Dunyoning ishlari

KITOB

Bugun kitobim chiqdi.

Har gal yangi kitobim chiqishi bilan birinchi nusxasini onamga atar edim. Har gal bir xil so‘z yozib berardim: «Birinchi o‘qituvchim – onamga!» Onam kitobni ko‘rishi bilan ko‘zlari quvonchdan porlab ketar, uzundan uzoq duo qilar, peshonamdan o‘pib, yakkash bitta gapni takrorlar edi.

– Sen mening suyangan tog‘imsan, o‘g‘lim…

Keyin xuddi birov olib qo‘yadigandek, kitobni yostig‘ining tagiga yashirardi. Shunda men kitobim chiqqani uchun o‘zimdan ko‘proq onam quvonganini bilib turardim.

Bir kuni mahallaning narigi chekkasida turadigan novvoynikiga kirib qoldim. (Nima yumush bilan borganim esimda yo‘q.) Qarasam, yog‘och so‘rida kitobim yotibdi. Varaqlari titilgan, oftobda sarg‘ayib ketgan. Qiziqib qo‘limga oldim. O‘qisam, o‘zimning dastxatim: «Birinchi o‘qituvchim – onamga!»

O‘shanda nima uchun bunday ahvolga tushganimni bilmayman. Xuddi birov meni masxara qilayotgandek bo‘lib ketdi. Kelib onamga to‘ng‘illadim:

– Kitobni yetti mahalla nariga tashlab keling, deb berganmidim sizga!

Onam aybdor qiyofada ma’yus jilmaydi.

– Mavlu hech qo‘ymadi-da, bolam. «Bitta o‘qib beraman», dedi.

– Mavludagacha yana mingta qo‘ldan o‘tgani ko‘rinib turibdi, – dedim zarda bilan. – Maqtangansiz.

– O‘zingni siqma, jon bolam. Hozir olib kelaman.

Chindan ham, o‘sha kuni kitob qaytib keldi…

Har gal kitobim chiqsa, onam bir gapni aytardi:

– Sen mening suyangan tog‘imsan, o‘g‘lim…

Bilmagan ekanman, men onamning emas, onam mening suyangan tog‘im ekan. Tog‘im to‘satdan qulab tushdi.

Bugun yangi kitobim chiqdi. Birinchi nusxasini emas, bitta nusxasini emas, oltmish ming kitobning hammasini onamga bag‘ishladim. Lekin…

MAHALLANING «SHAYXI»

Qachondir uning ismi bo‘lsa bo‘lgandir. Biroq mahallada hech kim uning otini bilmaydi. Hamma Shayx deb chaqiradi.

Aytishlaricha, urush paytida bir beva xotin besh-olti yoshlardagi bolasi bilan shu yerga kelib qolgan. Insofli odamlar bevaga choyxona yonboshidagi pastak hujrani ajratib berishgan. Bola baribir bola-da. Bahorda hujraning tomiga chiqib varrak uchirayotgan ekan, varrak havolagan sayin qiziqib ketib ipni torta-torta tisarilib boribdi-yu, tomdan chalqanchasiga yiqilib tushibdi. Sho‘rlik onaning dod-faryodiga choyxo‘rlar yopirilib chiqishsa, bolaning boshi yorilib, qonga belanib yotganmish. Hoji buvi uning boshiga kigiz kuydirib bosibdi, qorakuya suribdi, haytovur, bola tuzalib ketibdi. Faqat esi aynibroq qolibdi. O‘shandan buyon hech kim uning biron marta yig‘laganini ko‘rmagan. Qachon qarasangiz, iljayib turadi. Iljayganda ham tilining uchi og‘ziga sig‘may doim chiqib turadi. Shundan bo‘lsa kerak, onda-sonda ustara tegadigan do‘rdoq labining ikki cheti oqarib yotadi. Urushdan keyin onasi vafot etadi-yu, Shayx yolg‘iz qoladi. Eski choyxona buzilganida ularning hujrasidan ham nom-nishon qolmadi. Biroq Shayx ko‘chada qolgani yo‘q. Mahalladagi hamma uy Shayxniki. Uning uchun hamma eshik ochiq. U biznikiga ham tez-tez kelib turadi. Onam bilan uzoq-uzoq gaplashganini ko‘rardim-u onam bu devona bilan nimani gaplashishiga aqlim yetmasdi.

Jamiki to‘y, jamiki ma’raka Shayxsiz o‘tmaydi. Uning o‘z vazifasi bor: samovar qo‘yadi. Xotinoshida mahalla otini, nikoh-u bazmlarda to‘yboshi erkaklar Shayxning xizmatiga muhtoj.

– Shayx, to‘rt choynak choy! Uch choynak famil, bir choynak ko‘kidan bo‘lsin.

– Hodzir…

Shayx g‘alati gapiradi, «z»ni aytolmaydi, «dz» deydi, «s» deyolmaydi, allaqanday «ts» qilib aytadi.

– Shayx tezroq! Nozik mehmonlar kelib qoldi.

Shayx shoshilmaydi. Ishini bilib qiladi.

– Tsekin. Nodzik bo‘tsa, o‘dziga, – deydi iljayib.

Odamlar ranjimaydi. Shayxning puxtaligini bilishadi. Shuncha yildan beri bironta to‘yda choynak darz ketmagan, biron mehmon choysiz qolmagan.

U faqat pivo ichadi. Ko‘p emas, ikki shishagina. To‘y egalari Shayxning ulushini alohida ajratib qo‘yishadi. To‘y tarqashi oldida, xizmatini qilib bo‘lgandan keyin Shayx shishani og‘ziga qo‘yib pivo ichib oladi-da, birdan o‘yinga tushadi. Yoqavayron bo‘lib, og‘zidan ko‘pik sachratib xo‘p o‘ynaydi.

