Нарқыз

 
Басын сүйеп «батырдың»,
Не қылуға біле алмай,
Аң-таң болып тұрады.
«Бізге қайғы болды» деп,
Халыққа хабар қылады.
Екі сағат соңынан,
Бөктергі есін жияды.
Жұрт көбейіп келіпті,
Əлсіреп жатқан Бөктергі
Халықты сонда көріпті,
Есін жинап алғанмен,
Өлуіне сеніпті.
«Жиылған халық сен едің,
Құрметті ханға, халыққа
Жаға білген мен едім.
Бұл ауруға тап болдым.
Ол өзімнің себебім.
Арыздасам сендермен
Болмаймын адам, өлемін.
Садақа айттым жан үшін,
Мұндай болдым хан үшін.
Өле кетсем егер де,
Мəмбет ханға сəлем айт,
Жоқтаулы болсын намысым.
 
 
Достым Мəмбет, шектесім,
Өлсем мені кектесін,
Хан Мəмбетке көп сəлем,
Жоқтаусыз артым кетпесін!
Адам болмас түріміз,
Күрмеледі тіліміз.
Мəмбет ханға көп сəлем!
Риза болсын ініміз!»
 
 
Тек жаны бар, халі жоқ,
Ішуге тамақ əлі жоқ,
Сұрғылт тартты ажары,
Бет жүзінің қаны жоқ,
Шалқасынан жатады
Қозғалуға əлі жоқ.
Ел жиналып келеді,
Бөктергіні көреді.
Күдер үзіп жанынан,
Жиылып келген халыққа
Арыздаса береді.
 
 
Кеш уақыты болғанда,
Қайта-қайта талады.
Ақыл, естен ауады,
Арыздасып, қоштасып,
Халық қолын алады.
Қатыны мен баласы,
Баршасы шулап жылады.
Əлсіреген уақытта
Туысқан аға, інісі
«Арманда кеткен тумам» деп,
Үстіне кеп құлады.
Жамылып ымырт күн батты.
Жұлдыздың алды шығады,
Əлсіреп жатқан Бөктергі
Жұлдыз шыға тынады…
 
 
Арыздаса халықтың
Жиналып келген себебі:
Ханға жаққан Бөктергі
Қадірі бар неме еді.
Екі сөздің бірінде
Мəмбет досым дер еді,
Арын арлап жалпылдап,
Ақырында өледі.
Тепкісінен Нарқыздың
Жаны шыққан жері еді.
 
 
Қол, аяғын беркітіп,
Қызды байлап алады,
Нар үстіне таңады.
Қайырсыз қара Мəмбетке
Нарқызды алып барады.
Сонда Мəмбет сөйледі:
– Кісі өлтірдің сен, деді,
Не себептен өлтірдің,
Жауабыңды бер! – деді.
Беруге жауап көнбеді,
Өз намысын кектеді,
Күреңіткен ажары
Ханнан қорқып кетпеді.
Ханға жауап бермеді,
Беруін мақұл көрмеді.
Қайта-қайта дікілдеп
Жауабыңды бер деді.
Ашуменен тынады,
Ешбір жауап бермеді,
Мелшиіп қарап тұрады.
Бермеген соң қыз жауап,
Ханның қаны қызады.
 
 
Жігіттерін шақырды,
Қара Мəмбет ақырды:
– Жігіттер, құрал сайлаңыз,
Бұрынғының үстіне
Нарқызды тағы байлаңыз;
Жамандықты аяма,
Еш жамандық қалмасын,
Бар амалды ойлаңыз!
 
 
Жиылып келген жігіттер,
Артына қолын таңады,
Бұрынғының үстіне
Берік байлап алады.
Енді ететін айла жоқ,
Сонымен Нарқыз қалады.
Осы берген қысым іс
Нарқызға қатты батады.
Оңаша тіккен жалғыз үй,
Есігі кісен салулы,
Сонда Нарқыз жатады.
Ашуы кеп, ұйқы жоқ,
Қабағы əбден қатады.
Он жігіт сырттан бағулы,
Есігі кісен салулы,
Арқанменен бастырып
Үйді мықтап таңулы,
Қиындықта, қысымда
Сұлу Нарқыз қалулы.
Ашуы қыздың күшті еді,
Қанша тамақ əкелсе,
«Хан тамағы арам»деп,
Бір қасық су ішпеді.
 
