Ieder doe met deze pathologisch-wysgeerige opmerking zyn voordeel, en houde myn raad geheim, ter voorkoming van te groote mededinging… (Każdy niech korzysta z tej patologiczno-filozoficznej uwagi i trzyma moją radę w tajemnicy, aby zapobiec zbyt dużej konkurencji; ieder doe met deze pathologisch-wysgeerige opmerking zyn voordeel – każdy niech korzysta z tej patologiczno-filozoficznej uwagi, en houde myn raad geheim, ter voorkoming van te groote mededinging – i trzyma moją radę w tajemnicy, aby zapobiec zbyt dużej konkurencji).

Vervloekt, dat verontwaardiging en droefheid zoo vaak zich moeten kleeden in 't lappenpak van de satire! (Przeklęte, że oburzenie i smutek tak często muszą się ubierać w łachmany satyry; vervloekt, dat verontwaardiging en droefheid zoo vaak zich moeten kleeden in 't lappenpak van de satire – przeklęte, że oburzenie i smutek tak często muszą się ubierać w łachmany satyry!).

Vervloekt, dat een traan, om begrepen te worden, moet verzeld gaan van gegryns! (Przeklęte, że łza, aby być zrozumiana, musi być towarzyszona przez uśmiech; vervloekt, dat een traan, om begrepen te worden, moet verzeld gaan van gegryns – przeklęte, że łza, aby być zrozumiana, musi być towarzyszona przez uśmiech!).

Of is 't de schuld myner onbedrevenheid, dat ik geen woorden vind om de diepte te peilen van de wonde die er kankert aan ons staatsbestuur, zonder myn styl te zoeken by Figaro of Polichinel? (Czy to wina mojej nieudolności, że nie znajduję słów, aby zbadać głębię rany, która toczy naszą administrację państwową, bez szukania mojego stylu u Figara lub Poliszynela; of is 't de schuld myner onbedrevenheid – czy to wina mojej nieudolności, dat ik geen woorden vind om de diepte te peilen van de wonde die er kankert aan ons staatsbestuur – że nie znajduję słów, aby zbadać głębię rany, zonder myn styl te zoeken by Figaro of Polichinel – bez szukania mojego stylu u Figara lub Poliszynela?).

Styl… ja! Daar liggen stukken voor my, waarin styl is! (Styl… tak! Mam tu fragmenty, w których jest styl!; styl… ja! Daar liggen stukken voor my, waarin styl is – styl… tak! Mam tu fragmenty, w których jest styl!).

Styl die aantoonde dat er een mensch in de buurt was, een mensch wien het de moeite waard geweest ware, de hand te reiken! (Styl, który pokazał, że w pobliżu był człowiek, człowiek, któremu warto było podać rękę; styl die aantoonde dat er een mensch in de buurt was – styl, który pokazał, że w pobliżu był człowiek, een mensch wien het de moeite waard geweest ware, de hand te reiken – człowiek, któremu warto było podać rękę!).

En wat heeft die styl den armen Havelaar gebaat? (I co ten styl przyniósł biednemu Havelaaarowi?; en wat heeft die styl den armen Havelaar gebaat – i co ten styl przyniósł biednemu Havelaaarowi?).

Hy vertaalde zyn tranen niet in gegryns, hy spotte niet, hy zocht niet te treffen door bontheid van kleur of door de grappen van den uitroeper voor de kermistent… wat heeft het hem gebaat? (Nie przekładał swoich łez na szyderstwa, nie drwił, nie starał się zaimponować kolorowymi obrazami ani żartami konferansjera… co mu to przyniosło?; hy vertaalde zyn tranen niet in gegryns – nie przekładał swoich łez na szyderstwa, hy spotte niet – nie drwił, hy zocht niet te treffen door bontheid van kleur of door de grappen van den uitroeper voor de kermistent – nie starał się zaimponować kolorowymi obrazami ani żartami konferansjera, wat heeft het hem gebaat – co mu to przyniosło?).

Kon ik schryven zooals hy, ik zou ànders schryven dan hy. (Gdybym potrafił pisać tak jak on, pisałbym inaczej niż on; kon ik schryven zooals hy – gdybym potrafił pisać tak jak on, ik zou ànders schryven dan hy – pisałbym inaczej niż on).

Styl? Hebt ge gehoord hoe hy sprak tot de Hoofden? Wat heeft het hem gebaat? (Styl? Słyszeliście, jak mówił do przywódców? Co mu to przyniosło?; styl? Hebt ge gehoord hoe hy sprak tot de Hoofden – styl? Słyszeliście, jak mówił do przywódców? wat heeft het hem gebaat – co mu to przyniosło?).

