Havelaar vernam 't weinige dat daarvan te vernemen was, eerst na zyn huwelyk, en by zyn nasporingen wekte het zyn verwondering dat de kassette waarvan ik zoo-even sprak – en die zy met den inhoud uit een gevoel van pieteit bewaarde, zonder te gissen dat daarin misschien stukken waren, die belang hadden uit een geldelyk oogpunt – op onbegrypelyke wyze was verloren gegaan. (Havelaar dowiedział się niewiele na ten temat dopiero po swoim ślubie i podczas swoich poszukiwań zdziwił się, że kasetka, o której właśnie wspomniałem – i którą zachowała z jej zawartością z poczucia pietyzmu, nie domyślając się, że mogą tam być dokumenty, które mają znaczenie z finansowego punktu widzenia – w niewytłumaczalny sposób została zgubiona; havelaar vernam 't weinige dat daarvan te vernemen was, eerst na zyn huwelyk – Havelaar dowiedział się niewiele na ten temat dopiero po swoim ślubie, en by zyn nasporingen wekte het zyn verwondering dat de kassette waarvan ik zoo-even sprak – i podczas swoich poszukiwań zdziwił się, że kasetka, o której właśnie wspomniałem, en die zy met den inhoud uit een gevoel van pieteit bewaarde – i którą zachowała z jej zawartością z poczucia pietyzmu, zonder te gissen dat daarin misschien stukken waren, die belang hadden uit een geldelyk oogpunt – nie domyślając się, że mogą tam być dokumenty, które mają znaczenie z finansowego punktu widzenia, op onbegrypelyke wyze was verloren gegaan – w niewytłumaczalny sposób została zgubiona). Hoe onbaatzuchtig ook, hy bouwde op deze en vele andere omstandigheden de meening dat hierachter een roman intime verscholen lag, en men mag 't hem niet euvel duiden dat hy, die voor zyn duren inborst veel behoefde, met vreugde dien roman een bly einde had zien nemen. (Jak bezinteresowny by nie był, na podstawie tych i wielu innych okoliczności wyrobił sobie opinię, że za tym kryje się romans intime, i nie można mu mieć za złe, że ktoś, kto potrzebował dużo ze względu na swój drogi charakter, z radością widziałby szczęśliwe zakończenie tego romansu; hoe onbaatzuchtig ook, hy bouwde op deze en vele andere omstandigheden de meening dat hierachter een roman intime verscholen lag – jak bezinteresowny by nie był, na podstawie tych i wielu innych okoliczności wyrobił sobie opinię, że za tym kryje się romans intime, en men mag 't hem niet euvel duiden dat hy, die voor zyn duren inborst veel behoefde – i nie można mu mieć za złe, że ktoś, kto potrzebował dużo ze względu na swój drogi charakter, met vreugde dien roman een bly einde had zien nemen – z radością widziałby szczęśliwe zakończenie tego romansu). Hoe 't nu wezen moog met het bestaan van dien roman, en of er al dan niet spoliatie had plaats gehad, zeker is 't dat er in Havelaars verbeelding iets geboren werd, wat men een rêve aux millions zou kunnen noemen. (Jakby nie było z istnieniem tego romansu i czy doszło do spoliacji, czy nie, pewne jest, że w wyobraźni Havelaara narodziło się coś, co można nazwać rêve aux millions; hoe 't nu wezen moog met het bestaan van dien roman – jakby nie było z istnieniem tego romansu, en of er al dan niet spoliatie had plaats gehad – i czy doszło do spoliacji, czy nie, zeker is 't dat er in Havelaars verbeelding iets geboren werd, wat men een rêve aux millions zou kunnen noemen – pewne jest, że w wyobraźni Havelaara narodziło się coś, co można nazwać rêve aux millions).

