilər. Gənclər bu fikirləri hər yerdə çəkinmədən, ucadan dilə gətirirdilər.

Belə söhbətlərin nələrlə nəticələnəcəyi məlumdur. Çıxış yolu tapmaq üçün tezliklə işə başlamaq lazımdır!

Bütün Almaniya kimi gimnaziya tələbələri də ölkənin acınacaqlı dövrdən necə qurtulacağı barədə müzakirə edir, çarə gəzirdilər. Diskussiyalar tədricən qızışır, maddi və mənəvi çətinliklər haqqında söhbətlər cəfəngiyyata çevrilməyə başlayırdı. Səbahəddin və digər əcnəbi tələbələr hadisələri sakitcə müşahidə etsələr də, yaxşı bilirdilər, hadisələrin bir ucu onlara toxunacaq.

* * *

Almaniyada təkcə universitetlərdə yox, fabriklərdə, küçələrdə, kafelərdə də vəziyyət eyni idi.

Qeyri-ixtiyari yaranan hər söhbət məclisi bir ləhzədə alovlanır, iş, çörək, ədalətli maaşa dair tələblər ucalırdı. Nəhayətdə tələblər siyahısı hökumətin qarşısına qoyulurdu.

Dünənəcən Avropanın ən qüdrətli ölkəsi olan Almaniya gücünü qorumaq naminə əzm göstərirdi. Məhz belə mühitdə cəmiyyətdə Beynəlxalq Sosialist Partiyası təşəkkül tapdı.

Alman millətçilər görürdü ki, partiyanın təklifləri qarşısında ən böyük əngəl yəhudilərdir. Əslində, bu, çoxdankı qənaət idi.

Nasional Sosialist Partiyası tək düşmənlə kifayətlənmir, sosial demokratları, kommunistləri, başqa xalqları, daxili və xarici rəqibləri özünə hədəf sayırdı. Gənclər ümid qapısı saydıqları partiyanın ətrafında günbəgün daha sıx birləşirdi.

* * *

1921-ci ildə Nasional Sosialist Alman Fəhlə Partiyasının sədri olan Adolf Hitlerin “nasizm ideologiyası”nı almanlar hər gün daha çox mənimsəyirdi. İdeologiyanın əsasını etnik millətçilik, yəni qeyri-almanlar üçün təhlükə təşkil edirdi.

Əvvəl-əvvəl yəhudi düşmənliyi kimi yayılan hərəkat vaxt keçdikcə anti-kapitalist, anti-marksist xarakter aldı ki, bunu, xüsusilə, orta sinif dəstəkləyirdi.

28 may 1928-ci ildə səslərin 2,6 faizini yığan partiya 1930-cu il sentyabrın 14-də keçiriləsi parlament seçkilərinə böyük həvəslə hazırlaşır, universitetlər də daxil olmaqla cəmiyyətin bütün təbəqələrində təşviqat aparırdı.³⁵

* * *

Bir gün nümayişdən qayıdan nasist gənclər məktəbin həyətinə girəndə Səbahəddin bir neçə türk tələbə ilə aprel ayında Almaniyada az-az təsadüf edilən günəşin hərarətindən həzz alırdı.

Məktəbin əsas qapısından qəzəblə içəri soxulan gənclərdən biri türk tələbələrin yanından keçəndə:

– Bu parazit türkləri buradan qovmaq lazımdır! – dedi.

Bu söz Səbahəddini bərk əsəbiləşdirdi:

– Biz sizin hökumətinizə bizim hökumətin verdiyi pulla oxuyuruq. Sözünü geri götür!

Səbahəddinin cəsarətli cavabından sonra hamı bayaqkı alman gəncə çevrilib həyəcanla onun cavabını gözləyirdi.

– Geri götürmürəm! – gənc lovğalandı. Səbahəddin dözmədi, oğlanın üstünə şığıdı və onu yaxşıca əzişdirdi.

Aləm qarışdı. Məktəbin intizam komitəsi gənclərin davasından xəbər tutdu. Gözlənildiyi kimi, komitə Səbahəddinin əleyhinə qərar verdi. Qaydaları pozduğuna görə müdiriyyət Səbahəddinin məktəbdən çıxarılması haqda hökumətə tələb göndərdi.

Nəhayət, Səbahəddinin ilk qatara bilet almaqdan başqa çarəsi qalmadı…

Beləliklə, 1928-ci ilin dekabrında başlayan Almaniya macərası 1930-cu ilin mayında sona çatdı.³⁶

ALTI

Səbahəddin, güman etdiyi kimi, Pertevi İstanbul Universitetində, ədəbiyyat fakültəsinin bufetində tapdı. Dostlar qucaqlaşdılar.