Kon ik spreken zooals hy, ik zou ànders spreken dan hy. (Gdybym potrafił mówić jak on, mówiłbym inaczej niż on; kon ik spreken zooals hy – gdybym potrafił mówić jak on, ik zou ànders spreken dan hy – mówiłbym inaczej niż on).

Weg met gemoedelyke taal, weg met zachtheid, rondborstigheid, duidelykheid, eenvoud, gevoel! (Precz z serdecznym językiem, precz z łagodnością, prostolinijnością, jasnością, prostotą, uczuciem!; weg met gemoedelyke taal – precz z serdecznym językiem, weg met zachtheid, rondborstigheid, duidelykheid, eenvoud, gevoel – precz z łagodnością, prostolinijnością, jasnością, prostotą, uczuciem!).

Weg met al wat herinnert aan Horatius' justum ac tenacem! (Precz z wszystkim, co przypomina Horacego justum ac tenacem!; weg met al wat herinnert aan Horatius' justum ac tenacem – precz z wszystkim, co przypomina Horacego justum ac tenacem!).

Trompetten hier, en scherp gekletter van bekkenslag, en gesis van vuurpylen, en gekras van valsche snaren, en hier-en-daar een waar woord, dat het mee insluipe als verboden waar, onder bedekking van zooveel getrommel en zooveel gefluit! (Trąby tutaj, ostre brzęk talerzy, syczenie fajerwerków, skrzypienie fałszywych strun, i tu i ówdzie prawdziwe słowo, które wkrada się jak zakazany towar, pod osłoną takiego hałasu i takiego gwizdu!; trompetten hier, en scherp gekletter van bekkenslag, en gesis van vuurpylen – trąby tutaj, ostre brzęk talerzy, syczenie fajerwerków, en gekras van valsche snaren, en hier-en-daar een waar woord – skrzypienie fałszywych strun, i tu i ówdzie prawdziwe słowo, dat het mee insluipe als verboden waar, onder bedekking van zooveel getrommel en zooveel gefluit – które wkrada się jak zakazany towar, pod osłoną takiego hałasu i takiego gwizdu!).

Styl? Hy had styl! Hy had te veel ziel om zyn gedachten te verdrinken in de ‘ik heb de eers’ en de ‘edelgestrengheden’ en de ‘eerbiedig-in-overweging-gevingen’ die den wellust uitmaken van de kleine wereld waarin hy zich bewoog. (Styl? On miał styl! Miał zbyt wiele duszy, by utopić swoje myśli w “mam zaszczytach” i “szanownościach” i “pokornie do rozważenia”, które stanowią rozkosz małego świata, w którym się poruszał; styl? Hy had styl – styl? On miał styl! hy had te veel ziel om zyn gedachten te verdrinken in de ‘ik heb de eers’ en de ‘edelgestrengheden’ en de ‘eerbiedig-in-overweging-gevingen’ – miał zbyt wiele duszy, by utopić swoje myśli w “mam zaszczytach” i “szanownościach” i “pokornie do rozważenia”, die den wellust uitmaken van de kleine wereld waarin hy zich bewoog – które stanowią rozkosz małego świata, w którym się poruszał).

Als hy schreef, doordrong u iets by 't lezen, dat u begrypen deed hoe er wolken dreven by dat onweder, en dat ge niet het gerammel hoorde van een blikken tooneeldonder. (Kiedy pisał, coś przenikało cię podczas czytania, co sprawiało, że rozumiałeś, jak chmury unoszą się przy tej burzy, i że nie słyszysz brzęku blaszanej burzy teatralnej; als hy schreef – kiedy pisał, doordrong u iets by 't lezen, dat u begrypen deed hoe er wolken dreven by dat onweder – coś przenikało cię podczas czytania, co sprawiało, że rozumiałeś, jak chmury unoszą się przy tej burzy, en dat ge niet het gerammel hoorde van een blikken tooneeldonder – i że nie słyszysz brzęku blaszanej burzy teatralnej).

Als hy vuur sloeg uit zyn denkbeelden, voelde men de hitte van dat vuur, tenzy men geboren kommies was, of Gouverneur-generaal, of schryver van 't walgelykst verslag over ‘rustige rust’. (Kiedy wykrzesał ogień ze swoich myśli, czuło się ciepło tego ognia, chyba że ktoś był urodzonym urzędnikiem, albo gubernatorem generalnym, albo autorem najbardziej odrażającego raportu o “spokojnym spokoju”; als hy vuur sloeg uit zyn denkbeelden – kiedy wykrzesał ogień ze swoich myśli, voelde men de hitte van dat vuur – czuło się ciepło tego ognia, tenzy men geboren kommies was, of Gouverneur-generaal, of schryver van 't walgelykst verslag over ‘rustige rust’ – chyba że ktoś był urodzonym urzędnikiem, albo gubernatorem generalnym, albo autorem najbardziej odrażającego raportu o “spokojnym spokoju”).