Doch alweer was 't eigenaardig dat hy die zoo nauwkeurig en scherp het recht van een ander – hoe diep ook begraven onder stoffige akten en dikwebbige chicanes – zou hebben nagespoord en verdedigd, dat hy hier waar zyn eigen belang in 't spel was, met slordigheid het oogenblik verwaarloosde, waarin misschien de zaak had moeten worden aangevat. (Ale znów było dziwne, że ktoś, kto tak dokładnie i ostrożnie tropiłby i bronił prawa innej osoby – niezależnie od tego, jak głęboko zakopanego pod zakurzonymi aktami i gęstymi sporami – zaniedbał moment, w którym być może trzeba było podjąć tę sprawę, gdy chodziło o jego własny interes; doch alweer was 't eigenaardig dat hy die zoo nauwkeurig en scherp het recht van een ander – ale znów było dziwne, że ktoś, kto tak dokładnie i ostrożnie tropiłby i bronił prawa innej osoby, hoe diep ook begraven onder stoffige akten en dikwebbige chicanes – niezależnie od tego, jak głęboko zakopanego pod zakurzonymi aktami i gęstymi sporami, zou hebben nagespoord en verdedigd – zaniedbał moment, dat hy hier waar zyn eigen belang in 't spel was, met slordigheid het oogenblik verwaarloosde – w którym być może trzeba było podjąć tę sprawę, gdy chodziło o jego własny interes). Hy scheen iets als schaamte te gevoelen omdat het hier zyn eigen voordeel gold, en ik geloof zeker wanneer ‘zyn Tine’ gehuwd ware geweest met een ander, met iemand die zich tot hem had gewend met het verzoek de spinrag te verbreken waarin haar voorouderlyk fortuin was blyven hangen, dat hy geslaagd zou zyn ‘de interessante wees’ in 't bezit te stellen van het vermogen dat haar behoorde. (Zdawał się odczuwać coś jak wstyd, ponieważ chodziło o jego własną korzyść, i jestem pewien, że gdyby „jego Tine” wyszła za mąż za kogoś innego, za kogoś, kto zwróciłby się do niego z prośbą o zerwanie sieci pajęczej, w której utknęła jej rodzinna fortuna, udałoby mu się przekazać „interesującej sierocie” majątek, który jej się należał; hy scheen iets als schaamte te gevoelen omdat het hier zyn eigen voordeel gold – zdawał się odczuwać coś jak wstyd, ponieważ chodziło o jego własną korzyść, en ik geloof zeker wanneer ‘zyn Tine’ gehuwd ware geweest met een ander – i jestem pewien, że gdyby „jego Tine” wyszła za mąż za kogoś innego, met iemand die zich tot hem had gewend met het verzoek de spinrag te verbreken waarin haar voorouderlyk fortuin was blyven hangen – za kogoś, kto zwróciłby się do niego z prośbą o zerwanie sieci pajęczej, w której utknęła jej rodzinna fortuna, dat hy geslaagd zou zyn ‘de interessante wees’ in 't bezit te stellen van het vermogen dat haar behoorde – udałoby mu się przekazać „interesującej sierocie” majątek, który jej się należał). Maar nu was die interessante wees zyn vrouw, háár vermogen was het zyne, hy vond er dus iets koopmansachtigs in, iets derogeerends, in haar naam te vragen: ‘zyt ge my niet nog iets schuldig?’ (Ale teraz ta interesująca sierota była jego żoną, jej majątek był jego, więc uznał za coś kupieckiego, coś uwłaczającego, pytać w jej imieniu: „czy nie jesteś mi czegoś winien?”; maar nu was die interessante wees zyn vrouw, háár vermogen was het zyne – ale teraz ta interesująca sierota była jego żoną, jej majątek był jego, hy vond er dus iets koopmansachtigs in, iets derogeerends, in haar naam te vragen – więc uznał za coś kupieckiego, coś uwłaczającego, pytać w jej imieniu: ‘zyt ge my niet nog iets schuldig’ – „czy nie jesteś mi czegoś winien?”).

En toch kon hy dien millioenendroom niet van zich schudden, al ware het dan ook slechts om een verontschuldiging by de hand te hebben, by het dikwyls voorkomend zelfverwyt dat hy te veel geld uitgaf. (A jednak nie mógł pozbyć się tego marzenia o milionach, choćby tylko po to, by mieć wymówkę za częste wyrzuty sumienia, że wydaje za dużo pieniędzy; en toch kon hy dien millioenendroom niet van zich schudden – a jednak nie mógł pozbyć się tego marzenia o milionach, al ware het dan ook slechts om een verontschuldiging by de hand te hebben – choćby tylko po to, by het dikwyls voorkomend zelfverwyt dat hy te veel geld uitgaf – by mieć wymówkę za częste wyrzuty sumienia, że wydaje za dużo pieniędzy).