 
Кекке толды жүрегі.
«Ханнан алсам кегімді!»
Нарқыздың сол тілегі.
Сол Нарқыздан жері жоқ
Хан Мəмбеттің аянған.
Айнымайды Нарқыз да
Ойлаған намыс, қарадан.
Ашуы келіп əр түнде
Батыр Нарқыз ақырса,
Ұйқысынан Мəмбет хан
Талай шошып оянған.
 
 
Ханнан Нарқыз асыл-ды,
Əрі күшті ақылды.
Қарны ашып, шөлдесе,
Байлаулы жатып ақырды
Ханымдары сол ханның
Ақырғанда ер Нарқыз,
Ақылынан шатылды.
Қыздан қорқып ханымдар,
Қымыздарын сапырды.
Айыбымыз осы деп
Тамақ əкеп, бас ұрды.
Тамақты қыз ішеді,
Жəрдем берер ешкім жоқ,
Сүйенгені Нарқыздың
Өзінің қайрат-күші еді.
Қастасқан жас сол ханға
Осылай еткен ісі еді.
 
 
Нарқыз тілек тіледі,
Ызасына шыдамай,
Жылап алып бір мезгіл,
Бір уақыттар күледі.
Ұлықсат жоқ беретін
Күнінің жоқ сүрегі.
Мейірім қылмас залым деп,
Ханнан күдер үзеді.
Ашуменен ар тұтып,
Батыр Нарқыз жүдеді.
 
 
Енді Нарқыз ойлайды,
Ойламасқа болмайды.
Бір қиял ойға орнайды.
«Бір хикмет бастайын,
Құр қамауда жатпайын,
Айламды ішке сақтайын,
Қалай болар жағдайым,
Ханды да сынап барлайын.
Жауабын естіп Мəмбеттің
Арбайын да, алдайын…»
 
 
Қарауылдың бастығын
«Бермен кел» деп хабарлап,
Шақырып Нарқыз алады,
Сөйлесуге сол қыздың
Ханмен болды талабы.
Қарауылдың бастығы:
«Не дейсіз?» – деп Нарқызға,
Шақыртқан соң келіпті.
Нарқыз жауап беріпті:
– Мені баққан сен едің,
Тұтқында Нарқыз мен едім,
Айтатұғын сөзім бар,
Сізден хабар беремін,
Бұл сөзімді мақұл ал,
Көңіліңе тоқып ал,
Сен Мəмбетке жылдам бар,
Мені ұстады Мəмбет хан
Ашу тұтып арменен,
Тақ үстінде ел билеп,
Отырған төре сəнменен.
Көңілімдегі айтар сөз –
Жауаптасам ханменен.
 
 
Тілдесуге Мəмбет хан
Ұлықсат маған бере ме?
Болмаса өзі келе ме?
Ел бастаған хан еді,
Көз жасымды көре ме?
Ханыңызға айтып бар,
Осыныма көне ме?»
 
 
Нарқыздың айтқан сөзіне
Қарауылшы қанады,
Естігенін түп-түгел
Ханына айтып барады,
Қайырсыз Мəмбет Нарқыздың
Осы арызын алады.
Хан да бұған көнеді,
Аяғын босат деп еді.
Екі аяғын босатып,
Үйді баққан он жігіт
Мəмбет ханның алдына
Қызды айдап келеді.
Нарқыз үйге кіргенде,
Тақта отырып Мəмбет хан,
Арызыңды айт деп еді.
 
 
Не екенімді, Мəмбет хан,
Көзбен көрдің сен, деді,
Таз ағаң түгіл, Арыстан
Меніменен тең бе еді?
Ақылы кəміл, күші сай
Табайын өзім тең, деді,
Басыма ұлықсат бер, деді.
Ханның сойы болғанмен,
Аға, інің менен кем, деді.
Арыз айтам, құлақ сал,
Рас айтқан сөзге нан,
Тақ үстінде сенсің хан,
Ел биледің, болдың паң,
Қызыққан маған талай жан.
 