– Sən hara, bura hara? – Pertev maraqla soruşdu.

Səbahəddinin ağzından bircə kəlmə çıxdı:

– Müsibət!

Səsi elə titrədi ki, toxunsan, ağlayacaqdı. Həqiqətən, böyük müsibətlə üzləşmişdi: həyatını dəyişəcəyini düşündüyü Almaniya təhsili ani qəzəb nəticəsində puç olmuşdu. Peşmanlıq çəksə də, daha gec idi, gələcəyini öz əliylə məhv etmişdi.

Dostlar bufetdə oturub, dava haqqında uzun-uzadı danışdılar. Səbahəddin bəzən:

– Bir şillə ilişdirdim ki! – deyərək qürrələnsə də, daxilən çəkdiyi iztirab simasında əks olunurdu.

Pertev onun kədərləndiyini görüb:

– Olan olub, keçən keçib. Gələcəyə baxaq, – pıçıldayıb ayağa qalxdı. – İki çay alıb gəlirəm, – deyib söhbətin havasını dəyişdi.

Səbahəddin çayı gözləyərkən, “Bax buna görə ona “molla” deyirəm də” – düşündü.

Yaxşı ki, Pertev çay dalınca getmişdi, çünki başına gələn hadisə haqda artıq bir kəlmə belə danışmağa taqəti qalmamışdı.

Onda hətta unutmuşdu ki, Pertev də, özü də vur-tut iyirmi üç yaşındadılar. Bununla belə fikirləşirdi ki, böyük ömür sürür, bir yığın dərdlə mübarizə aparır.

Qabaqda onu hələ nələr gözləyirdi!

* * *

Pertev çayı gətirəndə Səbahəddin:

– Sənin işlərin necədir? – soruşdu.

Pertev həmin il məzun olacağını deyib əlavə etdi ki, İstanbul Universiteti Türk dili və ədəbiyyatı şöbəsində Fuad Köprülünün³⁷ assistenti olmaq istəyir.

İstanbul Liseyindən məzun olduğu üçün şansı böyük idi. Çalışqanlığı ilə də yerini hər gün möhkəmlədirdi.

Səbahəddin ona qibtəylə qulaq asdı. Əlbəttə, istəyirdi, dostu üçün hər şey yaxşı olsun. Amma öz vəziyyəti ilə dostlarının vəziyyəti arasında qeyri-ixtiyari müqayisə aparıb lap kədərləndi: zərrəcə ümidi qalmamışdı.

Pertev öz işlərindəki irəliləyişdən danışanda Səbahəddini də nəzərə aldığı məlum oldu. Sözünü qurtaran kimi dedi:

– Gedək, Ali Müəllim Məktəbinin müdiri Həmid bəylə görüşək. Bir neçə dəfə söhbətləşmişik. Görək sənin üçün nə edə bilər?

* * *

Dostlar Həmid bəyin yanına gedərkən yol boyu Türkiyənin, xüsusən, İstanbulun ədəbi mühiti barədə söhbətləşdilər. Söhbətin əsas nöqtəsi Pertevin, haçan fürsət tapsa, Almaniyaya göndərdiyi “Rəsmli Ay” və Nazim Hikmətin bu jurnalda dərc edilən yazıları idi.

Gənc Nazim “Rəsmli Ay”a yazılar göndərəndən şöhrət qazanmışdı. Bütün məclislərdə onun şeirləri oxunur, qələminin necə güclü olduğundan danışılırdı.

Pertev birdən dostunu saxlayıb, “Qulaq as” – dedi:

Cokondanın qolların üç addım qala

Yetişdi Çan Kayşinin cəlladı,

parladı pala³⁸…

Kəsilən ət, qırılan sümük səsi.

Diyirləndi ayağının yanına

Qan bulaşan sarı bir günəş kimi

Si-ya-unun kəlləsi…”³⁹

Səbahəddin nəsə demək istəsə də, nitqi tutuldu. Çətinliklə:

– Bunu oxumamışdım, – pıçıldadı.

– Çünki… Bu sayı hələ sənə göndərməmişdim. Elə göndərəcəkdim, sən gəldin, – dostu dedi.