En wat heeft het hem gebaat? (I co mu to przyniosło?; en wat heeft het hem gebaat – i co mu to przyniosło?).

Als ik dus wil worden gehoord – en verstaan vooral! – moet ik ànders schryven dan hy. (Jeśli więc chcę być wysłuchany – i przede wszystkim zrozumiany! – muszę pisać inaczej niż on; als ik dus wil worden gehoord – jeśli więc chcę być wysłuchany, en verstaan vooral – i przede wszystkim zrozumiany, moet ik ànders schryven dan hy – muszę pisać inaczej niż on).

Maar hoe dan? (Ale jak?; maar hoe dan – ale jak?).

Zie, lezer, ik zoek naar 't antwoord op dat hoe? en daarom heeft myn boek een zoo bont aanzien. (Widzisz, czytelniku, szukam odpowiedzi na to “jak?”, i dlatego moja książka ma tak różnorodny wygląd; zie, lezer, ik zoek naar 't antwoord op dat hoe – widzisz, czytelniku, szukam odpowiedzi na to “jak”, en daarom heeft myn boek een zoo bont aanzien – i dlatego moja książka ma tak różnorodny wygląd).

Het is een staalkaart: bepaal uw keuze. (To jest próbnik: wybierz swój wybór; het is een staalkaart – to jest próbnik, bepaal uw keuze – wybierz swój wybór).

Later zal ik u geel of blauw of rood geven naar uwen wensch. (Później dam ci żółty, niebieski lub czerwony według twojego życzenia; later zal ik u geel of blauw of rood geven naar uwen wensch – później dam ci żółty, niebieski lub czerwony według twojego życzenia).

Havelaar had de Gouverneurs-ziekte reeds zoo dikwyls waargenomen by zoo véél lyders – en vaak in animâ vili, want er zyn analogische residents-, kontroleurs- en surnumerairs-ziekten, die tot de eerste in verhouding staan als mazelen tot pokken, en eindelyk: hyzelf had aan die ziekte geleden! (Havelaar tak często obserwował chorobę gubernatorów u tylu cierpiących – i często na animâ vili, ponieważ istnieją analogiczne choroby rezydentów, kontrolerów i nadetatowych, które są proporcjonalne do tej pierwszej jak odra do ospy, i w końcu: sam cierpiał na tę chorobę!; havelaar had de Gouverneurs-ziekte reeds zoo dikwyls waargenomen by zoo véél lyders – Havelaar tak często obserwował chorobę gubernatorów u tylu cierpiących, en vaak in animâ vili, want er zyn analogische residents-, kontroleurs- en surnumerairs-ziekten – i często na animâ vili, ponieważ istnieją analogiczne choroby rezydentów, kontrolerów i nadetatowych, die tot de eerste in verhouding staan als mazelen tot pokken – które są proporcjonalne do tej pierwszej jak odra do ospy, en eindelyk: hyzelf had aan die ziekte geleden – i w końcu: sam cierpiał na tę chorobę!).

Reeds zóó dikwyls had hy dat alles waargenomen, dat hy de verschynselen daarvan vry-wel kende. (Tak często to wszystko obserwował, że dobrze znał objawy; reeds zóó dikwyls had hy dat alles waargenomen – tak często to wszystko obserwował, dat hy de verschynselen daarvan vry-wel kende – że dobrze znał objawy).

Hy had den tegenwoordigen Gouverneur-generaal in 't begin van de ongesteldheid minder duizelig gevonden dan de meeste anderen, en hy besloot hieruit dat ook de verdere loop der ziekte een andere richting nemen zou. (Stwierdził, że obecny gubernator generalny na początku choroby jest mniej oszołomiony niż większość innych, i na tej podstawie doszedł do wniosku, że dalszy przebieg choroby również pójdzie w innym kierunku; hy had den tegenwoordigen Gouverneur-generaal in 't begin van de ongesteldheid minder duizelig gevonden dan de meeste anderen – stwierdził, że obecny gubernator generalny na początku choroby jest mniej oszołomiony niż większość innych, en hy besloot hieruit dat ook de verdere loop der ziekte een andere richting nemen zou – i na tej podstawie doszedł do wniosku, że dalszy przebieg choroby również pójdzie w innym kierunku).