Odamlar qarsak chalgan sayin balandroq sakraydi:

– Bo‘sh kelma, Shayx!

– Malades, Shayx! Orangutan bo‘p ket-e!

Bunday «maqtovlar» Shayxni battar jazavaga soladi. Har tepinganda yer zirillab ketadi.

Ba’zan hangomatalab yigitlar Shayxni o‘rtaga olib qolishadi.

– Bu… to‘yni qachon boshlaymiz, Shayx?

Shayx tilini chiqarib iljayib qo‘yadi.

– Senga ham xotin olib beraylik bundoq.

– Xotinmas, qidz…

– A?.. Voy ko‘nglingning ko‘chasidan o‘rgildim! Seni ko‘rgan qiz infarkt bo‘lib «Grudnoy xirurgiya»ga tushadi-ku!

Shayx xafa bo‘lmaydi. Umuman, xafa bo‘lishni bilmaydi. Iljayadi.

Onamning yigirmasi bo‘layotgan edi. G‘ira-shira tong otayotganda eshikdan ko‘ylakchan Shayx lapanglab kirib keldi.

– Iya, ana, Shayx kelib qoldi! – dedi allakim tantana bilan. – Qani, samovarga o‘zing qaray qol.

Ammo Shayx hovli burchagida turgan samovarlar tomonga yurmadi. Hech kimga qaramay bir hatlab ayvon zinasidan chiqdi-yu, oyimning xonasiga yo‘naldi.

– Hoy, Shayx o‘lgur, qayoqqa? – ayollardan biri uning yo‘lini to‘sdi. – U yerda qariyalar o‘tiradi.

– Qoch! – dedi Shayx ko‘zini olaytirib. Keyin onamning xonasiga kirdi-yu, to‘satdan o‘zini yerga otdi.

– Oyi! – dedi xirillab. – Oyi-i-i!

Yoqasiga chang solib bir tortgan edi, kir ko‘ylagi shir etib yirtildi-da, qop-qora, baquvvat yelkalari titragancha og‘zidan ko‘pik sachratib hayqirdi:

– Oyi! Oyi!

U har «oyi» deganda boshini yerga urar, yerni mushtlar edi.

Birpasda peshonasi momataloq bo‘lib ketdi.

– Oyi! Qayoqqa ketdidz, oyi!

Umrida yig‘lamagan Shayxning nolasi hammani karaxt qilib qo‘ygan edi. Kimdir ko‘tarmoqchi bo‘lgan edi, Shayx siltab yubordi.

– Tegmanglar! – dedi allakim pichirlab. – Mayli, yig‘lab olsin.

Anchadan keyin u gandiraklab o‘rnidan turdi. Hech kimga qaramay hovliga tushdi-yu, indamay chiqib ketdi.

«TOY»

Bultur bahorda eshigimiz oldidagi gullarni sug‘orayotgan edim, yap-yangi «Moskvich» kelib to‘xtadi. Mashina eshigi ochilib, zabardast gavdali yigit tushib keldi. Taniy olmadim.

– Hormang, dehqonchilik katta-ku! – dedi notanish yigit do‘rillagan ovoz bilan.

Shunda hayratdan baqirib yubordim:

– Iya, Toymisan?

Ha, xuddi o‘sha Toyning o‘zi. Faqat shuncha bo‘y, bunaqa uzun qo‘l-oyoqlarni qayoqdan oldi ekan! Yaqindagina buloqdek oqib turadigan burnini eplolmay mashaqqat chekadigan bola edi.

– Poshsha oyimlarni ko‘rgani keldim! – dedi bahaybat qomatiga uncha mos kelmaydigan alpozda muloyim jilmayib. Uzun oyoqlarini katta-katta bosib hovliga kirdi-yu, onamga duch keldi.

Qiziq, onam uni darrov tanidi.

– Voy, o‘zimning toychoq o‘g‘limdan aylanay! Voy, o‘zimning o‘g‘lim kelib qolibdi-ku!

Onam peshonasidan o‘payotganda Toy ikki bukilib turdi.

– Mashina teguvdi, – dedi yana iljayib. – Sizdan fotiha olgani keldim. Yuring, bir aylantirib kelay.

Toy onamni oldingi o‘rindiqqa o‘tqizdi. Yarim soatcha aylantirib keldi.

Onamning yosh boladek birovning mashinasiga tushib «kataysa» qilishi menga erish tuyuldi. Ammo onam xursand edi.

– Nordek yigit bo‘pti, – dedi quvonib. – Istalovoyda sheppovar ekan. Xudoyo umridan baraka topsin.

Toy keyin ham o‘tgan-ketganda biznikiga tez-tez kirib turadigan bo‘ldi.

Uni har ko‘rganimda bolaligimni eslayman. Kichkinaligimizda oramizda eng bo‘sh-bayov bola shu edi. Uyimizning orqasida kattagina maydoncha bo‘lardi. Uzoq-yaqindan mol boqishga kelgan bolalar shu yerda yig‘ilib shovqin-suron solib o‘ynardik. Toy hammadan uzoqdan– Beshqo‘rg‘ondan o‘ziga o‘xshash yuvosh, shoxsiz sigirini oldiga solib kelardi.