 
Туысқаның тең емес,
Алсаң, мені өзің ал.
Алам десең, тиемін,
Қадіріңді білемін,
Мəмбет, сені сүйемін!
Өзің ойлап қарашы
Тұқымы деп төренің
Тазыңа нағып тиемін?
Ағама ти дегенге
Ызаланып, күйемін!
Сізге жетсін сөзіміз,
Ортадағы құрулы
Ел қисығын түзейтін
Сіз едіңіз тезіміз.
Əділдік ханым етер деп
Жаудырап тұр көзіміз.
Мені, Мəмбет, қор етпе,
Серіктікке ал өзіңіз!»
 
 
Біресе хан қуарды,
Біресе жүзі қызарды.
Бір көңілмен қараса,
Қыз алуға құмар-ды.
Өзіме əйел болар деп
Ішінен хан қуанды.
Тағы да хан ойлайды:
«Нарқызды алсам болмас» деп,
«Меніменен жолдас» деп,
«Сірə ісім оңбас» деп,
Қыз да өткір алмас» деп.
«Маған жолдас болған соң,
Сөзімді қабыл қылмас» деп,
«Қайраты артық, жүректі,
Өткірлігі – алмас» деп…
Көңілін тоқсан толғайды,
Толғанбасқа болмайды
Ақырында қызығып,
Алайын деп ойлайды:
 
 
Асыл Нарқыз сен едің,
Мəмбет дана мен едім.
Ханға лайық əр түрің,
Меніменен тең едің.
Тілегіңді берейін,
Мұныңа, Нарқыз, көнейін,
Егер сені алмасам,
Үстем болмас мерейім.
Сындырмайын сағыңды,
Байламайын бағыңды,
Бас қосасын ханыңмен,
Нарқыз, теңің табылды.
Оздырайын халықтан
Сендей сұлу жарымды.
 
 
Мен алған соң халықтың
Сенсің, Нарқыз, ордасы.
Арманы бар ма жігіттің
Сендей болса жолдасы,
Ризаласып, сүйісіп,
Неке қисын ақ Нарқыз,
Өз еліңнің молдасы.
Басыларсың, қыз Нарқыз,
Ішің ашып қайнаудан.
Кешікпей ел көшеді,
Осы отырған жайлаудан.
Уəдені берік еттік,
Бүгіннен бастап босатам
Қол-аяғың байлаудан.
 
 
Ұлықсат бердім, қыз Нарқыз,
Еркін тыным алуға.
Қырық арқанмен тұрады
Сенің үйің таңуда.
Есігің берік сақтаулы,
Темір құлып салуда.
Қарауылда он жігіт
Бұрынғыша бағуда…
 
 
Нарқыз сұлу сөзіне
Мəмбеттің сол көнгені.
Бір-біріне сенгені.
Ашу-кегі ішінде,
Нарқыз алдап Мəмбетті,
Осылай еді жеңгені.
Көңілінше мақтанып:
Нарқыз дейді жолдасым.
Бұл ісінің білмейді
Мəмбет бірақ оңбасын.
Шолақ хандар халықты
Жігін ашып басқалап,
Билеп жүрген күн екен.
Елде ықтияр, ерік жоқ,
Не десе де хандардың
Өтірігі шын екен.
 
 
Ала құйын сол заман
Біреуге біреу жармасқан.
Ел арасын бүлдіріп
Алауыздық лаң басқан.
Күштілері күшсізді
Еңіретіп, зарлатқан.
Ерегіссе ел шауып,
Екі арасын шаңдатқан.
Бейкүнəні күйдіріп
Талай-талай қандатқан…
 
 
Орта жүздің Ниязы
Азамат жиып алыпты.
«Көңілді жігіт бар болса,
Мəмбет ханды шабам» деп,
Түгел хабар салыпты.
Ер көңілді жігіттер
Нияз тілін алыпты,
Көліктерін күйлепті,
Шабамыз деп Мəмбетті