De resident stond op, en las het besluit van den Gouverneur-generaal voor, waarby Max Havelaar was aangesteld tot adsistent-resident van de afdeeling Bantan-Kidoel of Zuid-Bantam, zooals Lebak door de inlanders genoemd wordt. (Rezydent wstał i odczytał decyzję Gubernatora Generalnego, na mocy której Max Havelaar został mianowany zastępcą rezydenta w dziale Bantan-Kidoel lub Południowym Bantamie, jak Lebak jest nazywany przez tubylców; de resident stond op – rezydent wstał, en las het besluit van den Gouverneur-generaal voor – i odczytał decyzję Gubernatora Generalnego, waarby Max Havelaar was aangesteld tot adsistent-resident van de afdeeling Bantan-Kidoel of Zuid-Bantam – na mocy której Max Havelaar został mianowany zastępcą rezydenta w dziale Bantan-Kidoel lub Południowym Bantamie, zooals Lebak door de inlanders genoemd wordt – jak Lebak jest nazywany przez tubylców). Hy nam daarna 't staatsblad waarin de eed stond die tot de aanvaarding van bedieningen in 't algemeen voorgeschreven is, en houdende: ‘dat men om tot het ambt van ***** te worden benoemd of bevorderd, niemand iets beloofd of gegeven heeft, beloven of geven zal; dat men gehouw en getrouw zal zijn aan zijne Majesteit den Koning der Nederlanden; gehoorzaam aan zijner Majesteits vertegenwoordiger in de Indische gewesten; dat men stiptelijk zal opvolgen en doen opvolgen de wetten en bepalingen, die gegeven zijn of gegeven zullen worden, en dat men zich in alles zal gedragen gelijk een goed… (hier: adsistent-resident) betaamt.’ (Następnie wziął dziennik ustaw, w którym znajdowała się przysięga wymagana do objęcia stanowiska, zawierająca: „że nikt nie obiecał ani nie dał niczego, aby zostać mianowanym lub awansowanym na stanowisko *****; że będzie wierny i lojalny wobec Jego Królewskiej Mości Króla Niderlandów; posłuszny przedstawicielowi Jego Królewskiej Mości w Indiach; że dokładnie przestrzegał i nakazywał przestrzegać prawa i przepisy, które zostały lub zostaną wydane, i że we wszystkim będzie się zachowywał jak przystoi dobremu… (tu: zastępcy rezydenta); hy nam daarna 't staatsblad waarin de eed stond – następnie wziął dziennik ustaw, w którym znajdowała się przysięga, die tot de aanvaarding van bedieningen in 't algemeen voorgeschreven is – wymagana do objęcia stanowiska, en houdende – zawierająca: ‘dat men om tot het ambt van ***** te worden benoemd of bevorderd – że nikt nie obiecał ani nie dał niczego, aby zostać mianowanym lub awansowanym na stanowisko *****, niemand iets beloofd of gegeven heeft, beloven of geven zal – nikt nie obiecał ani nie dał niczego, dat men gehouw en getrouw zal zijn aan zijne Majesteit den Koning der Nederlanden – że będzie wierny i lojalny wobec Jego Królewskiej Mości Króla Niderlandów, gehoorzaam aan zijner Majesteits vertegenwoordiger in de Indische gewesten – posłuszny przedstawicielowi Jego Królewskiej Mości w Indiach, dat men stiptelijk zal opvolgen en doen opvolgen de wetten en bepalingen – że dokładnie przestrzegał i nakazywał przestrzegać prawa i przepisy, die gegeven zijn of gegeven zullen worden – które zostały lub zostaną wydane, en dat men zich in alles zal gedragen gelijk een goed… (hier: adsistent-resident) betaamt – i że we wszystkim będzie się zachowywał jak przystoi dobremu… (tu: zastępcy rezydenta)).