Het was om deze reden dat hy vreesde de sterkste te zullen zyn, wanneer hy in 't eind zou moeten optreden als verdediger van het goed recht der inwoners van Lebak. (Z tego powodu obawiał się, że będzie najsilniejszy, gdy w końcu będzie musiał wystąpić jako obrońca słusznych praw mieszkańców Lebak; het was om deze reden dat hy vreesde de sterkste te zullen zyn – z tego powodu obawiał się, że będzie najsilniejszy, wanneer hy in 't eind zou moeten optreden als verdediger van het goed recht der inwoners van Lebak – gdy w końcu będzie musiał wystąpić jako obrońca słusznych praw mieszkańców Lebak).

Rozdział 16: Reformy Havelaar

Zestiende hoofdstuk

Havelaar ontving een brief van den Regent van Tjanjor, waarin deze hem meedeelde dat hy een bezoek wenschte te brengen aan zyn oom, den Adhipatti van Lebak. (Havelaar otrzymał list od regenta Tjanjor, w którym ten informował, że pragnie odwiedzić swojego wuja, Adhipatti z Lebak; Havelaar ontving een brief van den Regent van Tjanjor – Havelaar otrzymał list od regenta Tjanjor, waarin deze hem meedeelde dat hy een bezoek wenschte te brengen aan zyn oom, den Adhipatti van Lebak – w którym ten informował, że pragnie odwiedzić swojego wuja, Adhipatti z Lebak).

Deze tyding was hem zeer onaangenaam. (Ta wiadomość była dla niego bardzo nieprzyjemna; deze tyding was hem zeer onaangenaam – ta wiadomość była dla niego bardzo nieprzyjemna).

Hy wist hoe de Hoofden in de Preanger Regentschappen gewoon waren een groote weelde ten-toon te spreiden, en hoe de Tjanjorsche Tommongong zulk een reis niet zou doen zonder een gevolg van vele honderden die allen met hun paarden moesten geherbergd en gevoed worden. (Wiedział, jak głowy w Preanger Regency były przyzwyczajone do demonstrowania wielkiego przepychu, i jak Tommongong z Tjanjor nie odbyłby takiej podróży bez licznego orszaku, który trzeba by było zakwaterować i wyżywić wraz z ich końmi; hy wist hoe de Hoofden in de Preanger Regentschappen gewoon waren een groote weelde ten-toon te spreiden – wiedział, jak głowy w Preanger Regency były przyzwyczajone do demonstrowania wielkiego przepychu, en hoe de Tjanjorsche Tommongong zulk een reis niet zou doen zonder een gevolg van vele honderden – i jak Tommongong z Tjanjor nie odbyłby takiej podróży bez licznego orszaku, die allen met hun paarden moesten geherbergd en gevoed worden – który trzeba by było zakwaterować i wyżywić wraz z ich końmi).

Gaarne alzoo had hy dit bezoek verhinderd, doch hy peinsde vruchteloos op middelen die 't konden voorkomen zonder den Regent van Rangkas-Betoeng te kwetsen, daar deze zeer trotsch was en zich diep beleedigd zou gevoeld hebben wanneer men zyn betrekkelyke armoede had opgegeven als beweegreden om hem niet te bezoeken. (Chętnie zatem uniemożliwiłby tę wizytę, lecz bezskutecznie rozmyślał nad sposobami, które mogłyby to uczynić bez obrażania regenta Rangkas-Betoeng, który był bardzo dumny i głęboko poczułby się dotknięty, gdyby podano jego względne ubóstwo jako powód odmowy wizyty; gaarne alzoo had hy dit bezoek verhinderd – chętnie zatem uniemożliwiłby tę wizytę, doch hy peinsde vruchteloos op middelen die 't konden voorkomen zonder den Regent van Rangkas-Betoeng te kwetsen – lecz bezskutecznie rozmyślał nad sposobami, które mogłyby to uczynić bez obrażania regenta Rangkas-Betoeng, daar deze zeer trotsch was en zich diep beleedigd zou gevoeld hebben – który był bardzo dumny i głęboko poczułby się dotknięty, wanneer men zyn betrekkelyke armoede had opgegeven als beweegreden om hem niet te bezoeken – gdyby podano jego względne ubóstwo jako powód odmowy wizyty).

En wanneer dit bezoek niet te ontwyken was, zou 't onmisbaar aanleiding geven tot verzwaring van den druk waaronder de bevolking gebukt ging. (A jeśli tej wizyty nie dałoby się uniknąć, nieuchronnie spowodowałoby to zwiększenie ucisku, pod którym cierpiała ludność; en wanneer dit bezoek niet te ontwyken was – a jeśli tej wizyty nie dałoby się uniknąć, zou 't onmisbaar aanleiding geven tot verzwaring van den druk waaronder de bevolking gebukt ging – nieuchronnie spowodowałoby to zwiększenie ucisku, pod którym cierpiała ludność).