Eerst kort voor het terugkeeren naar Java, toen hy reeds veel geleden had onder den druk van geldgebrek, toen hy zyn fier hoofd had moeten buigen onder de furca caudina van menigen schuldeischer, had hy zyn traagheid of zyn schroom kunnen overwinnen om werk te maken van de millioenen die hy meende nog te-goed te hebben. (Dopiero tuż przed powrotem na Jawę, kiedy już bardzo cierpiał pod presją braku pieniędzy, kiedy musiał zgiąć swoją dumną głowę pod jarzmem wielu wierzycieli, przezwyciężył swoją opieszałość lub wstyd, aby zająć się milionami, które uważał, że nadal mu się należą; eerst kort voor het terugkeeren naar Java – dopiero tuż przed powrotem na Jawę, toen hy reeds veel geleden had onder den druk van geldgebrek – kiedy już bardzo cierpiał pod presją braku pieniędzy, toen hy zyn fier hoofd had moeten buigen onder de furca caudina van menigen schuldeischer – kiedy musiał zgiąć swoją dumną głowę pod jarzmem wielu wierzycieli, had hy zyn traagheid of zyn schroom kunnen overwinnen om werk te maken van de millioenen die hy meende nog te-goed te hebben – przezwyciężył swoją opieszałość lub wstyd, aby zająć się milionami, które uważał, że nadal mu się należą). En men antwoordde hem met eene oude rekening-courant… een argument, zooals men weet, waartegen niets valt intebrengen. (A odpowiedziano mu starą rachunkowością… argumentem, jak wiadomo, nie do podważenia; en men antwoordde hem met eene oude rekening-courant – a odpowiedziano mu starą rachunkowością, een argument, zooals men weet, waartegen niets valt intebrengen – argumentem, jak wiadomo, nie do podważenia).

Maar ze zouden zoo spaarzaam wezen te Lebak! (Ale w Lebak mieli być tak oszczędni!; maar ze zouden zoo spaarzaam wezen te Lebak – ale w Lebak mieli być tak oszczędni!). En waarom ook niet? (A dlaczego nie?; en waarom ook niet – a dlaczego nie?). Er dwalen in zoo'n onbeschaafd land, op den laten avend geen meisjes over straat, die een weinig eer te verkoopen hebben voor een weinig voedsel. (W takim niecywilizowanym kraju, późnym wieczorem nie błąkają się po ulicach dziewczęta, które mają do sprzedania trochę honoru za trochę jedzenia; er dwalen in zoo'n onbeschaafd land, op den laten avend geen meisjes over straat – w takim niecywilizowanym kraju, późnym wieczorem nie błąkają się po ulicach dziewczęta, die een weinig eer te verkoopen hebben voor een weinig voedsel – które mają do sprzedania trochę honoru za trochę jedzenia). Er zwerven daar zoo geen menschen rond, die van problematische beroepen leven. (Tam nie krążą ludzie żyjący z problematycznych zawodów; er zwerven daar zoo geen menschen rond – tam nie krążą ludzie, die van problematische beroepen leven – żyjący z problematycznych zawodów). Daar valt het niet voor, dat een gezin op-eens te-gronde gaat door wisseling van fortuin… en van zoodanigen aard toch waren gewoonlyk de klippen waarop de goede voornemens van Havelaar strandden. (Tam nie zdarza się, że rodzina nagle upada z powodu zmiany fortuny… a takiego rodzaju klify zwykle rozbijały dobre intencje Havelaara; daar valt het niet voor, dat een gezin op-eens te-gronde gaat door wisseling van fortuin – tam nie zdarza się, że rodzina nagle upada z powodu zmiany fortuny, en van zoodanigen aard toch waren gewoonlyk de klippen waarop de goede voornemens van Havelaar strandden – a takiego rodzaju klify zwykle rozbijały dobre intencje Havelaara). Het getal Europeanen in die Afdeeling was zoo gering dat het niet in aanmerking komen kon, en de Javaan te Lebak te arm om – by welke lotwisseling ook – belangwekkend te worden door nog grooter armoede. (Liczba Europejczyków w tym dziale była tak mała, że nie miała znaczenia, a Jawajczycy w Lebak byli zbyt biedni, aby – przy jakiejkolwiek zmianie losu – stali się interesujący przez jeszcze większą biedę; het getal Europeanen in die Afdeeling was zoo gering dat het niet in aanmerking komen kon – liczba Europejczyków w tym dziale była tak mała, że nie miała znaczenia, en de Javaan te Lebak te arm om – a Jawajczycy w Lebak byli zbyt biedni, by welke lotwisseling ook – przy jakiejkolwiek zmianie losu, belangwekkend te worden door nog grooter armoede – stali się interesujący przez jeszcze większą biedę). Dit alles overdacht Tine zoo niet – hiertoe toch had zy zich, juister dan zy uit liefde voor Max doen wilde, rekenschap moeten geven van de oorzaken hunner min gunstige omstandigheden – maar er lag in hun nieuwe omgeving iets dat kalmte ademde, en afwezen van alle aanleidingen – met meer of min valsch-romanesken tint dan – die vroeger Havelaar zoo dikwyls hadden doen zeggen: (Wszystko to Tine rozważała, jeśli nie – w tym celu musiała, bardziej niż chciała z miłości do Maxa, rozważyć przyczyny ich mniej sprzyjających warunków – ale w ich nowym otoczeniu było coś, co emanowało spokojem i brak wszystkich okoliczności – z bardziej lub mniej fałszywym romansem – które wcześniej tak często sprawiały, że Havelaar mówił: dit alles overdacht Tine zoo niet – wszystko to Tine rozważała, jeśli nie, hiertoe toch had zy zich, juister dan zy uit liefde voor Max doen wilde, rekenschap moeten geven van de oorzaken hunner min gunstige omstandigheden – w tym celu musiała, bardziej niż chciała z miłości do Maxa, rozważyć przyczyny ich mniej sprzyjających warunków, maar er lag in hun nieuwe omgeving iets dat kalmte ademde – ale w ich nowym otoczeniu było coś, co emanowało spokojem, en afwezen van alle aanleidingen – met meer of min valsch-romanesken tint dan – die vroeger Havelaar zoo dikwyls hadden doen zeggen – i brak wszystkich okoliczności – z bardziej lub mniej fałszywym romansem – które wcześniej tak często sprawiały, że Havelaar mówił):