Hierop volgde natuurlyk het sakramenteele: ‘zoo waarlijk helpe mij God Almachtig.’ (Następnie, oczywiście, nastąpiła sakramentalna formuła: „tak mi dopomóż Bóg Wszechmogący”; hierop volgde natuurlyk het sakramenteele – następnie, oczywiście, nastąpiła sakramentalna formuła, ‘zoo waarlijk helpe mij God Almachtig’ – „tak mi dopomóż Bóg Wszechmogący”). Havelaar sprak de voorgelezen woorden na. (Havelaar powtórzył odczytane słowa; Havelaar sprak de voorgelezen woorden na – Havelaar powtórzył odczytane słowa). Als in dezen eed begrepen, had eigenlyk moeten worden beschouwd de belofte: de inlandsche bevolking te zullen beschermen tegen uitzuiging en onderdrukking. (Jako część tej przysięgi właściwie należałoby uznać obietnicę: ochrony ludności tubylczej przed wyzyskiem i uciskiem; als in dezen eed begrepen – jako część tej przysięgi, had eigenlyk moeten worden beschouwd de belofte – właściwie należałoby uznać obietnicę, de inlandsche bevolking te zullen beschermen tegen uitzuiging en onderdrukking – ochrony ludności tubylczej przed wyzyskiem i uciskiem). Want, zwerende dat men de bestaande wetten en bepalingen zou handhaven, behoefde men slechts het oog te slaan op de talryke voorschriften dienaangaande, om intezien dat eigenlyk een byzondere eed hieromtrent niet te-pas kwam. (Bo, przysięgając, że będzie przestrzegać istniejących praw i przepisów, wystarczyło spojrzeć na liczne przepisy dotyczące tego, aby zrozumieć, że właściwie nie była potrzebna specjalna przysięga w tej sprawie; want, zwerende dat men de bestaande wetten en bepalingen zou handhaven – bo, przysięgając, że będzie przestrzegać istniejących praw i przepisów, behoefde men slechts het oog te slaan op de talryke voorschriften dienaangaande – wystarczyło spojrzeć na liczne przepisy dotyczące tego, om intezien dat eigenlyk een byzondere eed hieromtrent niet te-pas kwam – aby zrozumieć, że właściwie nie była potrzebna specjalna przysięga w tej sprawie). Maar de wetgever schynt gemeend te hebben dat overvloed van goed niet schaden kan, althans men vordert van de adsistent-residenten een afzonderlyken eed, waarby die verplichting omtrent den geringen man nogeens uitdrukkelyk vermeld wordt. (Ale ustawodawca najwyraźniej uznał, że nadmiar dobra nie może zaszkodzić, przynajmniej wymaga się od zastępców rezydentów osobnej przysięgi, w której ta obowiązek wobec drobnego człowieka jest wyraźnie wymieniony; maar de wetgever schynt gemeend te hebben – ale ustawodawca najwyraźniej uznał, dat overvloed van goed niet schaden kan – że nadmiar dobra nie może zaszkodzić, althans men vordert van de adsistent-residenten een afzonderlyken eed – przynajmniej wymaga się od zastępców rezydentów osobnej przysięgi, waarby die verplichting omtrent den geringen man nogeens uitdrukkelyk vermeld wordt – w której ta obowiązek wobec drobnego człowieka jest wyraźnie wymieniony). Havelaar moest dus andermaal ‘God Almachtig’ tot getuige nemen by de belofte: dat hy de ‘inlandsche bevolking beschermen zou tegen onderdrukking, mishandeling en knevelarij.’ (Havelaar musiał więc ponownie wziąć Boga Wszechmogącego na świadka, obiecując, że będzie chronić ludność tubylczą przed uciskiem, złym traktowaniem i wyzyskiem; Havelaar moest dus andermaal ‘God Almachtig’ tot getuige nemen – Havelaar musiał więc ponownie wziąć Boga Wszechmogącego na świadka, by de belofte – obiecując, dat hy de ‘inlandsche bevolking beschermen zou tegen onderdrukking, mishandeling en knevelarij’ – że będzie chronić ludność tubylczą przed uciskiem, złym traktowaniem i wyzyskiem).