Har faslning o‘z o‘yini bor: erta bahorda chillak, varrak, yozda futbol, kech kuzda lanka tepish… Faqat ikkita bola o‘yinga ko‘p qo‘shilmasdi. Bittasi – ko‘zlari doim javdirab turadigan Xo‘ja, yana biri – Toy. Xo‘janing o‘zi o‘yinga uncha qiziqmas, Toyning esa o‘z yumushi bor edi. Nega deganda zimmasida mol boqish vazifasi bor. Birovning daydi sigiri, birovning shaytonga dars beradigan echkisi zum o‘tmay ekin oralab ketadi. Shunda mo‘ylovi qorayib, do‘rillab qolgan jo‘raboshimiz buyuradi:

– Toy! Galing keldi, echkini qaytar!

– Sigirga qara, Toy, sigirga!

– Toy! Qo‘y kartishkaga oralab ketdi-ku!

Negadir Toyning navbati hammanikidan tez kelaverardi. Sigiri xuddi o‘rgatib qo‘ygandek egasidan nari ketmaydi. Ammo boshqalarning moliga ham kimdir qarashi kerak-ku. Toy burnini tortib qo‘yadi-da, indamay polizga qarab yuguradi. Dikonglab sakrayotgan takani qaytarib kelguncha biron buqacha dumini xoda qilib jiydazorga yugurgilab qoladi… O‘ynab-o‘ynab charchaganimizdan keyin hammamiz tol soyasida dam olamiz. Jo‘raboshimiz dadasi urushdan olib kelgan shinelni o‘tga yoyib, ustiga yonboshlaydi-da, maza qilib esnaydi:

– Toy, biz charchadik. Bir mizg‘ib olmasak bo‘lmaydi. Sen dejursan, mollarga qarab turasan.

Toy burnini jahl bilan tortadi-yu, indamaydi.

Bir kuni u astoydil yalindi:

– Meni Toy demanglar. O‘zimning otim bor – Toyir.

Jo‘raboshimiz quvlik bilan hammaga bir-bir qarab qo‘ydi.

– Bo‘pti! – dedi do‘rillab. – Senga uch kun muhlat. Uch kungacha hammaning molini yaxshilab boqsang, Toy otingni o‘zgartiramiz. Ammo kechqurun sigirimning yelini tirsillab tursin, bildingmi?

Chindan ham Toy uch kungacha sidqidildan xizmat qildi. Biz maza qilib futbol tepdik. To‘rtinchi kuni jo‘raboshimiz «majlis» to‘pladi.

– Bolalar, – dedi tantana bilan. – Endi Toyni hech kim Toy demasin. Bugundan boshlab uning oti – Xo‘tik. Yana bir yil harakat qilsang, o‘sib Eshak bo‘lasan.

Hammamiz xaxolab kulib yubordik. Toy bolalarga birma-bir qarab chiqdi-da, burnini tortdi. Indamay yer chizib o‘tiraverdi.

Chillak o‘yinining shafqatsizroq bir qoidasi bor: yutqazgan bola zuvlab nafasi yetmay qolsa, bir oyoqda hakkalaydi. Qoqilib ketsami, ikkinchi oyog‘i yerga tegsami, tamom! Tag‘in tayoq bilan chillakni urib sanaladi-da, yana chillak otiladi. Chillak borib tushgan joydan qaytadan zuvlash shart.

Bir gal Toyni salkam yarim chaqirim joydan zuvlashga majbur qildim. Turgan gapki, nafasi yetmadi.

– Lo‘killa! – dedim baqirib.

U chap oyog‘ini ko‘targancha hakkalab sakray boshladi. Ammo o‘n qadam ham yurolmadi. Har sakraganda burni buloqdek qaynaydi. Qayta-qayta artgani bilan foydasi yo‘q. Bolalar xaxolaydi. Ayniqsa, men huzur qilib kulaman. Oxiri bo‘lmadi – Toy yiqilib tushdi.

– Bo‘ldi! Qaytadan zuvlaysan.

– Zuvlamayman!

– Zuvlaysan!

– Zuvlamayman! Zuvlamayman! – Toy to‘satdan jazavasi tutib yerni mushtlagancha yig‘lab yubordi. – Hammangni yomon ko‘raman! Ayniqsa sen yomonsan!

Shovqin-suron bilan bo‘lib onamning chaqirganini eshitmay qolibman. Bir mahal qarasam, tepamda onam turibdi…

– Tur, bolam, – onam Toyning boshini siladi. Etagini ko‘tarib, uning burnini artdi. – Voy, onang o‘rgilsin, qo‘y, yig‘lama, bolam. – Keyin meni chetga imladi. – Bu yoqqa yur-chi!

Nariroqqa bordim.

– Nega ukangni yig‘latasan? – dedi qahr bilan.

– Qaysi ukamni?

– O‘sha ukangni!

– Toy-ku! Qanaqasiga ukam bo‘lsin? – dedim iljayib.

–Shunaqasiga! Nega qiynaysan bola bechorani? Yog‘ochning bo‘shini qurt yemay o‘lsin.

– G‘irromlik qilmasin-da, bo‘lmasa! – dedim chiyillab.– Nega zuvlamaydi?

– O‘lib qoldingmi shu bilan?..

O‘shandan keyin ko‘p o‘tmay Toylar ko‘chib ketishdi. Qayoqqaligini bolalar surishtirishmadi ham.

Toy… o‘sha o‘zimizning Toy shunday yigit bo‘lganiga hamon hayron edim.

Onam vafot etganda Toy onasi Niso xolani boshlab keldi. Keyin ham ko‘p yelib-yugurdi. Kunora keladi.

«Bizga xizmat bormi?» deb mashinasini to‘g‘rilab turadi.