Səbahəddin:

– Təkrar oxu, – xahiş etdi. Pertev poemanın həmin hissəsini yenidən söylədi. Səbahəddin ucadan şeiri təhlil etməyə çalışdı, – Leonardonun məşhur əsəri “Cokonda”dan⁴⁰ bəhs edir. Çan Kayşi⁴¹ isə Çində kommunistlərə qan udduran millətçi liderdir. Bəs Si-ya-u nədir? Bir qədər fikirləşib, – Yox… Bunun mütləq izahı olmalıdır, – dedi.

Dostlar yenidən yola düzəldilər.

Bir ara Səbahəddin utancaq tövrlə:

– Mən də Almaniyada bir-iki cızma qara etmişəm, – söylədi.

Dostunun sorğu-sualından sonra vaxt tapıb “Rəsmli Ay”a gedəcəyini, yazılarını Nazim Hikmətə göstərəcəyini bildirdi.

Səbahəddin dostundan heç nə gizlətməzdi. Almaniyaya getməmişdən qabaq ona yazmaq həvəsindən dəfələrlə söz açmışdı. Bəzi məktublarında üzərində işlədiyi mövzuları, yazdığı şeirləri bölüşmüş, bir neçəsini onun vasitəsilə “Rəsmli Ay”a göndərmişdi.

Halbuki həmin şeirlərdən heç biri hələ dərc olunmamışdı. Yəqin, dərc etməyə münasib saymamışdılar. Səbahəddin ümidini kəsməmişdi: yaxşı bilirdi ki, əsərlərinin on illərlə işıq üzünə çıxmağını gözləyən xeyli şair, hekayəçi, romançı olub.

* * *

Ali Müəllim Məktəbinin müdiri Həmid bəy xoşniyyətli, gənclərə dəstək duran insan idi. Xudmani otağında Səbahəddinə diqqətlə qulaq asdı. Onun təhsilinin yarımçıq qalmağına sidqi-dildən kədərləndi. Maddi çətinlik çəkdiyini, hökmən işlə təmin edilməli olduğunu öyrənəndə məsələyə xüsusi ciddiliklə yanaşdı.

Əvvəla, yay maaşını ala bilməsi üçün dərhal bir məktəbdə müəllimliyə başlaması fikri ağlına gəldi, “Uşaqlar, siz azca gözləyin” – deyib otaqdan çıxdı.

Dostlar Həmid bəydən xəbər gözləyərkən Səbahəddin bu otaqla Almaniyadakı müdir otağını qarşılaşdırdı: “Oxuduğum məktəbdə müdir otağı bu otaqdan min dəfə əzəmətli idi”.

Haqlı idi: Ali Müəllim Məktəbi müdirinin otağı yeni respublikadakı əksər vəzifə sahiblərinin otaqları kimi əldəqayırma mebellərlə təchiz edilmişdi. Təkcə təhsildə deyil, dövlət xidmətində, ədliyyədə, orduda – ümumiyyətlə, bütün sahələrdə fədakar insanlar ölkənin inkişafı üçün əzmlə çalışırdı.

Səbahəddin mühüm bir məsələnin fərqinə varıb, fikrini Pertevlə bölüşdü:

– Almaniya da müharibəylə üzləşib, biz də. Onda ölkənin belə yoxsulluğu nədəndir?

Pertev səbəbi birbaşa bildirdi:

– Onlar müharibədən qabaq müasir mədəni səviyyəyə yüksəlməyə can atanda biz əlimizdəki sərmayəni tezbazar yelə sovurmaqla məşğul idik!

Haqlı idi.

Çox keçmədi, Həmid bəy sevincək qayıtdı. Dostları ilə məsləhətləşib Səbahəddinin işinə çarə tapmışdı:

– Hazırda ən uyğun, ən yaxın yer Bursadakı Orxanelidir. Yerində olsam, tez yola düşərdim”.

* * * 

Həmid bəyin qəbuluna kefsiz girən dostlar gülə-gülə çıxdılar. Pillələri iki-iki enərkən çox gözəl bir xanımla rastlaşdılar. Pertev ayaq saxlayıb əlini uzatdı, “Necəsən, Ayşə⁴²?” – soruşub ardınca Səbahəddinlə tanış etdi. Almaniya da daxil dostu barədə yadına gələnləri qıza nəql etdi.

Ayşə barədə də Səbahəddinə məlumat verdi: o, 1928-ci ildə Ərənköy Qızlar Liseyini bitirmişdi. Ali Müəllim Məktəbinin birinci sinfində oxuyur, çalışqanlığı ilə seçilirdi.