Niet waar, Tine, dàt is nu toch een geval waaraan ik me niet onttrekken kan? (– Prawda, Tine, to jest teraz przypadek, którego nie mogę się wyrzec?; niet waar, Tine, dàt is nu toch een geval waaraan ik me niet onttrekken kan – prawda, Tine, to jest teraz przypadek, którego nie mogę się wyrzec?).

En waarop zy altyd geantwoord had: (Na co ona zawsze odpowiadała; en waarop zy altyd geantwoord had – na co ona zawsze odpowiadała):

Wel neen, Max, dááraan kanje je niet onttrekken! (– Ależ nie, Max, nie możesz się wyrzec!; wel neen, Max, dááraan kanje je niet onttrekken – ależ nie, Max, nie możesz się wyrzec!).

We zullen zien hoe 't eenvoudige, schynbaar onbewogen Lebak Havelaar meer kostte dan alle vorige uitspattingen van zyn hart te-zamen genomen. (Zobaczymy, jak proste, pozornie nieruchome Lebak kosztowało Havelaara więcej niż wszystkie poprzednie wybuchy jego serca razem wzięte; we zullen zien hoe 't eenvoudige, schynbaar onbewogen Lebak – zobaczymy, jak proste, pozornie nieruchome Lebak, Havelaar meer kostte dan alle vorige uitspattingen van zyn hart te-zamen genomen – kosztowało Havelaara więcej niż wszystkie poprzednie wybuchy jego serca razem wzięte). Maar dit wisten zy niet! (Ale oni o tym nie wiedzieli!; maar dit wisten zy niet – ale oni o tym nie wiedzieli!). Zy zagen de toekomst met vertrouwen te-gemoet, en voelden zich zoo gelukkig in hun liefde en in 't bezit van hun kind… (Patrzyli w przyszłość z ufnością i czuli się tak szczęśliwi w swojej miłości i posiadaniu swojego dziecka…; zy zagen de toekomst met vertrouwen te-gemoet – patrzyli w przyszłość z ufnością, en voelden zich zoo gelukkig in hun liefde en in 't bezit van hun kind – i czuli się tak szczęśliwi w swojej miłości i posiadaniu swojego dziecka…).

Wat al rozen in den tuin, riep Tine, en ziedaar ook rampeh en tjempaka, en zooveel melati, en zie eens al die schoone lelien… (– Ile róż w ogrodzie, zawołała Tine, a oto także rampeh i tjempaka, i tyle melati, i zobacz te piękne lilie…; wat al rozen in den tuin, riep Tine – ile róż w ogrodzie, zawołała Tine, en ziedaar ook rampeh en tjempaka – a oto także rampeh i tjempaka, en zooveel melati – i tyle melati, en zie eens al die schoone lelien – i zobacz te piękne lilie…).