Voor een fynen opmerker zou 't de moeite waard zyn geweest, het onderscheid gadeteslaan tusschen houding en toon van den resident en van Havelaar by deze gelegenheid. (Dla bystrego obserwatora warto byłoby zauważyć różnicę w postawie i tonie rezydenta i Havelaar podczas tej okazji; voor een fynen opmerker – dla bystrego obserwatora, zou 't de moeite waard zyn geweest – warto byłoby zauważyć, het onderscheid gadeteslaan tusschen houding en toon van den resident en van Havelaar by deze gelegenheid – różnicę w postawie i tonie rezydenta i Havelaar podczas tej okazji). Beiden hadden zy dusdanige plechtigheid meermalen bygewoond. (Obaj uczestniczyli wielokrotnie w takich ceremoniach; beiden hadden zy dusdanige plechtigheid meermalen bygewoond – obaj uczestniczyli wielokrotnie w takich ceremoniach). Het onderscheid dat ik bedoel, lag dus niet in 't meer of min getroffen zyn door het nieuwe en ongewone, doch werd alleen veroorzaakt door 't uiteenloopende der karakters en begrippen van deze beide personen. (Różnica, którą mam na myśli, nie polegała więc na większym lub mniejszym wrażeniu z nowości i niezwykłości, lecz była spowodowana tylko różnymi charakterami i pojęciami tych dwóch osób; het onderscheid dat ik bedoel – różnica, którą mam na myśli, lag dus niet in 't meer of min getroffen zyn door het nieuwe en ongewone – nie polegała więc na większym lub mniejszym wrażeniu z nowości i niezwykłości, doch werd alleen veroorzaakt door 't uiteenloopende der karakters en begrippen van deze beide personen – lecz była spowodowana tylko różnymi charakterami i pojęciami tych dwóch osób). De resident sprak wel iets sneller dan gewoonlyk, daar hy 't besluit en de eeden slechts behoefde vóórtelezen, 'tgeen hem de moeite bespaarde naar zyn slotwoorden te zoeken, maar toch geschiedde van zyn kant alles met een deftigheid en een ernst, die den oppervlakkigen beschouwer een zeer hoog denkbeeld moesten inboezemen van 't gewicht dat hy aan de zaak hechtte. (Rezydent mówił trochę szybciej niż zwykle, ponieważ musiał tylko odczytać decyzję i przysięgi, co oszczędziło mu trudu szukania słów zakończenia, ale mimo to wszystko odbywało się z jego strony z godnością i powagą, które powierzchownemu obserwatorowi musiały wpoić bardzo wysokie wyobrażenie o znaczeniu, jakie przywiązywał do sprawy; de resident sprak wel iets sneller dan gewoonlyk – rezydent mówił trochę szybciej niż zwykle, daar hy 't besluit en de eeden slechts behoefde vóórtelezen – ponieważ musiał tylko odczytać decyzję i przysięgi, 'tgeen hem de moeite bespaarde naar zyn slotwoorden te zoeken – co oszczędziło mu trudu szukania słów zakończenia, maar toch geschiedde van zyn kant alles met een deftigheid en een ernst – ale mimo to wszystko odbywało się z jego strony z godnością i powagą, die den oppervlakkigen beschouwer een zeer hoog denkbeeld moesten inboezemen van 't gewicht dat hy aan de zaak hechtte – które powierzchownemu obserwatorowi musiały wpoić bardzo wysokie wyobrażenie o znaczeniu, jakie przywiązywał do sprawy). Havelaar integendeel, toen hy met opgeheven vinger de eeden nasprak, had iets in gelaat, stem en houding, alsof hy zeggen wilde: ‘dat spreekt vanzelf, ook zonder God Almachtig zou ik dat doen’ en wie menschkunde bezat, zou meer vertrouwd hebben op zyn ongedwongenheid en schynbare onverschilligheid, dan op de ambtelyke deftigheid van den resident. (Havelaar z kolei, gdy powtarzał przysięgi z uniesionym palcem, miał w wyrazie twarzy, głosu i postawie coś, co jakby mówiło: „to oczywiste, zrobiłbym to nawet bez Boga Wszechmogącego” i kto znał się na ludziach, bardziej ufałby jego swobodzie i pozornej obojętności niż urzędowej godności rezydenta; Havelaar integendeel – Havelaar z kolei, toen hy met opgeheven vinger de eeden nasprak – gdy powtarzał przysięgi z uniesionym palcem, had iets in gelaat, stem en houding – miał w wyrazie twarzy, głosu i postawie coś, alsof hy zeggen wilde – co jakby mówiło, ‘dat spreekt vanzelf, ook zonder God Almachtig zou ik dat doen’ – „to oczywiste, zrobiłbym to nawet bez Boga Wszechmogącego”, en wie menschkunde bezat, zou meer vertrouwd hebben op zyn ongedwongenheid en schynbare onverschilligheid – i kto znał się na ludziach, bardziej ufałby jego swobodzie i pozornej obojętności, dan op de ambtelyke deftigheid van den resident – niż urzędowej godności rezydenta).