Qaysi kuni ishdan kelsam, eshik oldida yana Toyning mashinasi turibdi. Qarasam, ayvonda Toy bilan Niso xola o‘tirishibdi. Sochlari oqarib ketgan Niso xola men bilan aylanib-o‘rgilib ko‘rishdi.

– Poshsha opamni tush ko‘ribman, – dedi ko‘ziga yosh olib. – Toyirjonni yetaklab yurgan emishlar. Shunga bir xabar olay, deb keldim. – U bir zum indamay qoldi-da, ovozi tovlanib davom yetdi: – Poshsha opam qandoq edilar-a! Toyirjonni qandoq yaxshi ko‘rardilar-a!..

Niso xola ko‘zimga tikilib ohista so‘radi:

– Bilasiz-a?

– Bilaman, juda yaxshi ko‘rardilar, – dedim bolalikdagi o‘sha voqealarni eslab.

Niso xola ko‘zimga yana diqqat bilan tikildi.

– Aytgan bo‘lsalar kerak?

– Nimani?

– Aytmaganmilar?

– Nimani aytadilar! – dedim hayron bo‘lib.

– Iya, Toyirjon sizning ukangiz-ku! – Niso xola astoydil ajablandi. Keyin ma’yus tortib jimib qoldi-da, xo‘rsindi. – O‘shanda siz talpinchoq bo‘lib qolgan edingiz. Toyirjonning chillasi chiqmagan… Xudoning ham bandalariga atagan azobi ko‘p ekan. Bir kechada kasalga chalinib qoldim. Ko‘kragimga yomon yara chiqib, qirq kun «ol ket, ol qo‘y» bo‘lib yotibman deng… Ayni qahatchilik, urush, birov birovga holing nima kechdi, deyishi mahol… O‘zim-ku, mayli, bolam o‘lib qoladi, deyman. Dokaga angishvonadek yog‘mi, nonmi o‘rab chaqaloqning og‘ziga solib qo‘yishadi. Shunda deng, bir kuni Poshsha opam kelib qoldilar. Aylanib-o‘rgilib, Toyirjonni bag‘rilariga bosib emizdilar. Shu yerdan Beshqo‘rg‘onga saratonda kuyib har kuni uch marta qatnaydilar. Qirq kun shunday qildilar. Bir ko‘kragini siz emasiz, bittasini – Toyirjon. – Niso xola hiqillab qoldi. Yosh g‘iltillagan ko‘zini ro‘molining uchi bilan artdi.– Qandoq xotin edilar-a! Nima bilan rozi qilishimni bilmayman. So‘rasam, urishib berdilar. «Voy, gapingiz qurmasin, ovsin, ona sutiyam sotiladimi», deydilar. «Birovga yaxshilik qilib, ketidan tama qilgan odamning savobi gunohga aylanadi», deydilar… Qandoq edilar-a!

Niso xola ro‘molining uchini g‘ijimlagancha o‘yga toldi. Men ham, shu paytgacha o‘zim bilmagan ko‘kaltosh ukam Toyirjon ham bir nuqtaga tikilib qolgan edik. Har qaysimiz o‘z o‘yimiz bilan band edik, biroq hammamiz bir odamni– onamni o‘ylardik.

QANOAT

Otamning jahli yomon edi. Badjahl bo‘lib aka-ukalardan, birontamizni chertgan emas. Biroq onam: «Hoy, ehtiyot bo‘l, adangning jahllari yomon», deb shunchalik uqtirib qo‘yganki, otamizni ko‘rishimiz bilan hammamiz yuvosh tortib qolardik.

Tirikchilik vajidan bo‘lsa kerak, otam kechalari soat tuzatardi. Qo‘ni-qo‘shni, mahalla-ko‘yda kimning soati buzilsa, biznikiga olib kelar, otamning hujrasida katta-kichik soatlar muttasil chiqillab turar edi. Onam bizni bu hujraga hech yo‘latmasdi. Bir kuni ukam ikkalamiz u yerga kirsak, stol ustida kichikroq piyolaning og‘zidek keladigan zanjirli cho‘ntak soati yotibdi. Qopqog‘i, oynasi ochilgan, murvatlari bir chekkaga tartib bilan terib qo‘yilgan. Aka-uka o‘zimizcha «ustachilik» qildik. Soatning yurishidan darak yo‘q. Bir mahal narigi uyda onamning sharpasini sezib qoldigu sekingina sirg‘alib chiqib ketdik.

Kechqurun otam hujraga kirishi bilan xunob bo‘lib qichqirdi:

– Soatga kim tegdi?

– Hech kim kirgani yo‘q-ku! – dedi onam hayron bo‘lib.

– Hammasini sochib tashlabdi-ku! – otam jahl bilan chiqib keldi. Qo‘lida biz «tuzatgan» soat. – Mili yo‘q. Egasiga nima deyman!

Ukam ikkalamiz churq etmay mo‘ltirab o‘tiribmiz. Yaxshi hamki akalarimiz ko‘chada, bo‘lmasa, hamma ayb o‘shalarga tushishi aniq.

Ko‘p o‘tmay ovqat keldi. Ukamga yog‘och qoshiq, menga temir qoshiq tegdi. Ikkalamiz qoshiq talashib qoldik. Ukam u yoqqa tortadi, men bu yoqqa. Ikki orada kosa dumalab, dasturxonga sho‘rva to‘kildi. Boyagi xunobgarchilik ustiga bunisi ham qo‘shildi-yu, biz bir yoqda qolib otam onamni tushirib qoldi. Aka-uka pildirpis bo‘lib, in-inimizga kirib ketdik. Onam sho‘rlikning qovog‘i ko‘karib chiqdi. Achindik. Ammo nachora?..