En, kinderen als ze waren, vermaakten zy zich met hun nieuw huis. (I jak dzieci bawili się swoim nowym domem; en, kinderen als ze waren – i jak dzieci, vermaakten zy zich met hun nieuw huis – bawili się swoim nowym domem). En toen 's avends Duclari en Verbrugge, na een bezoek by Havelaar, terugkeerden naar hun gemeenschappelyke woning, spraken zy veel over de kinderlyke vroolykheid van de nieuw aangekomen familie. (A kiedy wieczorem Duclari i Verbrugge, po wizycie u Havelaara, wrócili do swojego wspólnego domu, dużo rozmawiali o dziecięcej radości nowo przybyłej rodziny; en toen 's avends Duclari en Verbrugge – a kiedy wieczorem Duclari i Verbrugge, na een bezoek by Havelaar, terugkeerden naar hun gemeenschappelyke woning – po wizycie u Havelaara, wrócili do swojego wspólnego domu, spraken zy veel over de kinderlyke vroolykheid van de nieuw aangekomen familie – dużo rozmawiali o dziecięcej radości nowo przybyłej rodziny).

Havelaar begaf zich naar zyn kantoor, en bleef daar den nacht door, tot den volgenden morgen. (Havelaar udał się do swojego biura i pozostał tam przez całą noc aż do następnego ranka; havelaar begaf zich naar zyn kantoor – Havelaar udał się do swojego biura, en bleef daar den nacht door, tot den volgenden morgen – i pozostał tam przez całą noc aż do następnego ranka).

Rozdział 8: Przygotowanie do zebrania

Achtste hoofdstuk

Havelaar had den kontroleur verzocht, de hoofden die te Rangkas-Betoeng aanwezig waren, uittenoodigen daar tot den volgenden dag te vertoeven om de Sebah bij te wonen, die hij beleggen wilde. (Havelaar poprosił kontrolera, aby zaprosił naczelników, którzy byli obecni w Rangkas-Betoeng, do pozostania tam do następnego dnia, aby wziąć udział w Sebah, który chciał zorganizować; Havelaar had den kontroleur verzocht – Havelaar poprosił kontrolera, de hoofden die te Rangkas-Betoeng aanwezig waren – naczelników, którzy byli obecni w Rangkas-Betoeng, uittenoodigen daar tot den volgenden dag te vertoeven – aby zaprosił do pozostania tam do następnego dnia, om de Sebah bij te wonen – aby wziąć udział w Sebah, die hij beleggen wilde – który chciał zorganizować).

Zulk een vergadering had gewoonlijk eens in de maand plaats, doch hetzij hij aan sommige Hoofden die wat ver van de hoofdplaats woonden – want de Afdeeling Lebak is zeer uitgestrekt – het onnodig heen- en weerreizen wilde besparen, hetzij hij wenste, terstond en zonder den vastgestelden dag af te wachten, hen op plechtige wijze toe te spreken, hij had den eersten Sebah-dag op den volgenden morgen bepaald. (Takie zebranie odbywało się zazwyczaj raz w miesiącu, jednak czy to dlatego, że chciał oszczędzić niektórym naczelnikom, którzy mieszkali daleko od głównej miejscowości – ponieważ dystrykt Lebak jest bardzo rozległy – zbędnego podróżowania tam i z powrotem, czy też dlatego, że chciał natychmiast i bez czekania na ustalony dzień przemówić do nich w uroczysty sposób, wyznaczył pierwszy dzień Sebah na następny ranek; Zulk een vergadering had gewoonlijk eens in de maand plaats – Takie zebranie odbywało się zazwyczaj raz w miesiącu, doch hetzij hij aan sommige Hoofden die wat ver van de hoofdplaats woonden – jednak czy to dlatego, że chciał oszczędzić niektórym naczelnikom, którzy mieszkali daleko od głównej miejscowości, want de Afdeeling Lebak is zeer uitgestrekt – ponieważ dystrykt Lebak jest bardzo rozległy, het onnodig heen- en weerreizen wilde besparen – zbędnego podróżowania tam i z powrotem, hetzij hij wenste – czy też dlatego, że chciał, terstond en zonder den vastgestelden dag af te wachten – natychmiast i bez czekania na ustalony dzień, hen op plechtige wijze toe te spreken – przemówić do nich w uroczysty sposób, hij had den eersten Sebah-dag op den volgenden morgen bepaald – wyznaczył pierwszy dzień Sebah na następny ranek).