Is 't niet inderdaad bespottelyk, te meenen dat de man die geroepen is recht te spreken, de man aan wien het wel of wee van duizenden is in handen gegeven, zich zou gebonden achten door een paar uitgesproken klanken, wanneer hy niet, ook zonder die klanken, zich daartoe gedrongen voelt door zyn eigen hart? (Czy nie jest to rzeczywiście śmieszne, myśleć, że człowiek, który jest powołany do wymierzania sprawiedliwości, człowiek, w którego ręce oddano dobro lub zło tysięcy, czułby się związany kilkoma wypowiedzianymi dźwiękami, gdyby nie czuł się do tego zmuszony przez własne serce, nawet bez tych dźwięków?; is 't niet inderdaad bespottelyk – czy nie jest to rzeczywiście śmieszne, te meenen dat de man die geroepen is recht te spreken – myśleć, że człowiek, który jest powołany do wymierzania sprawiedliwości, de man aan wien het wel of wee van duizenden is in handen gegeven – człowiek, w którego ręce oddano dobro lub zło tysięcy, zich zou gebonden achten door een paar uitgesproken klanken – czułby się związany kilkoma wypowiedzianymi dźwiękami, wanneer hy niet, ook zonder die klanken, zich daartoe gedrongen voelt door zyn eigen hart – gdyby nie czuł się do tego zmuszony przez własne serce, nawet bez tych dźwięków). Wy gelooven van Havelaar, dat hy de armen en onderdrukten, waar hy die mocht aantreffen, zou beschermd hebben, al had hy by ‘God Almachtig’ het tegendeel beloofd. (Wierzymy, że Havelaar chroniłby biednych i uciskanych, gdziekolwiek by ich nie spotkał, nawet gdyby obiecał Bogu Wszechmogącemu coś przeciwnego; wy gelooven van Havelaar – wierzymy, że Havelaar, dat hy de armen en onderdrukten, waar hy die mocht aantreffen, zou beschermd hebben – chroniłby biednych i uciskanych, gdziekolwiek by ich nie spotkał, al had hy by ‘God Almachtig’ het tegendeel beloofd – nawet gdyby obiecał Bogu Wszechmogącemu coś przeciwnego).

Daarop volgde een toespraak van den resident tot de Hoofden, waarop hy hun den adsistent-resident als opperhoofd der Afdeeling voorstelde, hen uitnoodigde hem te gehoorzamen, hun verplichtingen stipt natekomen, en dergelyke gemeenplaatsen meer. (Następnie nastąpiło przemówienie rezydenta do przywódców, w którym przedstawił im zastępcę rezydenta jako głównego szefa wydziału, zachęcił ich do posłuszeństwa wobec niego, ścisłego przestrzegania ich obowiązków i podobnych ogólników; daarop volgde een toespraak van den resident tot de Hoofden – następnie nastąpiło przemówienie rezydenta do przywódców, waarop hy hun den adsistent-resident als opperhoofd der Afdeeling voorstelde – w którym przedstawił im zastępcę rezydenta jako głównego szefa wydziału, hen uitnoodigde hem te gehoorzamen – zachęcił ich do posłuszeństwa wobec niego, hun verplichtingen stipt natekomen – ścisłego przestrzegania ich obowiązków, en dergelyke gemeenplaatsen meer – i podobnych ogólników). De hoofden werden daarop één-voor-één by name aan Havelaar voorgesteld. (Następnie przywódcy byli przedstawiani Havelaarowi jeden po drugim po imieniu; de hoofden werden daarop één-voor-één by name aan Havelaar voorgesteld – następnie przywódcy byli przedstawiani Havelaarowi jeden po drugim po imieniu). Hy reikte ieder de hand, en de ‘installatie’ was afgeloopen. (Każdemu podał rękę i „instalacja” dobiegła końca; hy reikte ieder de hand – każdemu podał rękę, en de ‘installatie’ was afgeloopen – i „instalacja” dobiegła końca).