Ertalab tursam, otam ishga ketgan, hovli tomondan ayol kishining shang‘illagani eshitilyapti. Ovozidan tanidim: qo‘shnimiz Mo‘min akaning xotini. Mo‘min aka– ketmonchi. O‘zi ham mo‘mingina odam. Xotini boshqacharoq. Katta-yu kichik hamma uni Kelinoyi deb chaqiradi. Kelinoyining qiziq odati bor. Ichida gap yotmaydi. Uyida qaysi sholchaga xokandozdan cho‘g‘ tushib, qancha joyi kuygani, qaysi o‘g‘li sholg‘omni yomon ko‘rishi, qaysi qizining sochiga sirka oralagani – hammasini birpasda mahallaga yoyib chiqadi.

– Ketaman! – dedi u ovozini baralla qo‘yib. – U qo‘ymasa, mana man qo‘ydim! Ketaman! Ketgandayam uyini vayron qilib ketaman!

Tushundim. Bundan chiqdi, Kelinoyi eri bilan urishgan. Uyida sal janjal chiqsa, albatta oyisinikiga «ketadigan» bo‘lib qoladi. Tomosha ko‘rish uchun asta mo‘raladim.

– Nima bo‘ldi o‘zi, ovsinjon? – dedi onam sekingina.

– Kecha mani shundoq so‘kdi, shundoq so‘kdi, yigitgina o‘lgur! – Kelinoyi ikki qo‘li bilan sharaqlatib soniga shapatiladi. – Onamni so‘kdi-ya, bo‘yginang go‘rda chirigur.

– Qo‘ying, xafa bo‘lmang, – deb onam uni yupatishga urindi.

– Nimaga xafa bo‘lmas ekanman? – Kelinoyi yana ham qattiqroq shang‘illay boshladi. – Kechqurun o‘sma ezib qo‘yuvdim. Shu savil qurib qolmasin, deb qoshimga qo‘ya qoluvdim. Ha, moshkichiri jindak tagiga olib, qotib ketibdi. Shungayam ota go‘ri qozixonami? «Pardoz-andoz qilgandan ko‘ra ovqatingga qarasang o‘lasanmi!» deydi-ya, go‘rso‘xta! Ha, pardoz qilsam, o‘ynashimga qipmanmi, qirchiningdan qiyilgur! Qirmochmi, balomi, zahringga yeyavermaysanmi, yergina yutgur! Xah, onamni so‘kkan tillaring tanglayingga yopishgur! Tag‘in nima deydi, deng? Aybni menga to‘nkaydi: tiling bir qarich, deydi. Voy, tilimni gapirgan tillaring jodida qiyma-qiyma bo‘lsin-a. Yeldek kelib, seldek olmasa aslo rozimasman!

– Qo‘ying, ovsinjon, – onam ma’yus jilmaydi. – Oshsiz uy bor, urishsiz uy yo‘q… Qarg‘amang bechorani.

– Voy nega qarg‘amas ekanman? Og‘zi-burningdan laxta-laxta qoning kelgurni, nega qarg‘amas ekanman? Ketaman!

– Olti bola bilan qayoqqa borasiz, ovsinjon? – dedi onam kulimsirab. – Jo‘jabirdek jonsiz. Shularning shukurini qilsangiz-chi.

– E, oltita bolamni oydinda oyog‘im bilan boqib olaman. Oyiginamning tor qorniga siqqan keng uyiga sig‘maymanmi? Birov mani ko‘kragimdan itarmas. Mana shu ajalning tig‘i parroniga uchragur bilan turgandan ko‘ra…– Kelinoyi birdan jimib qoldi. Kipriklarini og‘ir-og‘ir pirpiratib onamga uzoq tikildi-yu, ovozi pasaydi. – Voy, yuzingizga nima qildi?

– O‘tin tegib ketdi, – dedi onam sekingina. – Qarasam, o‘tin o‘lgur qolmabdi. Bolalar o‘qishda, adasi ishdalar. Ko‘zliroq sarjin ekan, tesha bilan urganimni bilaman…– Onam qovog‘ini silab qo‘ydi. – Adasi ishdan kelib juda xafa bo‘ldilar. «Birpas sabr qilmaysanmi, o‘zim yorib bermaymanmi», dedilar.

Men turgan joyimda qotib qoldim. Onam yolg‘on gapirardi. Yolg‘on gapirardi-yu, negadir bu menga juda yoqar edi…

–Ana! – Kelinoyi tag‘in shang‘illadi. – Sizning eringiz o‘tiningizgacha yorib beradi. Maniki bo‘lsa, bir paqir suv olib kelmaydi, qo‘lginang sinib akashak bo‘lgur. Uyim-joyim deb bo‘ynini egmaydi, bo‘yniginang kesilgur, eshshak! Xudoyo bo‘yniginang hazrati Alining qilichida kesilmasa, u dunyo-bu dunyo rozimasman-a!

Ortiq qarab turolmadim. Negadir yig‘lagim keldi.

…Hozir ham eri sal qovog‘ini solsa, «melisa» bilan qo‘rqitib, «o‘n besh sutkani» pesh qiladigan ba’zi xotinlarni ko‘rsam, onamning qanoatini, Kelinoyining qarg‘ishlarini eslayman.

SOVCHILAR

Ishdan charchab qaytdim. Bilamanki, bunaqa paytda televizor ro‘parasiga o‘tirsangiz, tamom! Bahona o‘zidan o‘zi topilaveradi. Bosh qurg‘ur toliqqani, yangi film boshlangani…

Yaxshisi, kabinetga kirib ishlash kerak. Hech bo‘lmasa kitob o‘qish… Jurnalning yangi sonini varaqlab o‘tirsam, eshik taqillab, qassob qo‘shnimizning qizi – Guli kirib keldi.