Links voor zijn woning, doch op hetzelfde ‘erf’ en tegenover het huis dat mevrouw Slotering bewoonde, stond een gebouw dat gedeeltelijk de bureaux der adsistent-residentie bevatte, waartoe tevens de landskas behoorde, en gedeeltelijk bestond in een vrij ruime open galery die een zeer goede gelegenheid tot zulk een vergadering aanbood. (Po lewej stronie przed jego domem, lecz na tym samym podwórku i naprzeciw domu, który zamieszkiwała pani Slotering, stał budynek, który częściowo mieścił biura pomocniczej rezydencji, do której należał również skarbiec państwowy, a częściowo składał się z dość przestronnej otwartej galerii, która oferowała bardzo dobrą okazję do takiego zebrania; Links voor zijn woning – Po lewej stronie przed jego domem, doch op hetzelfde ‘erf’ – lecz na tym samym podwórku, en tegenover het huis dat mevrouw Slotering bewoonde – i naprzeciw domu, który zamieszkiwała pani Slotering, stond een gebouw dat gedeeltelijk de bureaux der adsistent-residentie bevatte – stał budynek, który częściowo mieścił biura pomocniczej rezydencji, waartoe tevens de landskas behoorde – do której należał również skarbiec państwowy, en gedeeltelijk bestond in een vrij ruime open galery – a częściowo składał się z dość przestronnej otwartej galerii, die een zeer goede gelegenheid tot zulk een vergadering aanbood – która oferowała bardzo dobrą okazję do takiego zebrania).

Daar waren dan ook den volgenden morgen de Hoofden vroegtijdig verenigd. (Tam następnego ranka naczelnicy zebrali się wcześnie; Daar waren dan ook den volgenden morgen de Hoofden vroegtijdig verenigd – Tam następnego ranka naczelnicy zebrali się wcześnie).

Havelaar trad binnen, groette, en nam plaats. (Havelaar wszedł, przywitał się i zajął miejsce; Havelaar trad binnen – Havelaar wszedł, groette – przywitał się, en nam plaats – i zajął miejsce).

Hy ontving de geschreven maandelijkse berichten over landbouw, veestapel, politie, en justitie, en legde die tot nader onderzoek terzijde. (Otrzymał pisemne miesięczne raporty dotyczące rolnictwa, hodowli zwierząt, policji i wymiaru sprawiedliwości, i odłożył je na późniejsze zbadanie; Hy ontving de geschreven maandelijkse berichten over landbouw – Otrzymał pisemne miesięczne raporty dotyczące rolnictwa, veestapel – hodowli zwierząt, politie – policji, en justitie – i wymiaru sprawiedliwości, en legde die tot nader onderzoek terzijde – i odłożył je na późniejsze zbadanie).