Men gebruikte ten-huize van den Adhipatti 't middagmaal, waartoe ook de kommandant Duclari genoodigd was. (W domu Adhipatti zjedzono obiad, na który zaproszony był także komendant Duclari; men gebruikte ten-huize van den Adhipatti 't middagmaal – w domu Adhipatti zjedzono obiad, waartoe ook de kommandant Duclari genoodigd was – na który zaproszony był także komendant Duclari). Terstond na afloop daarvan, stapte de resident die gaarne nog dien avend te Serang wilde terug zyn: (Zaraz po jego zakończeniu rezydent, który chętnie chciał jeszcze tego wieczoru wrócić do Serang, wsiadł do powozu; terstond na afloop daarvan – zaraz po jego zakończeniu, stapte de resident die gaarne nog dien avend te Serang wilde terug zyn – rezydent, który chętnie chciał jeszcze tego wieczoru wrócić do Serang, wsiadł do powozu):

Omdat. Hy. Het. Zoo. Byzonder. Druk. Had. (Bo. On. Był. Tak. Bardzo. Zajęty; omdat – bo, hy – on, het – był, zoo – tak, byzonder – bardzo, druk had – zajęty).

…weder in zyn reiswagen, en zoo keerde Rangkas-Betoeng weldra terug tot een stilte, als te verwachten is van een javasche binnenpost die door slechts weinig Europeanen bewoond werd en daarenboven niet aan den grooten weg gelegen was. (…znów do swojego powozu i tak Rangkas-Betoeng wkrótce powrócił do ciszy, której można się spodziewać po jawajskiej placówce wewnętrznej zamieszkanej tylko przez niewielu Europejczyków i dodatkowo nie położonej przy głównej drodze; weder in zyn reiswagen – znów do swojego powozu, en zoo keerde Rangkas-Betoeng weldra terug tot een stilte – i tak Rangkas-Betoeng wkrótce powrócił do ciszy, als te verwachten is van een javasche binnenpost – której można się spodziewać po jawajskiej placówce wewnętrznej, die door slechts weinig Europeanen bewoond werd – zamieszkanej tylko przez niewielu Europejczyków, en daarenboven niet aan den grooten weg gelegen was – i dodatkowo nie położonej przy głównej drodze).

De kennismaking tusschen Duclari en Havelaar was spoedig op een gemakkelyken voet gebracht. (Znajomość między Duclari a Havelaar została szybko nawiązana na swobodnej stopie; de kennismaking tusschen Duclari en Havelaar – znajomość między Duclari a Havelaar, was spoedig op een gemakkelyken voet gebracht – została szybko nawiązana na swobodnej stopie). De Adhipatti gaf blyken van ingenomenheid met zyn nieuwen ‘ouder broeder’ en Verbrugge verhaalde later dat ook de resident, dien hy op zyn terugreis naar Serang een eind wegs uitgeleide had gedaan, zich zeer gunstig over de familie Havelaar, die op haar doortocht naar Lebak eenige dagen ten-zynen-huize vertoefde, had uitgelaten. (Adhipatti wyraził zadowolenie ze swojego nowego „starszego brata”, a Verbrugge później opowiedział, że także rezydent, któremu towarzyszył w drodze powrotnej do Serang, wypowiadał się bardzo pozytywnie o rodzinie Havelaar, która podczas podróży do Lebak zatrzymała się na kilka dni w jego domu; de Adhipatti gaf blyken van ingenomenheid met zyn nieuwen ‘ouder broeder’ – Adhipatti wyraził zadowolenie ze swojego nowego „starszego brata”, en Verbrugge verhaalde later dat ook de resident – a Verbrugge później opowiedział, że także rezydent, dien hy op zyn terugreis naar Serang een eind wegs uitgeleide had gedaan – któremu towarzyszył w drodze powrotnej do Serang, zich zeer gunstig over de familie Havelaar – wypowiadał się bardzo pozytywnie o rodzinie Havelaar, die op haar doortocht naar Lebak eenige dagen ten-zynen-huize vertoefde – która podczas podróży do Lebak zatrzymała się na kilka dni w jego domu, had uitgelaten – wypowiadał się). Ook zeide hy dat Havelaar, by de Regeering goed aangeteekend staande, hoogstwaarschynlyk spoedig tot een hooger ambt bevorderd, of althans naar een meer ‘voordeelige’ afdeeling verplaatst worden zou. (Powiedział