Pertev danışarkən Ayşə rəng alıb rəng verdi. Qızın utancaqlığı Səbahəddinin xoşuna gəldi.

Ayşə ilə sağollaşandan sonra Səbahəddin sorğu-suala başladı:

– A molla, de, görüm bu qızı haradan tanıyırsan? Əsas məsələ, onunla yaxınsanmı?

Pertevdən eşidəndə ki qızla münasibəti yoxdur, gənc rahatlaşdı. Ağlından keçəni o dəqiqə etiraf etdi:

– Deyəsən, ona vurulmuşam. Günü sabah məktəbinə gedib ünvanını öyrənəcəyəm. Ona ayaqüstü çətin nəsə deyə bilim. İcazə versə, ona məktub yazacağam.

Pertev təəccüblənmədi: dostunun həmişəki xasiyyəti idi. Yozqata təyin olunduğu ərəfədə də Ərənköy Qızlar Liseyindən başqa qıza – Nahidə aşiq idi; ona bəslədiyi sevgi ilə bağlı bir şeirlər yazmışdı, gəl görəsən! Almaniyadan yazdığı məktublarda isə, “Məlahət” – deyə-deyə inildəyirdi. Habelə Mariya Puderə də məhəbbətini izhar etməkdən birtəhər olmuşdu.

İndi isə – İstanbula addım atdığı birinci gün rastına çıxan ilk qıza vurulmuşdu. Pertev dostunun kürəyini oxşayaraq, “Dostum, mənə qalsa, sən aşiq olmağı sevirsən” – dedi.

YEDDİ

Səbahəddinin İstanbuldan Bursaya yola düşməmişdən qabaq bir neçə vacib işi vardı. Əvvəla, “Rəsmli Ay”a baş çəkəcək, Nazimlə tanış olub, ona yazılarını göstərəcəkdi.

Nazimin yazdıqlarını çox bəyənir, onun şöhrət tapmasına şad olurdu. Ən əsası, şairin üsyankar xasiyyətinə heyran qalmışdı. Onun əyilməzliyinə, dürüstlüyünə böyük dəyər verirdi.

Nəşriyyatda, bəlkə, Sərtəl cütlüyü ilə də tanış ola bilərdi. O, Səbihə və Zəkəriyyə Sərtəlin fədakarlıqla dolu həyatına həmişə qibtə duyardı.

Səbahəddin, həmçinin Saleh⁴³ əmisi və Xeyrünnisə bibisinə baş çəkəcəkdi. Haçan İstanbula gəlsə, onları mütləq ziyarət edirdi. Ərənköydə malikanələri vardı. Səbahəddin gələndə çox sevinirdilər.

* * *

İlk gün dostu Pertevin evində gecələdi. Ertəsi səhər Almaniyada yazdığı hekayəni qovluğa qoyub ustadı Nazim Hikmətin redaktəylə məşğul olduğu dəftərxanaya getdi.

Dəftərxana eynilə ötən gün gördüyü Ali Müəllim Məktəbinin müdiri Həmid bəyin otağı kimi idi. Əldəqayırma əşyalar: taxta stullar, iki sınıq-salxaq yazı masası, düz-əməlli rəf tapılmadığı üçün ora-bura yığılmış kitablar…

Səbahəddin fikrə daldı: “Almaniyada “Rəsmli Ay”a bənzər jurnalları nəşr edən redaktorlar, kim bilir, necə rahat şəraitdə yaşayırlar”.

* * *

Səbahəddin özünü təqdim etdi.

Otaqda məşhur şairlə yanaşı jurnalın rəhbərlərindən biri – Səbihə xanım da vardı. Gənc “bir daşla iki quş vurmuşdu”.

Hər şeyi birnəfəsə danışdı; alman dilindən tərcümələr edir, şeirlər yazırdı:

– Bir də sizə hekayəmi gətirmişəm.

Qovluğu Nazimə uzadanda ürəyi əsdi, əlləri titrədi.

Həyəcanını Səbihə xanım və şairdən gizlətmək üçün qovluğu masanın üstünə qoyan kimi əlini cəld çəkib ütülü şalvarının cibinə saldı.

“Görəsən, böyük şair onun meşəçilərdən bəhs edən hekayəsini oxuyacaqmı?” – soruşmağa cürət etmədi. Təşəkkür edərək dəftərxanadan çıxdı.

Yol boyu özünü danladı: “Hələ Si-ya-unun əhvalatını soruşacaqdım, dilim tutuldu”.