Ieder verwachtte hierop een toespraak als die welke de resident op den vorigen dag had gehouden, en het is niet geheel-en-al zeker dat Havelaar zelf van voornemen was iets anders te zeggen, doch men moest hem by zulke gelegenheden gehoord en gezien hebben om zich voortestellen hoe hy, by toespraken als deze, zich opwond en door zyn eigenaardige wyze van spreken aan de bekendste zaken een nieuwe kleur meedeelde, hoe zich dan zyn houding oprichtte, hoe zyn blik vuur schoot, hoe zyn stem van 't vleiend zachte in 't vlymend scherpe overging, hoe de beelden van zyn lippen vloeiden als strooide hy iets kostbaars om zich heen dat toch hèm niets kostte, en hoe, als hy ophield, ieder hem aanstaarde met open mond als om te vragen: ‘myn God, wie zyt ge?’ (Każdy oczekiwał przemówienia podobnego do tego, które wygłosił rezydent poprzedniego dnia, i nie jest całkowicie pewne, czy Havelaar zamierzał powiedzieć coś innego, ale trzeba było go słyszeć i widzieć przy takich okazjach, aby wyobrazić sobie, jak wzrastał w podnieceniu i swoim charakterystycznym sposobem mówienia nadawał dobrze znanym sprawom nowy kolor, jak wtedy prostowała się jego postawa, jak jego spojrzenie strzelało ogniem, jak jego głos przechodził od miękkiego, łagodnego do ostrego jak brzytwa, jak obrazy płynęły z jego ust, jakby rozsypywał coś cennego wokół siebie, co jego nic nie kosztowało, i jak, gdy przestał mówić, każdy wpatrywał się w niego z otwartymi ustami, jakby pytając: ‘mój Boże, kim jesteś?’; Ieder verwachtte hierop een toespraak als die welke de resident op den vorigen dag had gehouden – Każdy oczekiwał przemówienia podobnego do tego, które wygłosił rezydent poprzedniego dnia, en het is niet geheel-en-al zeker dat Havelaar zelf van voornemen was iets anders te zeggen – i nie jest całkowicie pewne, czy Havelaar zamierzał powiedzieć coś innego, doch men moest hem by zulke gelegenheden gehoord en gezien hebben – ale trzeba było go słyszeć i widzieć przy takich okazjach, om zich voortestellen hoe hy, by toespraken als deze, zich opwond en door zyn eigenaardige wyze van spreken aan de bekendste zaken een nieuwe kleur meedeelde – aby wyobrazić sobie, jak wzrastał w podnieceniu i swoim charakterystycznym sposobem mówienia nadawał dobrze znanym sprawom nowy kolor, hoe zich dan zyn houding oprichtte – jak wtedy prostowała się jego postawa, hoe zyn blik vuur schoot – jak jego spojrzenie strzelało ogniem, hoe zyn stem van 't vleiend zachte in 't vlymend scherpe overging – jak jego głos przechodził od miękkiego, łagodnego do ostrego jak brzytwa, hoe de beelden van zyn lippen vloeiden als strooide hy iets kostbaars om zich heen dat toch hèm niets kostte – jak obrazy płynęły z jego ust, jakby rozsypywał coś cennego wokół siebie, co jego nic nie kosztowało, en hoe, als hy ophield, ieder hem aanstaarde met open mond als om te vragen – i jak, gdy przestał mówić, każdy wpatrywał się w niego z otwartymi ustami, jakby pytając: ‘myn God, wie zyt ge?’ – ‘mój Boże, kim jesteś?’).

Het is waar dat hyzelf, die by zulke gelegenheid sprak als een apostel, als een ziener, later niet juist wist hoe hy gesproken had, en zyn welsprekendheid had dan ook meer de eigenschap van te verbazen en te treffen, dan door bondigheid van redeneering te overtuigen. (To prawda, że on sam, który przy takich okazjach mówił jak apostoł, jak prorok, później nie wiedział dokładnie, jak mówił, a jego wymowa miała bardziej cechę zadziwiania i poruszania, niż przekonywania zwięzłością argumentacji; Het is waar dat hyzelf, die by zulke gelegenheid sprak als een apostel, als een ziener – To prawda, że on sam, który przy takich okazjach mówił jak apostoł, jak prorok, later niet juist wist hoe hy gesproken had – później nie wiedział dokładnie, jak mówił, en zyn welsprekendheid had dan ook meer de eigenschap van te verbazen en te treffen – a jego wymowa miała bardziej cechę zadziwiania i poruszania, dan door bondigheid van redeneering te overtuigen – niż przekonywania zwięzłością argumentacji).

Hy zou den krygslust der Atheners, zoodra tot den oorlog tegen Philippus besloten was, tot dolzinnigheid hebben kunnen aanvuren, maar minder goed waarschynlyk zou hy geslaagd zyn, als zyn taak geweest ware hen door redeneering tot dien oorlog te bewegen. (Mógłby rozniecić wojowniczość Ateńczyków do szaleństwa, gdyby tylko zdecydowali się na wojnę przeciw Filipowi, ale prawdopodobnie mniej skutecznie udałoby mu się, gdyby jego zadaniem było przekonanie ich do tej wojny za pomocą argumentacji; Hy zou den krygslust der Atheners, zoodra tot den oorlog tegen Philippus besloten was, tot dolzinnigheid hebben kunnen aanvuren – Mógłby rozniecić wojowniczość Ateńczyków do szaleństwa, gdyby tylko zdecydowali się na wojnę przeciw Filipowi, maar minder goed waarschynlyk zou hy geslaagd zyn, als zyn taak geweest ware hen door redeneering tot dien oorlog te bewegen – ale prawdopodobnie mniej skutecznie udałoby mu się, gdyby jego zadaniem było przekonanie ich do tej wojny za pomocą argumentacji).