Het is te betwyfelen of Havelaars toespraak een blyvenden indruk op de Hoofden gemaakt had. (Wątpliwe jest, czy przemówienie Havelaara wywarło trwałe wrażenie na przywódcach; het is te betwyfelen of Havelaars toespraak een blyvenden indruk op de Hoofden gemaakt had – wątpliwe jest, czy przemówienie Havelaara wywarło trwałe wrażenie na przywódcach).

By velen was dit zeker niet het geval, waarop hyzelf dan ook niet gerekend had. (Wielu z pewnością tak nie uważało, na co sam również nie liczył; by velen was dit zeker niet het geval – wielu z pewnością tak nie uważało, waarop hyzelf dan ook niet gerekend had – na co sam również nie liczył).

Doch even zeker is 't, dat er een roep was opgegaan in de dorpen, dat de toewan die gezag had te Rangkas-Betoeng, recht wilde doen, en al hadden dus zyn woorden de kracht gemist om terugtehouden van misdaad, ze hadden toch aan de slachtoffers daarvan den moed gegeven zich te beklagen, al geschiedde dit dan ook slechts schoorvoetend en in 't geheim. (Ale równie pewne jest, że w wioskach rozeszła się wieść, że toewan sprawujący władzę w Rangkas-Betoeng chce działać sprawiedliwie, i choć jego słowa nie miały siły powstrzymać przestępczości, dały ofiarom odwagę do składania skarg, choćby nieśmiało i potajemnie; doch even zeker is 't, dat er een roep was opgegaan in de dorpen – ale równie pewne jest, że w wioskach rozeszła się wieść, dat de toewan die gezag had te Rangkas-Betoeng, recht wilde doen – że toewan sprawujący władzę w Rangkas-Betoeng chce działać sprawiedliwie, en al hadden dus zyn woorden de kracht gemist om terugtehouden van misdaad – i choć jego słowa nie miały siły powstrzymać przestępczości, ze hadden toch aan de slachtoffers daarvan den moed gegeven zich te beklagen – dały ofiarom odwagę do składania skarg, al geschiedde dit dan ook slechts schoorvoetend en in 't geheim – choćby nieśmiało i potajemnie).

Ze kropen 's avends door den ravyn, en als Tine in haar kamer zat, werd ze meermalen opgeschrikt door onverwacht geruisch, en ze zag door 't open venster donkere gedaanten die voorby slopen met schuwen tred. (Nocą pełzali przez wąwóz, a kiedy Tine siedziała w swoim pokoju, wielokrotnie była zaskakiwana przez niespodziewane szmery, i widziała przez otwarte okno ciemne postacie przemykające ostrożnym krokiem; ze kropen 's avends door den ravyn – nocą pełzali przez wąwóz, en als Tine in haar kamer zat – a kiedy Tine siedziała w swoim pokoju, werd ze meermalen opgeschrikt door onverwacht geruisch – wielokrotnie była zaskakiwana przez niespodziewane szmery, en ze zag door 't open venster donkere gedaanten die voorby slopen met schuwen tred – i widziała przez otwarte okno ciemne postacie przemykające ostrożnym krokiem).

Weldra schrikte ze niet meer, want ze wist wat het beduidde als die gestalten zoo spookachtig om 't huis waarden en bescherming zochten by haren Max! (Wkrótce przestała się bać, bo wiedziała, co oznacza, gdy te postacie tak upiornie krążą wokół domu i szukają ochrony u jej Maxa; weldra schrikte ze niet meer – wkrótce przestała się bać, want ze wist wat het beduidde als die gestalten zoo spookachtig om 't huis waarden en bescherming zochten by haren Max – bo wiedziała, co oznacza, gdy te postacie tak upiornie krążą wokół domu i szukają ochrony u jej Maxa!).

Dan wenkte zy dezen, en hy stond op om de klagers tot zich te roepen. (Wtedy machała do niego, a on wstawał, aby przywołać skarżących się; dan wenkte zy dezen – wtedy machała do niego, en hy stond op om de klagers tot zich te roepen – a on wstawał, aby przywołać skarżących się).