– Kel, Guli, – dedim jurnaldan bosh ko‘tarmay. – Yaxshimisan?

Guli eshik oldida turib qoldi.

– Ensiklopediya kerak edi, – dedi negadir qovog‘ini solib.

– Ana, xohlagan tomingni olaver.

Shunday dedim-u yana jurnalni o‘qishga tushdim.

Ko‘p o‘tmay Guli ishini bitirdi shekilli, eshik oldiga bordi. Ammo chiqib ketmadi.

– Menga qarang, – dedi eshik tutqichini ushlab. – Siz hayotiy problemalargayam aralashasizmi yo nuqul kitob yozaverasizmi?

Rostini aytsam, esankirab qoldim.

Bu qizning falsafa fakultetida o‘qiyotganini eshitgandim, mahalladagi eng «modniy» qizlardan ekanini, jinsi shim kiyib yurishini bilardim-u kechagina ko‘chada cherta o‘ynab yurgan qizaloqdan bunchalik ilmoqli savol kutmagan edim. Beixtiyor jurnalni bir chekkaga surib qo‘yib unga tikilib qoldim. Avvalgidek sansirashni ham, sizlashni ham bilmasdim.

– Nima bo‘ldi? – dedim dovdirabroq.

Guli kresloga o‘tirarkan, qoshini chimirdi.

– Mana, sizlar eskilik sarqitini yo‘qotish kerak, u-bu deb yozasiz, to‘g‘rimi?

Indamay bosh silkidim.

– Unaqa bo‘lsa nimaga ko‘zingizning oldida bo‘p turgan sarqitga qarshi kurashmaysiz?

Ko‘rdimki, ro‘paramda cherta o‘ynab yurgan qizaloq emas, jiddiy odam o‘tiribdi.

– Kechirasiz, – dedim sizsirab. – Nima bo‘ldi o‘zi?

– Sovchi degan gap qayoqdan chiqqan? – Guli jahl bilan qo‘l siltadi. – Hali unisi keladi qiyshayib, hali bunisi keladi, tugunini osiltirib!

«E, bo‘ldi, gap bu yoqda ekan-da!»

Kulib yubormaslik uchun labimni tishlab, uni yupatgan bo‘ldim.

– Qizlik uy bozor! keladi-da, xaridorlar! Yaxshi qiz ekansizki, sovchilar keladi.

– Nima, bozor bo‘lib men echkimanmi! – jahli chiqqanidan Gulining yuzi qizarib, chiroyli kipriklari pirpirab ketdi.

– Hech kim sizni sotib yuborayotgani yo‘q-ku, – dedim kulib. – Shunaqa bo‘ladi-da taomili!

– Kitobda boshqa gaplarni yozasiz-ku! – Guli jahl bilan qo‘l siltadi. – Umrimda ko‘rmagan o‘g‘lini maqtaydi. O‘qituvchi deydi. Boshimga uramanmi!

– Balki o‘g‘li rostdan ham yaxshi boladir…

– Mard bo‘lsa o‘zi gaplashsin! Onasini elchi qilishga balo bormi? Jinimdan yomon ko‘raman, shunaqa lattachaynar yigitlarni!

Bildimki, Gulining o‘z «yigiti» bor. Yana yupatdim.

– Sovchi degani keladi. So‘raydi, surishtiradi…

– So‘ramasayam hammasini biladi.

– O‘zingiz xohlagan yigitning onasiyam keladi-da, bir kun.

U «Kelib-kelib senga maslahat solamanmi», degandek hafsalasi pir bo‘lib chiqib ketdi. Xona jimjit bo‘lib qoldi. Shunda g‘alati xayollarga bordim. Sovchi desa muncha hurkmasa bu qiz! Axir ota-onasi oyoq-qo‘lini bog‘lab birovga berib yuboradigan zamon emas-ku, hozir! Shuni o‘yladim-u bir vaqtlar sovchilar bizning ham eshigimizning «turmugini buzgani» yodimga tushdi.

* * *

Erta bahor edi. Kunlar ilib qolgan, ammo yerdan hali qishning zahri ketmagan, unda-munda yovvoyi sarimsoqlar nish urgan, tol novdalari sarg‘ish rang olib, hushtak yasashga yaroqli bo‘lib qolgan… Opam ishda, akalarim maktabda. Bir o‘zim zerikkanimdan darvoza oldida cho‘zilib yotgan xariga minib olgancha, burnimni tortib-tortib akamning qalamtaroshida hushtak yasab o‘tirardim. Kuchugim oyog‘im ostida o‘zini oftobga toblab yotar, ora-chora itpashshalarni quvib, dumini tishlar, ammo pashshalar tutqich bermay uchib ketar, zum o‘tmay, yana qo‘nib g‘ashiga tegardi.

Bir mahal kuchugim dik etib turdi-yu, akillagancha yugurgilab qoldi. Ellik qadamcha narida kelayotgan ikki xotinni ko‘rdim. Biri paranji yopinib olgan, past bo‘yli, qo‘lida hassa-tayoq, oqsoqolanib qadam tashlaydi. Yana biri yoshroq, boshiga g‘ijim ro‘mol o‘ragan, atlas ko‘ylagining ustidan baxmal nimcha kiygan. Har ikkalasining qo‘lida tugun borligini ko‘rdim-u darvozadan baqirib kirdim.

– Oyi! Opamga sovchilar kelyapti!