* * *

Nazim ondan beş yaş böyük olsa da, bütün Türkiyədə məşhur idi. Səbahəddin çıxan kimi şair qovluğu açdı, “Meşə əhvalatı” adlı hekayəni diqqətlə oxudu.

– Çox gözəl! – sanki inci tapmışdı. Qovluğu götürüb Səbihə xanıma, – Bunu gərək Zəkəriyyə bəyə göstərəm, – dedi. – Bayaq gələn gənc vardı ha, qələmi çox yaxşıdır. – Zəkəriyyə bəyə, həm də Səbahəddinin əvvəllər göndərdiyi, ancaq çap olunmayan şeirlərindən bəhs edib ardınca qovluğu göstərdi, – Bu başqadır. Hekayədə alman romantizminin təsiri sezilir; mövzu və məzmun etibarilə türk ədəbiyyatında yenilikdir. Təkcə bu hekayəni oxuyanda görürük ki, Səbahəddin Əli istedadlı yazıçıdır.

Təcrübəli jurnalist və yazıçı Zəkəriyyə bəy də hekayəni oxuyub cədvəldə jurnalın yeni qələmi Səbahəddin Əlinin ilk hekayəsi üçün uyğun yer axtardı.

Səbahəddinin xəbəri olmasa da, ilk hekayəsi jurnalın növbəti sayında – sentyabr ayının 7-də oxucularla görüşəcəkdi.

SƏKKİZ

Cümə günü Səbahəddin taxta çamadanını da götürüb Pertevin evindən ayrıldı. Həftə sonunu Ərənköydə – qohumlarının evində keçirəcək, oradan da Bursaya yollanacaqdı.

– Yaz! – Pertev onun dalınca çığırdı.

– Sən də!

* * *

Axşamüstü Ərənköydəki malikanənin qapısını döydü.

Saleh əminin evində həmişəki kimi böyük hörmət, izzətlə qarşılandı.

Almaniyadakı hadisəni eşidən Saleh əmi də, Xeyrünnisə bibi də üzüldü, üstəlik onlar Səbahəddini yaxşıca tənbeh etdilər. Yaxşı ki, Bursada müəllim işləyəcəkdi, yoxsa lap çox danlanardı.

Saleh bəy ciddi insan idi, ona görə Səbahəddini evin oğlu sayılan Mühiddinə tapşırdı. Dəniz zabiti olan Mühiddin, əslində, Xeyrünnisə xanımın qardaşı idi. Hər həftə olduğu kimi icazə alıb qaynına, bacısına baş çəkmişdi.

İki gənc həftəsonunu birgə keçirəcəkdilər.

Mühiddin ətraf malikanələrdə yaşayanları çox yaxşı tanıyırdı. Şənbə-bazar günlərində bacısıgildə qaldığından oranın cavanları ilə tanış idi.

* * *

Hərçənd may ayı idi, lakin çimərlik paltarlarını, dəsmallarını götürüb çıxmışdılar. Mühiddin bir neçə evin qapısını döyüb, “Çimməyə gələn var?” – soruşdu.

… Onlar ağaclığın arasıyla irəliləyib sahilə çatdılar. Səbahəddin dənizə, günəşə, iki həftə sonrakı yarışlara hazırlaşan yelkənli qayıqlara valeh oldu. Şəhərin bu hissəsi, həndəvərdəki insanlar Almaniyanın sosial-iqtisadi inkişafına, nəinki yetişmiş, hətta üstələmişdi.

Hərə bir küncə çəkilib çimərlik paltarını geyindi.

İdmançı bədənli, üzməkdə mahir Mühiddin qızların sevimlisi idi.

Səbahəddin də bir az üzdü, ancaq sonra dənizdən çıxıb kitab oxumağa başladı. Gözəl qızlarla yaraşıqlı oğlanlardan ibarət şən dəstədə o sanki alaq otu idi. Onun kənara çəkilməyi Mühiddinin nəzərindən yayınmadı. Yaxınlaşıb hansı kitabı oxuduğunu xəbər aldı. Səbahəddin, “Bir alman yazıçının romanıdır”, – dedi, amma üzündəki ifadə sanki, “Sənlik deyil!” – deyirdi.

Gənc zabit bu laqeydliyi sezsə də, fikir vermədi. “Əşi, kitabı boşla!” – dedi. Aydındır ki, Səbahəddini kitabdan aralamağı evdəkilər tapşırmışdı. Səbahəddin bunu xoşniyyətli xahiş sayıb cavab qaytarmadı. Kitabı qırağa qoyub dəstəyə qoşuldu. Çimdi, əyləndi, deyib-güldü.