także, że Havelaar, dobrze oceniany przez rząd, najprawdopodobniej wkrótce awansuje na wyższe stanowisko lub przynajmniej zostanie przeniesiony do bardziej „korzystnego” działu; ook zeide hy dat Havelaar – powiedział także, że Havelaar, by de Regeering goed aangeteekend staande – dobrze oceniany przez rząd, hoogstwaarschynlyk spoedig tot een hooger ambt bevorderd – najprawdopodobniej wkrótce awansuje na wyższe stanowisko, of althans naar een meer ‘voordeelige’ afdeeling verplaatst worden zou – lub przynajmniej zostanie przeniesiony do bardziej „korzystnego” działu).

Max en ‘zyn Tine’ waren eerst onlangs van een reis naar Europa teruggekeerd, en gevoelden zich vermoeid van wat ik eens zeer eigenaardig een koffertjes-leven heb hooren noemen. (Max i ‘jego Tine’ niedawno wrócili z podróży do Europy i czuli się zmęczeni tym, co kiedyś usłyszałem określeniem „życie z walizkami”; Max en ‘zyn Tine’ waren eerst onlangs van een reis naar Europa teruggekeerd – Max i ‘jego Tine’ niedawno wrócili z podróży do Europy, en gevoelden zich vermoeid van wat ik eens zeer eigenaardig een koffertjes-leven heb hooren noemen – i czuli się zmęczeni tym, co kiedyś usłyszałem określeniem „życie z walizkami”). Zy achtten zich dus gelukkig, na veel omzwervens eindelyk weder eens een plek te bewonen waar zy zouden te-huis behooren. (Uważali się więc za szczęśliwych, że po wielu wędrówkach wreszcie mogą zamieszkać w miejscu, które będą mogli nazwać domem; zy achtten zich dus gelukkig – uważali się więc za szczęśliwych, na veel omzwervens eindelyk weder eens een plek te bewonen – że po wielu wędrówkach wreszcie mogą zamieszkać w miejscu, waar zy zouden te-huis behooren – które będą mogli nazwać domem). Vóór hun reis naar Europa, was Havelaar adsistent-resident van Amboina geweest, waar hy met veel moeielykheden had te stryden gehad, omdat de bevolking van dat eiland in een gistenden en oproerigen toestand verkeerde ten-gevolge van de vele verkeerde maatregelen die in den laatsten tyd genomen waren. (Przed podróżą do Europy Havelaar był zastępcą rezydenta w Amboina, gdzie miał wiele trudności, ponieważ ludność tej wyspy znajdowała się w stanie fermentacji i buntu z powodu wielu błędnych działań podjętych w ostatnim czasie; vóór hun reis naar Europa, was Havelaar adsistent-resident van Amboina geweest – przed podróżą do Europy Havelaar był zastępcą rezydenta w Amboina, waar hy met veel moeielykheden had te stryden gehad – gdzie miał wiele trudności, omdat de bevolking van dat eiland in een gistenden en oproerigen toestand verkeerde – ponieważ ludność tej wyspy znajdowała się w stanie fermentacji i buntu, ten-gevolge van de vele verkeerde maatregelen die in den laatsten tyd genomen waren – z powodu wielu błędnych działań podjętych w ostatnim czasie). Niet zonder veerkracht had hy dezen geest van verzet weten te onderdrukken, doch uit verdriet over de weinige hulp die men hem hierin van-hooger-hand verleende, en uit ergernis over 't ellendig bestuur dat sedert eeuwen de heerlyke streken der Molukken ontvolkt en bederft… (Nie bez determinacji zdołał stłumić tego ducha oporu, lecz z żalu nad niewielką pomocą, którą otrzymał od przełożonych, i z irytacji nad okropnym zarządzaniem, które od wieków wyludnia i niszczy wspaniałe regiony Moluków…; niet zonder veerkracht had hy dezen geest van verzet weten te onderdrukken – nie bez determinacji zdołał stłumić tego ducha oporu, doch uit verdriet over de weinige hulp die men hem hierin van-hooger-hand verleende – lecz z żalu nad niewielką pomocą, którą otrzymał od przełożonych, en uit ergernis over 't ellendig bestuur dat sedert eeuwen de heerlyke streken der Molukken ontvolkt en bederft – i z irytacji nad okropnym zarządzaniem, które od wieków wyludnia i niszczy wspaniałe regiony Moluków…).