Zyn aanspraak tot de Lebaksche hoofden was natuurlyk in 't maleisch, en ontleende hieraan een eigenaardigheid te meer, daar de eenvoudigheid der oostersche talen aan veel uitdrukkingen een kracht verleent, die in onze idiomen door litterarische gekunsteldheid is verloren gegaan, terwyl aan den anderen kant het zoetvloeiende van 't maleisch moeielyk in eenige andere taal is weer te geven. (Jego przemówienie do naczelników z Lebak było naturalnie w języku malajskim i zawdzięczało temu jeszcze jedną cechę szczególną, ponieważ prostota języków wschodnich nadaje wielu wyrażeniom siłę, która w naszych idiomach zaginęła przez literacką sztuczność, podczas gdy z drugiej strony płynność malajskiego jest trudna do oddania w jakimkolwiek innym języku; Zyn aanspraak tot de Lebaksche hoofden was natuurlyk in 't maleisch – Jego przemówienie do naczelników z Lebak było naturalnie w języku malajskim, en ontleende hieraan een eigenaardigheid te meer – i zawdzięczało temu jeszcze jedną cechę szczególną, daar de eenvoudigheid der oostersche talen aan veel uitdrukkingen een kracht verleent – ponieważ prostota języków wschodnich nadaje wielu wyrażeniom siłę, die in onze idiomen door litterarische gekunsteldheid is verloren gegaan – która w naszych idiomach zaginęła przez literacką sztuczność, terwyl aan den anderen kant het zoetvloeiende van 't maleisch moeielyk in eenige andere taal is weer te geven – podczas gdy z drugiej strony płynność malajskiego jest trudna do oddania w jakimkolwiek innym języku).

Men bedenke bovendien dat het meerendeel zyner hoorders uit eenvoudige, doch geenszins domme menschen bestond, en tevens dat het Oosterlingen waren, wier indrukken zeer verschillen van de onze. (Należy również pamiętać, że większość jego słuchaczy składała się z prostych, ale bynajmniej nie głupich ludzi, a także że byli to mieszkańcy Wschodu, których wrażenia bardzo różnią się od naszych; Men bedenke bovendien dat het meerendeel zyner hoorders uit eenvoudige, doch geenszins domme menschen bestond – Należy również pamiętać, że większość jego słuchaczy składała się z prostych, ale bynajmniej nie głupich ludzi, en tevens dat het Oosterlingen waren, wier indrukken zeer verschillen van de onze – a także że byli to mieszkańcy Wschodu, których wrażenia bardzo różnią się od naszych).

Havelaar moet nagenoeg aldus gesproken hebben: (Havelaar musiał mniej więcej mówić w ten sposób; Havelaar moet nagenoeg aldus gesproken hebben – Havelaar musiał mniej więcej mówić w ten sposób):

Mynheer de Radhen Adhipatti, Regent van Bantan-Kidoel, en gy, Radhens Dhemang die Hoofden zyt der distrikten in deze Afdeeling, en gy, Radhen Djaksa die de justitie tot uw ambt hebt, en ook gy, Radhen Kliwon die gezag voert op de hoofdplaats, en gy Radhens, Mantries, en allen die Hoofden zyt in de afdeeling Bantan-Kidoel, ik groet u! (Panie Radhen Adhipatti, Regent Bantan-Kidoel, i wy, Radhenowie Dhemang, którzy jesteście naczelnikami dystryktów w tym oddziale, i wy, Radhen Djaksa, który macie obowiązki w zakresie wymiaru sprawiedliwości, i wy, Radhen Kliwon, który sprawujecie władzę w głównej miejscowości, i wy, Radhenowie, Mantries, i wszyscy, którzy jesteście naczelnikami w dystrykcie Bantan-Kidoel, pozdrawiam was!; Mynheer de Radhen Adhipatti, Regent van Bantan-Kidoel – Panie Radhen Adhipatti, Regent Bantan-Kidoel, en gy, Radhens Dhemang die Hoofden zyt der distrikten in deze Afdeeling – i wy, Radhenowie Dhemang, którzy jesteście naczelnikami dystryktów w tym oddziale, en gy, Radhen Djaksa die de justitie tot uw ambt hebt – i wy, Radhen Djaksa, który macie obowiązki w zakresie wymiaru sprawiedliwości, en ook gy, Radhen Kliwon die gezag voert op de hoofdplaats – i wy, Radhen Kliwon, który sprawujecie władzę w głównej miejscowości, en gy Radhens, Mantries, en allen die Hoofden zyt in de afdeeling Bantan-Kidoel – i wy, Radhenowie, Mantries, i wszyscy, którzy jesteście naczelnikami w dystrykcie Bantan-Kidoel, ik groet u! – pozdrawiam was!).