Sovchi xotinlarni uzoqdanoq taniydigan bo‘lib qolganman. Albatta qo‘lida tuguni bo‘ladi. Keyingi paytda uyimizga bunaqa xotinlar serqatnov bo‘lib qolgan: kunora har xili kelib ketadi.

Oyim ayvonda cho‘kkalab o‘tirgancha un elayotgan ekan.

– Voy o‘lay, – dedi-yu, ildam o‘rnidan turdi. Elakni supraga o‘rab, hujraga yugurdi. Zum o‘tmay qo‘lini yuvib chiqdi-da, mehmonlarni kutib olish uchun shoshildi. Oyimdan oldinroq men yetib bordim. Mehmonlar darvozaga yaqin kelib qolishgan, kuchugim ularning atrofida gir aylanib vovullar, goh unisiga, goh bunisiga «hujum» qilar edi. Ayollar itga qarab-qarab sekin yurib kelishardi. Kuchugimga pakana xotin xunukroq ko‘rindi shekilli, paranjisining etagiga yopishdi.

– Yot! – dedim o‘dag‘aylab.

Kuchuk bo‘lsa meni ko‘rib ruhlanib ketdi, pakana xotinga koptokdek otildi. Ammo xotin, pakana bo‘lsayam balo ekan! Hassasi bilan mo‘ljallab bir tushirgan edi, kuchuk oqsoqlangancha angillab qochib qoldi. Ancha nariga borib, orqa oyog‘ini yaladi.

– Voy o‘rgilaylar! – dedi onam eski qadrdonlarini ko‘rgandek, quvonib. – Xush kepsizlar!

U har ikkala ayol bilan quchoqlashib ko‘rishdi. G‘ijim ro‘molli ayol ko‘rishayotganda nima uchundir oyimning sochini hidlagandek bo‘ldi. Onam pakana xotinning paranjisini qo‘lga oldi. Aylanib-o‘rgilib, uyga boshladi. Atlas ko‘ylakligi esa negadir lip etib oshxonaga kirib ketdi. Zum o‘tmay chehrasi yorishib chiqib keldi.

Akamning qalamtaroshini joyiga qo‘yish bahonasida sekingina sirg‘alib uyga kirdim. Oyim yaqinda ko‘milgan tancha o‘rniga qo‘yilgan xontaxta atrofiga darrov ko‘rpacha yozdi. Tokchadan patnis oldi. Patnisda nimalar borligini aniq bilaman: turshak, chaqilgan yong‘oq, jiyda, oltita zog‘ora non, bitta likopchada maydalab qirqilgan kallaqand. Qand tanqis bo‘lsa ham oyim bu – mehmonlarga atalgan deb ko‘p tayinlagani uchun biz – bolalar unga tegmasdik. Mehmonlar fotiha o‘qishdi. Oyim choy quyib uzatdi.

– Endi, o‘rgilay, – deb gap boshladi atlas ko‘ylakli xotin, uzoq hol-ahvol so‘rashganidan keyin, – agar taqdir qo‘shgan bo‘lsa qarindosh bo‘larmiz, degan umidda eshigingizni supurgani keldik.

Oyim indamadi.

– Olib o‘tiringlar, – dedi anchadan keyin dasturxonga imo qilib.

– Eshitdik, o‘zim o‘rgilay, – dedi pakana xotin, – tag-zotli odamlar ekansiz. Bolalar katta bo‘lgandan keyin ota-ona zimmasidagi qarzini uzgisi kelib qolarkan. Bizning o‘g‘limiz ham yaxshi, mo‘min-qobil yigit. Muallim…

U, «endi siz gapiring», degandek atlas ko‘ylakli ayolga sekin burilib qaragan edi, sochining uchiga taqilgan so‘lkavoylari jiringlab ketdi.

– Bizlar ham hurmat ko‘rgan odamlarmiz, – atlas ko‘ylakli xotin qalin bilaguzuk taqqan qo‘llari bilan o‘zi keltirgan tugunning bog‘ichini yecha boshladi.

– Ovora bo‘lmang, aylanay, – dedi oyim uning qo‘lidan ohista tutib. – Nasib etsa, hali ko‘p borish-kelish qilamiz.

Oyim hech qaysi sovchining dilini og‘ritmas, ammo sovchilar tugib kelgan nonni sindirishga yo‘l ham qo‘ymasdi. Hozir ham shunday qildi.

– Mayli, sizlar ham so‘rang, surishtiring, – dedi pakana xotin choy ho‘plab. – Qa’nida turamiz. Shundoq guzar oldidagi qo‘shqavat darvoza. Odilxo‘ja desangiz hamma biladi. Mahmud bukurning yonidagi hovli.

– Ovsinim kuyov bo‘lmishning onalari! – atlas ko‘ylakli ayol jilmaydi. – Muborak chevar desangiz hamma taniydi. «Zinger» mashinalari bor.

Meni Odilxo‘ja-yu Mahmud bukur ham, Muborak chevar-u «Zinger» mashinasi ham qiziqtirmas, ikki ko‘zim qandda edi. O‘zimning borligimni bildirib qo‘yish uchun qalamtaroshni qo‘limdan tushirib yubordim. Oyim yalt etib qaradi-yu, pastki labini tishlab, bilinar-bilinmas bosh chayqab qo‘ydi. Bu – «uyat bo‘ladi, chiqib ket», degani edi. Qanddan umidimni uzib chiqib ketishdan bo‘lak choram qolmadi. Yarim soatdan keyin sovchilar ketishdi. Kuchugimning alami ichida qolgan ekan shekilli, oyimning hay-haylashiga qaramay, sovchilarni ancha joygacha «kuzatib» keldi.