De belangstellende lezer trachte te lezen te krygen wat over dit onderwerp reeds in 1825 door den baron Van der Capellen geschreven werd, en kan de Publikatien van dezen menschenvriend vinden in het Indische Staatsblad van dat jaar. (Zainteresowany czytelnik powinien przeczytać, co na ten temat napisał już w 1825 roku baron Van der Capellen, a publikacje tego przyjaciela ludzkości można znaleźć w Indisch Staatsblad z tego roku; de belangstellende lezer trachte te lezen te krygen wat over dit onderwerp reeds in 1825 door den baron Van der Capellen geschreven werd – zainteresowany czytelnik powinien przeczytać, co na ten temat napisał już w 1825 roku baron Van der Capellen, en kan de Publikatien van dezen menschenvriend vinden in het Indische Staatsblad van dat jaar – a publikacje tego przyjaciela ludzkości można znaleźć w Indisch Staatsblad z tego roku). De toestand is er sedert dien tyd niet beter op geworden! (Sytuacja od tego czasu się nie poprawiła!; de toestand is er sedert dien tyd niet beter op geworden – sytuacja od tego czasu się nie poprawiła!).

Hoe dit zy, Havelaar deed te Amboina wat hy mocht en kon, maar uit ergernis over gebrek aan medewerking van hen die in de eerste plaats geroepen waren zyn pogingen te steunen, was hy ziek geworden, en dit had hem bewogen naar Europa te vertrekken. (Tak czy inaczej, Havelaar robił w Amboina, co mógł, ale z irytacji z powodu braku współpracy ze strony tych, którzy byli w pierwszej kolejności wezwani do wspierania jego wysiłków, zachorował i to skłoniło go do wyjazdu do Europy; hoe dit zy, Havelaar deed te Amboina wat hy mocht en kon – tak czy inaczej, Havelaar robił w Amboina, co mógł, maar uit ergernis over gebrek aan medewerking van hen die in de eerste plaats geroepen waren zyn pogingen te steunen – ale z irytacji z powodu braku współpracy ze strony tych, którzy byli w pierwszej kolejności wezwani do wspierania jego wysiłków, was hy ziek geworden – zachorował, en dit had hem bewogen naar Europa te vertrekken – i to skłoniło go do wyjazdu do Europy). Strikt genomen had hy by wederplaatsing aanspraak gehad op beter keuze dan de arme geenszins welvarende afdeeling Lebak, daar zyn werkkring te Amboina van grooter gewicht was, en hy dáár, zonder resident boven zich, geheel op zichzelf gestaan had. (Ściśle mówiąc, po ponownym mianowaniu miał prawo do lepszego wyboru niż biedny, w żaden sposób nie prosperujący dział Lebak, ponieważ jego obszar działania w Amboina miał większe znaczenie, a on tam, bez rezydenta nad sobą, działał całkowicie samodzielnie; strikt genomen had hy by wederplaatsing aanspraak gehad op beter keuze dan de arme geenszins welvarende afdeeling Lebak – ściśle mówiąc, po ponownym mianowaniu miał prawo do lepszego wyboru niż biedny, w żaden sposób nie prosperujący dział Lebak, daar zyn werkkring te Amboina van grooter gewicht was – ponieważ jego obszar działania w Amboina miał większe znaczenie, en hy dáár, zonder resident boven zich, geheel op zichzelf gestaan had – a on tam, bez rezydenta nad sobą, działał całkowicie samodzielnie). Bovendien was er, reeds voor hy naar Amboina vertrok, spraak van geweest hem tot resident te verheffen, en het bevreemdde dus sommigen dat hem thans het bestuur eener Afdeeling werd opgedragen, die aan kultuur-emolumenten