Saleh bəyin balaca malikanəsini icarəyə götürmüş ailənin qızı nə gözəl idi! Vur-tut on beş yaşı vardı. Əlbət, onun da nəzəri bütün qızlartək Mühiddinə tuşlanmışdı. Gözünün içinə baxırdı. Baxmaq da sözdür? Gözünü bir an da ondan ayırmırdı.

Gənclər hava qaralanacan əyləndilər.

Əl fənərinin işığında qonşu qızı Aliyənin tünd-mavi gözlərini görüncə Səbahəddinin ürəyi titrədi, amma sarışın gözəlin Mühiddinə meyil etməyi… Kaş ki qız ona da diqqət göstərəydi…

* * *

Həftə sanki bir göz qırpımında bitdi.

Bazar ertəsi Səbahəddin qulluqçunun səliqəylə qatladığı ütülü şalvarlarını, şax köynəklərini çamadana yığıb yola düşdü.

DOQQUZ

Nəhayət, Bursaya çatdı.

Beləliklə, müəllim maaşı alıb yayda pulsuz qalmayacaqdı.

Bursada Qazi Təhsil İnstitutunun təşkil etdiyi alman dili imtahanını uğurla verdi. Nazirliyin planına əsasən 1930-1931-ci tədris ilində Aydında alman dili müəllimi işləyəcəkdi.

* * *

Yay tətilində Bursadan qaçıb özünü İstanbula verdi.

Pertevdən yenə onun evində qalmağı xahiş edəndə dostu razılaşdı.

“Rəsmli Ay” jurnalına gedib-gəlir, oradakılarla qaynayıb-qarışmışdı.

İmkan tapan kimi Nazimə:

– Si-ya-unun əhvalatı mənə çox maraqlıdır. Bilirəm, bəlkə, min dəfə danışmısan, mənə də qısaca danışarsan? – sual verdi.

Nazimin gözlərində kədər işıldadı:

– O, Moskvadan dostum idi, – dedi, bir anlıq duruxub Cokonda və Si-ya-unun əhvalatına başladı: “Çinli Si-ya-u yaxşı dost idi. Moskvada gözəl günlər keçirdik, sonra yollarımız haçalandı; mən Türkiyəyə gəldim, o isə Parisə getdi. Cokonda ilə Luvrda tanış olmuşdu. O gözəl qadına günbəgün daha çox vurulmuşdu. Eşqi cavabsız qalmamış, Cokonda da Si-ya-uya könül vermişdi.

Parisdə keçirilən 1 May mərasimlərində inqilabçı Si-ya-u saxlanılmış, Çinə deportasiya edilən Cokonda ayrılığa tab gətirə bilməmiş, çərçivədən çıxıb birölçülü halda Si-ya-unun dalınca Çinə qaçmışdı…”

Nazim danışdıqca kədərlənir, səsinin tonuyla əhvalatı həqiqətə bir az da yaxınlaşdırırdı. Səbahəddin də özünü inandırdı ki, Cokonda, doğrudan da, çərçivədən sıçrayaraq sevgilisinin sorağına düşüb.

Sonra o acı hadisə!

Zalım Çan Kayşinin cəlladı Nazimin əziz inqilabçı dostu Si-ya-unun boynunu vurmuş, gənc çinlinin başı sevgilisi Cokondanın ayaqları altına yumbalanmışdı.

Səbahəddin əhvalatın davamından agah idi. Nazimin nəql etdiyi kimi hadisədən sonra Cokondanın yeni görkəm qazandığını, sevgilisi Si-ya-unun mübarizə yolu ilə addımladığını bilirdi.

– Axırda… – şair söhbətə nöqtə qoydu, – Cokondanı da yandırdılar.

Bir müddət susdular. Ardınca Nazim söhbəti dəyişmək istədi:

– Həmişəkitək çalışdım, ənənəvi şeir anlayışından qurtulum. Bilmirəm, bacarmışammı, ya yox. Bir onu bilirəm, sənətdə, şeirdə gözəllik özlüyündə məna kəsb etmir. Ona məna qatmaq lazımdır”.

* * *

Səbahəddin Nazimlə söhbətini günlərlə çək-çevir etdi.

“Rəsmli Ay”ın dəftərxanası ona artıq daha böyük təəssürat bağışlayırdı.