Uch kundan keyin sovchilar tag‘in kelishdi. Sochining uchiga so‘lkavoy taqqan paranjili xotin bilan yana o‘sha novcharog‘i. Bu safar novcha xotin qarg‘ashoyi ko‘ylak kiygan, bo‘yniga dur osib olgan edi. Oshxonada ovqat qilayotgan opam darvozadan kirib kelayotgan mehmonlarga ko‘zi tushishi bilan tomorqaga qochib ketdi. Bu safar sovchilar uzoqroq o‘tirishdi, oyim ularni moshxo‘rda bilan mehmon qildi. Kechki ovqatdan keyin opam idish-tovoqni yuvish uchun oshxonaga chiqib ketganida oyim dadamga qaysi kungi sovchilar tag‘in kelishganini aytdi.

– Yaxshi, tag-zoti ko‘rgan odamlarga o‘xshaydi. O‘g‘liyam muallim emish. Uningiz yo‘q, buningiz yo‘q deb o‘tirmaymiz, boriga baraka qilib to‘y qilaveramiz deyishyapti.

Dadam anchagacha indamadi.

– Surishtirib ko‘rish kerak, – dedi oxiri. – Bu – umr savdosi. – Keyin shisha nosqovog‘ini olib, nos otdi. – Qizingni ko‘ngliniyam bilish kerak.

Shu bilan gap boshqa yoqqa aylanib ketdi. Dadam eski paxtaligini kiyib, kechqurungi smenaga ishga jo‘nadi. Biz– aka-ukalarga jon kirdi. «Qushim boshi» o‘ynadik, o‘rta barmoqni topish o‘ynadik. Oxiri o‘yindan o‘q chiqdi. «Oshxo‘rakam kaptar» o‘ynayotganimizda akamning boshi ukamning boshiga qattiqroq urilib ketdi shekilli, ukam arillab yig‘lay boshladi. Oyim bilan opam koyib-koyib, joy solib berishdi. Hamma uxlab qoldi. Men bo‘lsam anchagacha uxlolmay yotdim. Bir mahal tashqarida chaqmoq chaqdi. Ketidan momaqaldiroq gulduradi. Sharillab jala quyib yubordi.

– O‘lsin, – dedi oyim o‘rnidan turib. – Chakka o‘tyapti.

Opam ikkovlari tokchadan tovoqlarni olib chakka o‘tadigan joyga qo‘yishdi. Ko‘zimni yumib yotsam ham qayerdan o‘tishini bilaman. Burchakda, sandiqning oldidan, keyin kavshandoz yaqinidan o‘tadi.

Opam bilan onam yana joylariga kelib yotishda. Opam deraza tagiga, oyim – ukamning yoniga. Men bo‘lsam chakkaga quloq solib yotibman. «Chak-tik-puk», «Chak-tik-puk…» chakillayveradi, chakillayveradi, xuddi soatga o‘xshaydi. Faqat ohangi har xil: «chak-tik-puk…»

Endi ko‘zim ilingan ekan, opamning xo‘rsinganini eshitib yana uyg‘onib ketdim.

– Nimaga kelishaveradi, oyi!

– Sovchimi? – dedi oyim. – keladi-da, qizim. Qizlik uy – bozor. Shoh ham keladi, gado ham. Birovning eshigiga umid bilan kelgan odamni xafa qilish gunoh.

Oyimning uyqusi o‘chib ketdi shekilli, ovozini ancha balandlatib gapira boshladi.

– Qadim zamonda bir saxoba o‘tgan ekan. Oy desa oyday, kun desa kunday, yakka-yu yagona qizi bor ekan. Bir kuni uch joydan uch sovchi kepti. Saxoba sovchilarning dili og‘rimasin, deb uchalasigayam rozilik berib yuboribdi. Keyin nima qilishni bilmay, Xudoga nola qipti. O‘zi bitta-yu bitta qizim bo‘lsa, uch joyga so‘z berib qo‘ygan bo‘lsam, endi nima qilaman, deb yig‘labdi. Shunda Xudoning rahmi kelib bir kechada saxobaning sigiri bilan echkisiniyam qiz qilib qo‘yibdi. Uchala qiz bir xil emish. Uch sovchi uch qizini to‘y-tomoshalar bilan olib ketibdi. Shunda saxoba Xudoga yana nola qipti. Qaysi biri o‘zimning qizim ekanini endi qayoqdan bilaman, debdi. Xudodan nido kepti: eshikdan kirib borganingda salom berib kutib oladigan, erini, qaynota-qaynonasini, qayn-bo‘yinlarini hurmat qiladigan qiz – o‘zingning qizing. Hech kimni hurmat qilmaydigan, shaltoq qiz sigiring. Hech kimni hurmat qilmaydigan og‘zi shaloq qiz – echking bo‘ladi debdi. Har xil xotinlar o‘shandan tarqalgan emish. Biri – esli-hushli, chaqqon, biri – shaltoq, biri – adabsiz…

– Kennoyiga o‘xshaganmi? – deb yuborganimni o‘zim ham bilmay qoldim. Bu shunday kutilmaganda bo‘ldiki, oyimning cho‘pchagi shartta kesilib qoldi. Keyin opam ikkovlari sharaqlab kulib yuborishdi.

– Voy shayton, uxlamaganmiding?! – dedi opam qaddini rostlab. O‘rnidan turdi-da, piligi pasaytirilgan lampali tokcha oldidan o‘tib kelib, meni quchoqladi. U yuzimdan, bu yuzimdan o‘pdi. Opam urishib beradi, deb qo‘rqib turgandim. O‘pgani uchun judayam yaxshi ko‘rib ketdim…