De meesten kwamen uit het distrikt Parang-Koedjang, waar des Regents schoonzoon Hoofd was, en hoewel dat Hoofd gewis niet verzuimde zyn aandeel van 't afgeperste te nemen, was het toch voor niemand een geheim dat hy meestal roofde uit naam en ten-behoeve van den Regent. (Większość z nich pochodziła z dystryktu Parang-Koedjang, gdzie głową był zięć regenta, i choć ta głowa z pewnością nie omieszkała brać swojego udziału z wymuszeń, nie było dla nikogo tajemnicą, że zazwyczaj kradł w imieniu i na rzecz regenta; de meesten kwamen uit het distrikt Parang-Koedjang – większość z nich pochodziła z dystryktu Parang-Koedjang, waar des Regents schoonzoon Hoofd was – gdzie głową był zięć regenta, en hoewel dat Hoofd gewis niet verzuimde zyn aandeel van 't afgeperste te nemen – i choć ta głowa z pewnością nie omieszkała brać swojego udziału z wymuszeń, was het toch voor niemand een geheim dat hy meestal roofde uit naam en ten-behoeve van den Regent – nie było dla nikogo tajemnicą, że zazwyczaj kradł w imieniu i na rzecz regenta).

Het was aandoenlyk hoe die arme lieden op Havelaars ridderlykheid vertrouwden en overtuigd waren dat hy hen niet roepen zou om den volgenden dag in 't openbaar te herhalen wat ze des nachts of den vorigen avend in zyn kamer gezegd hadden. (Było to wzruszające, jak ci biedni ludzie ufali rycerskości Havelaara i byli przekonani, że nie wezwie ich, aby następnego dnia publicznie powtórzyli to, co mówili nocą lub poprzedniego wieczoru w jego pokoju; het was aandoenlyk hoe die arme lieden op Havelaars ridderlykheid vertrouwden – było to wzruszające, jak ci biedni ludzie ufali rycerskości Havelaara, en overtuigd waren dat hy hen niet roepen zou om den volgenden dag in 't openbaar te herhalen wat ze des nachts of den vorigen avend in zyn kamer gezegd hadden – i byli przekonani, że nie wezwie ich, aby następnego dnia publicznie powtórzyli to, co mówili nocą lub poprzedniego wieczoru w jego pokoju).

Dit toch ware mishandeling geweest voor allen, en voor velen de dood! (To bowiem byłoby dla wszystkich znęcaniem się, a dla wielu śmiercią!; dit toch ware mishandeling geweest voor allen – to bowiem byłoby znęcaniem się dla wszystkich, en voor velen de dood – a dla wielu śmiercią!).

Havelaar teekende aan wat ze zeiden, en daarna gelastte hy de klagers naar hun dorp terugtekeeren. (Havelaar zapisywał to, co mówili, a potem kazał skarżącym wracać do swoich wiosek; havelaar teekende aan wat ze zeiden – Havelaar zapisywał to, co mówili, en daarna gelastte hy de klagers naar hun dorp terugtekeeren – a potem kazał skarżącym wracać do swoich wiosek).

Hy beloofde dat er recht zou geschieden, mits zy zich niet verzetten, en niet uitweken zooals 't voornemen was van de meesten. (Obiecał, że sprawiedliwości stanie się zadość, pod warunkiem, że się nie będą opierać i nie uciekną, jak zamierzała większość; hy beloofde dat er recht zou geschieden – obiecał, że sprawiedliwości stanie się zadość, mits zy zich niet verzetten – pod warunkiem, że się nie będą opierać, en niet uitweken zooals 't voornemen was van de meesten – i nie uciekną, jak zamierzała większość).

Meestal was hy kort daarna op de plaats waar 't onrecht geschiedde, ja, vaak was hy reeds daar geweest en had – gewoonlyk des-nachts – de zaak onderzocht, voor nog de klager zelf in zyn woonstede was teruggekeerd. (Najczęściej był wkrótce potem na miejscu, gdzie popełniono niesprawiedliwość, a często był tam już wcześniej i zbadał sprawę – zazwyczaj nocą – zanim skarżący sam wrócił do swojego domu; meestal was hy kort daarna op de plaats waar 't onrecht geschiedde – najczęściej był wkrótce potem na miejscu, gdzie popełniono niesprawiedliwość, ja, vaak was hy reeds daar geweest en had – gewoonlyk des-nachts – de zaak onderzocht – a często był tam już wcześniej i zbadał sprawę – zazwyczaj nocą, voor nog de klager zelf in zyn woonstede was teruggekeerd – zanim skarżący sam wrócił do swojego domu).