Həftənin ən az üç gününü orada Nazimin də daxil olduğu yazıçılar heyəti ilə birlikdə keçirir, işlərdə onlara kömək edirdi.

Beləliklə, yavaş-yavaş İstanbulun ziyalı mühitinə daxil olurdu.

Qərbdə yaşayıb xarici dil öyrənmiş, yazıları təqdirəlayiq, xoşagəlimli insan idi. İstiqanlı, ünsiyyətcil xasiyyəti ilə seçilirdi. Daim təmiz, səliqəli geyimi, tel çərçivəli eynəyi, ağzından yerə qoymadığı qəlyanı və yaşıl mürəkkəbli qələmi ilə olduqca xoş, gənc, intellektual görkəmi vardı.

* * *

İlk görüşdə Zəkəriyyə bəyə Epton Sinklerin “Neft” romanından çox təsirləndiyini bildirib əlavə etmişdi ki, bircə səhifəsi belə doğrudursa, kapitalist sistem mühakimə edilməli, hətta mümkündürsə, axırına çıxılmalıdır.

Dünyada da, Türkiyədə də bu cür söhbətlər gedirdi. Rusiyada Oktyabr çevrilişi baş verən gündən dünyanın dörd tərəfində bu fərqli siyasi sistem rəğbətlə qarşılanır, xəbərləri ağızdan-ağıza gəzirdi.

Böyük müharibənin cəmiyyətlər üzərində yaratdığı boz buludlar dağılmağa başlayır, sosial siniflər və onları təmsil edən siyasi məfkurələr üzə çıxırdı.

Ziyalılar öz mövqelərini, məsələlərə baxış bucaqlarını aydın göstərirdilər. Parlaqzəkalı Səbahəddin də Almaniyada başına gələn acı hadisənin təsirilə özünə ən uyğun yolu seçməkdə gecikmədi. Zəkəriyyə bəyə dediyi dörd sözdən ibarət, amma mənası böyük cümlə də buna işarə idi.

Həmin günlərdə “Rəsmli Ay” jurnalında da dəyişikliklər başlamışdı. Jurnal Nazimin təsiri ilə Səbihə xanım və Zəkəriyyə bəyin başlanğıcda qəbul etdikləri mövqedən uzaqlaşır, dünyaya siyasi mənada “soldan baxmağa” başlayırdı.

* * *

Səbahəddin başa düşürdü ki, jurnalda Nazimin əsasını qoyduğu yeni fikir yolu Zəkəriyyə bəy və Səbihə xanımın istəyi daxilində həyata keçir.

Səbihə xanımın “Liderin psixologiyası”⁴⁴ adlı yazısına görə iyirmi il cəza ilə təhdid olunduğunu hələ Almaniyada eşitmişdi. Səbahəddini bu ailəyə və onların əhatəsinə çəkən, əslində, taleyüklü məfkurəni mənimsəməkləri, həmin ideologiyanı tətbiq cəhdləriydi. Çox dəyərli bu iki insan, qərbdəki kimi jurnalı fərqli fikirlərdən ötrü açıq elan etmişdilər. Öz yazılarından əlavə jurnalda yazan başqa qabaqcıl yazıçıların da məsuliyyətini çəkinmədən daşıyırdılar.

Gənc Səbahəddin özünə məktəb saydığı jurnalın ictimai hadisələrə və hakim siyasi düşüncəyə qarşı tutduğu mövqeyilə fəxr edir və şeirlərində Nazimin yolunu tutmağa çalışırdı.

* * *

Jurnalın iclaslarından birində Nazim ona:

– Səbahəddin, şeiri boşla, romana keç, – dedi.

Özünə böyük qardaş bildiyi Nazimin sözü üstündə gecə-gündüz baş sındırdı: görəsən, roman yazmaq əlindən gələrdimi?

1930-cu ilin yayı Səbahəddinin zehninə ənginlik bəxş etmişdi.

“Rəsmli Ay”ın dəftərxanasında, Nazimlə söhbətlərdən, Zəkəriyyə bəyin məclislərindəki müzakirələrdən yeni-yeni mətləblər əxz edir, sənət və ədəbiyyat biliyinin gözünə siyasi məlumatlar da qatır, solçuluq sevgisi yavaş-yavaş şiddətlənirdi.

* * *

Səbahəddin köks ötürərək Pertevə:

– Çox dilxoram, bir-iki aya İstanbulu tərk edib Aydına gedəsiyəm, – dedi.

“Rəsmli Ay”ın dəftərxanasına, digəri Bəyazidə – Ədəbiyyat Fakültəsinə gedirdi.

Pertev gördü ki, Səbahəddin ciblərini eşələyib Qalata körpüsünü keçmək üçün qəpik gəzir. Dedi:

– Özünü yorma, artıq körpünü keçərkən pul verməyəcəyik.

– Doğrudan ha, – gənc cavab verdi, – yetmiş il bir sürü vergi ilə yanaşı hər keçəndə körpüyə də pul ödəyən istanbullular artıq Qalata körpüsünü ata malı kimi istifadə edə biləcəklər. Eşq olsun!

Pertev dostunun sözlərindəki eyhamı sezmişdi. Əslində, onu tanıyandan bəri Səbahəddinin xasiyyəti belə idi. “Rəsmli Ay” mühitinə girəndən sonra tənqidçi ruhu lap qabarmışdı. Müşahidəsində yanılmadığını Pertev çox keçmədən anlayacaqdı.

ON

İstanbuldan – “Rəsmli Ay”dan ayrılmaq istəməsə də, məktəblərin açılmağı münasibətilə Səbahəddin Aydına gəldi. Gəldi və məktəbdən, həmkarlarından, şagirdlərindən dördəlli yapışdı.

Hələ uşaq kimi görünsə də, dünyagörüşü, zəngin bilik xəzinəsi ilə məktəbdə xoş təsir oyatdı. Həmkarları “Rəsmli Ay” kimi məşhur jurnalda hekayəsi dərc edilən Səbahəddinlə dostluq etməkdən həzz alır, şagirdlərsə onlara öz yaşıdı kimi yanaşan qeyri-adi gənc müəllimin gözünə girmək üçün əldən-ayaqdan gedirdilər.

Səbahəddin məktəbdəki xoş ab-havadan faydalanıb qərara aldı ki, fikirlərini tərəddüdsüz, açıq-aşkar bölüşsün.

Hərçənd bilirdi, “Rəsmli Ay” üzvlərinin və Nazimin başındakı bəlalara şahid olan, üstəlik dövlət qulluğunda işləyən adam ehtiyatlı davranmalıydı, amma o qorxmurdu. “Zəncirlərimdən savayı itirəsi nəyim var?” – şüarı ilə düşüncələrini ürəyi istəyən kimi dilə gətirirdi. Beləcə, tezliklə özünə qarşı diqqət oyadacaqdı.

O günlərdə Türkiyə böhranı adlamağa çalışırdı. Hamı yaxşı bilir, belə mərhələlərdən keçmək asan başa gəlmir: İqtidardakılar və onlara quyruq bulayanlar ona-buna hakim kəsilir, yerdə qalanlar da canlarının hayında idilər…

* * *

İmperiya yanmış, külündən yeni türk dövləti yaranmışdı. Böyük fədakarlıq və səylərlə meydana gələn gənc Türkiyə Respublikası Mudanya və Lozannada imzaladığı müqavilələrlə xarici düşmənlərə qarşı mübarizəsini əhəmiyyətli dərəcədə tamamlamışdı.

Adı tarixə qızıl hərflərlə yazılan İstiqlaliyyət müharibəsinin ardınca Anadolu xalqı ilə boğuşmağa tab gətirə bilməyəcəyini başa düşən ingilislər tezbazar İstanbul və Frakiyadan silah-sursatı yığışdırıb öz ölkələrinə qaçmışdılar.

Dövlət daxili düşmənlərlə, başqa sözlə, daxildəki bədxahlarla işini bitirməmişdi.⁴⁵ Təkcə Mənəmən hadisəsi⁴⁶ göstərdi ki, dövlətə düşmən kəsilənlər “əllərindəki küt mişarlarla hazır dayanıblar”. Odur ki, yeni respublikanı quran heyət öz siyasi xəttindən, ictimai intizam planından bircə millimetr də kənara çıxmamaqda qətiyyət göstərirdi. Bu qətiyyətini lazimi məqamda şiddətlə göstərir, hökumət əleyhinə yüksələn hər səsi ibrət olsun deyə, amansızca kəsirdi. 1920-ci ildə təsis edilən, bağlanılıb, təzədən açılan İstiqlal məhkəmələri, iqtidarın kəskin mövqeyinə işarə idi. Respublika yaranandan yeddi il sonra baş vermiş Mənəmən hadisəsinə qarşı sərt reaksiya da “daxili müharibə”nin hələ qurtarmadığından xəbər verirdi.