Zoo bezocht hy in die uitgestrekte afdeeling, dorpen die twintig uren verwyderd waren van Rangkas-Betoeng, zonder dat noch de Regent noch zelfs de kontroleur Verbrugge wisten dat hy afwezig was van de hoofdplaats. (W ten sposób odwiedzał w tej rozległej dzielnicy wioski oddalone o dwadzieścia godzin od Rangkas-Betoeng, bez wiedzy regenta ani nawet kontrolera Verbrugge, że jest nieobecny w głównym mieście; zoo bezocht hy in die uitgestrekte afdeeling, dorpen die twintig uren verwyderd waren van Rangkas-Betoeng – w ten sposób odwiedzał w tej rozległej dzielnicy wioski oddalone o dwadzieścia godzin od Rangkas-Betoeng, zonder dat noch de Regent noch zelfs de kontroleur Verbrugge wisten dat hy afwezig was van de hoofdplaats – bez wiedzy regenta ani nawet kontrolera Verbrugge, że jest nieobecny w głównym mieście).

Zyn bedoeling hiermede was, 't gevaar der wraak van de klagers aftewenden en tevens den Regent de schaamte te besparen van een openlyk onderzoek dat gewis onder hèm niet als vroeger met een intrekking van de klacht zou afgeloopen zyn. (Jego zamiarem było tym samym uniknąć zagrożenia zemstą na skarżących i jednocześnie oszczędzić regentowi wstydu związanego z jawnym dochodzeniem, które na pewno nie zakończyłoby się wycofaniem skargi; zyn bedoeling hiermede was – jego zamiarem było tym samym, 't gevaar der wraak van de klagers aftewenden – uniknąć zagrożenia zemstą na skarżących, en tevens den Regent de schaamte te besparen van een openlyk onderzoek dat gewis onder hèm niet als vroeger met een intrekking van de klacht zou afgeloopen zyn – i jednocześnie oszczędzić regentowi wstydu związanego z jawnym dochodzeniem, które na pewno nie zakończyłoby się wycofaniem skargi).

Zoo hoopte hy nog altyd dat de Hoofden zouden terugkeeren van den gevaarlyken weg dien zy reeds zoolang betraden, en hy zou in dat geval zich vergenoegd hebben met het vorderen van schadeloosstelling aan de beroofden… voor-zoo-ver 't vergoeden der geleden schade mogelyk wezen zou. (Miał nadzieję, że w ten sposób przywódcy powrócą z niebezpiecznej ścieżki, którą już od dawna kroczyli, a w takim przypadku zadowoliłby się dochodzeniem odszkodowania dla ograbionych… o ile byłoby możliwe wynagrodzenie poniesionych strat; zoo hoopte hy nog altyd dat de Hoofden zouden terugkeeren van den gevaarlyken weg dien zy reeds zoolang betraden – miał nadzieję, że w ten sposób przywódcy powrócą z niebezpiecznej ścieżki, którą już od dawna kroczyli, en hy zou in dat geval zich vergenoegd hebben met het vorderen van schadeloosstelling aan de beroofden… voor-zoo-ver 't vergoeden der geleden schade mogelyk wezen zou – a w takim przypadku zadowoliłby się dochodzeniem odszkodowania dla ograbionych… o ile byłoby możliwe wynagrodzenie poniesionych strat).

Maar telkens nadat hy op-nieuw met den Regent had gesproken, deed hy de overtuiging op dat de beloften van beterschap ydel waren, en hy was bitter bedroefd over 't mislukken van zyn pogingen. (Ale za każdym razem, gdy ponownie rozmawiał z regentem, nabierał przekonania, że obietnice poprawy były próżne, i był gorzko zasmucony niepowodzeniem swoich prób; maar telkens nadat hy op-nieuw met den Regent had gesproken – ale za każdym razem, gdy ponownie rozmawiał z regentem, deed hy de overtuiging op dat de beloften van beterschap ydel waren – nabierał przekonania, że obietnice poprawy były próżne, en hy was bitter bedroefd over 't mislukken van zyn pogingen – i był gorzko zasmucony niepowodzeniem swoich prób).

We zullen hem nu eenigen tyd aan die droefheid en zyn moeielyken arbeid overlaten, om den lezer de geschiedenis te verhalen van den Javaan Saïdjah in de dessah Badoer. (Zostawimy go teraz na jakiś czas z jego smutkiem i trudną pracą, aby opowiedzieć czytelnikowi historię Jawajczyka Saïdjah z wioski Badoer; we zullen hem nu eenigen tyd aan die droefheid en zyn moeielyken arbeid overlaten – zostawimy go teraz na jakiś czas z jego smutkiem i trudną pracą, om den lezer de geschiedenis te verhalen van den Javaan Saïdjah in de dessah Badoer – aby opowiedzieć czytelnikowi historię Jawajczyka Saïdjah z wioski Badoer).

Ik kies de namen van dat dorp en dien Javaan uit de aanteekeningen van Havelaar. (Wybieram nazwy tej wioski i tego Jawajczyka z notatek Havelaara; ik kies de namen van dat dorp en dien Javaan uit de aanteekeningen van Havelaar – wybieram nazwy tej wioski i tego Jawajczyka z notatek Havelaara).

Er zal daarin spraak zyn van afpersing en roof, en wanneer men – wat de hoofdstrekking aangaat – bewyskracht mocht willen ontzeggen aan een verdichtsel, geef ik de verzekering dat ik in-staat ben de namen optegeven van twee-en-dertig personen in het distrikt Parang-Koedjang alleen, aan welke in één maand tyds zes-en-dertig buffels zyn afgenomen ten-behoeve van den Regent. (Będzie w niej mowa o wymuszeniach i rabunku, a jeśli chodzi o główną myśl – gdyby ktoś chciał zaprzeczyć dowodowej wartości fikcji literackiej – mogę podać nazwiska trzydziestu dwóch osób tylko z dystryktu Parang-Koedjang, którym w ciągu jednego miesiąca odebrano trzydzieści sześć bawołów na rzecz regenta; er zal daarin spraak zyn van afpersing en roof – będzie w niej mowa o wymuszeniach i rabunku, en wanneer men – wat de hoofdstrekking aangaat – bewyskracht mocht willen ontzeggen aan een verdichtsel – a jeśli chodzi o główną myśl, gdyby ktoś chciał zaprzeczyć dowodowej wartości fikcji literackiej, geef ik de verzekering dat ik in-staat ben de namen optegeven van twee-en-dertig personen in het distrikt Parang-Koedjang alleen – mogę podać nazwiska trzydziestu dwóch osób tylko z dystryktu Parang-Koedjang, aan welke in één maand tyds zes-en-dertig buffels zyn afgenomen ten-behoeve van den Regent – którym w ciągu jednego miesiąca odebrano trzydzieści sześć bawołów na rzecz regenta).

Of, juister nog, dat ik de namen kan noemen van de twee-en-dertig personen uit dat distrikt, die zich in één maand hebben durven beklagen, en wier klacht door Havelaar onderzocht en gegrond bevonden is. (A dokładniej, mogę podać nazwiska trzydziestu dwóch osób z tego dystryktu, które w ciągu jednego miesiąca odważyły się złożyć skargę, którą Havelaar zbadał i uznał za uzasadnioną; of, juister nog, dat ik de namen kan noemen van de twee-en-dertig personen uit dat distrikt – a dokładniej, mogę podać nazwiska trzydziestu dwóch osób z tego dystryktu, die zich in één maand hebben durven beklagen, en wier klacht door Havelaar onderzocht en gegrond bevonden is – które w ciągu jednego miesiąca odważyły się złożyć skargę, którą Havelaar zbadał i uznał za uzasadnioną).

Er zyn vyf zoodanige distrikten in de afdeeling Lebak… (W dziale Lebak jest pięć takich dystryktów; er zyn vyf zoodanige distrikten in de afdeeling Lebak – w dziale Lebak jest pięć takich dystryktów).

Wanneer men nu verkiest aantenemen dat het getal geroofde buffels minder hoog was in de streken die niet de eer hadden bestuurd te worden door een schoonzoon van den Adhipatti, wil ik dit wel toegeven, hoezeer het de vraag blyft of niet de onbeschaamdheid van andere Hoofden op even vaste gronden rustte als hooge verwantschap? (Jeśli ktoś teraz woli przyjąć, że liczba skradzionych bawołów była mniejsza w regionach, które nie miały zaszczytu być zarządzane przez zięcia Adhipatti, mogę to przyznać, choć nadal pozostaje pytanie, czy bezczelność innych przywódców nie opierała się na równie solidnych podstawach jak wysokie pokrewieństwo; wanneer men nu verkiest aantenemen dat het getal geroofde buffels minder hoog was in de streken die niet de eer hadden bestuurd te worden door een schoonzoon van den Adhipatti – jeśli ktoś teraz woli przyjąć, że liczba skradzionych bawołów była mniejsza w regionach, które nie miały zaszczytu być zarządzane przez zięcia Adhipatti, wil ik dit wel toegeven – mogę to przyznać, hoezeer het de vraag blyft of niet de onbeschaamdheid van andere Hoofden op even vaste gronden rustte als hooge verwantschap – choć nadal pozostaje pytanie, czy bezczelność innych przywódców nie opierała się na równie solidnych podstawach jak wysokie pokrewieństwo).