zoo weinig opbracht, dewyl velen het belang eener bediening naar de daaraan verbonden inkomsten afmeten. (Co więcej, zanim wyjechał do Amboina, mówiono o awansowaniu go na rezydenta, więc niektórych zdziwiło, że teraz powierzono mu zarząd działem, który przynosił tak niewiele zysków z uprawy, ponieważ wielu ocenia wartość stanowiska na podstawie związanych z nim dochodów; bovendien was er, reeds voor hy naar Amboina vertrok, spraak van geweest hem tot resident te verheffen – co więcej, zanim wyjechał do Amboina, mówiono o awansowaniu go na rezydenta, en het bevreemdde dus sommigen dat hem thans het bestuur eener Afdeeling werd opgedragen – więc niektórych zdziwiło, że teraz powierzono mu zarząd działem, die aan kultuur-emolumenten zoo weinig opbracht – który przynosił tak niewiele zysków z uprawy, dewyl velen het belang eener bediening naar de daaraan verbonden inkomsten afmeten – ponieważ wielu ocenia wartość stanowiska na podstawie związanych z nim dochodów). Hyzelf echter beklaagde zich hierover volstrekt niet, want zyn eerzucht was geenszins van dien aard dat hy bedelen zou om hoogeren rang of meer gewin. (Sam jednak wcale się na to nie skarżył, ponieważ jego ambicja w żaden sposób nie polegała na tym, by ubiegać się o wyższy stopień lub większy zysk; hyzelf echter beklaagde zich hierover volstrekt niet – sam jednak wcale się na to nie skarżył, want zyn eerzucht was geenszins van dien aard – ponieważ jego ambicja w żaden sposób nie polegała na tym, dat hy bedelen zou om hoogeren rang of meer gewin – by ubiegać się o wyższy stopień lub większy zysk).

En dit laatste ware hem toch goed te-stade gekomen! (A ostatnie z pewnością by mu się przydało!; en dit laatste ware hem toch goed te-stade gekomen – a ostatnie z pewnością by mu się przydało!). Want op zyn reizen in Europa had hy het weinige uitgegeven, dat hy in vorige jaren had overgegaard. (Ponieważ podczas podróży po Europie wydał niewiele, co zaoszczędził w poprzednich latach; want op zyn reizen in Europa had hy het weinige uitgegeven – ponieważ podczas podróży po Europie wydał niewiele, dat hy in vorige jaren had overgegaard – co zaoszczędził w poprzednich latach). Zelfs had hy daar schulden achtergelaten, en hy was dus, in één woord, arm. (Nawet zostawił tam długi i był więc, jednym słowem, biedny; zelfs had hy daar schulden achtergelaten – nawet zostawił tam długi, en hy was dus, in één woord, arm – i był więc, jednym słowem, biedny). Doch nooit had hy zyn ambt beschouwd als een geldwinning, en by zyn benoeming naar Lebak nam hy zich met tevredenheid voor, het achterstallige door zuinigheid intehalen, in welk voornemen zyn vrouw die zoo eenvoudig was in smaak en behoeften, hem met genoegen ondersteunen zou. (Nigdy jednak nie traktował swojego urzędu jako sposobu na zarobek i przy swojej nominacji do Lebak z zadowoleniem postanowił nadrobić zaległości dzięki oszczędności, w czym z chęcią miała mu pomóc jego żona, która była tak prosta w smaku i potrzebach; doch nooit had hy zyn ambt beschouwd als een geldwinning – nigdy jednak nie traktował swojego urzędu jako sposobu na zarobek, en by zyn benoeming naar Lebak nam hy zich met tevredenheid voor – i przy swojej nominacji do Lebak z zadowoleniem postanowił, het achterstallige door zuinigheid intehalen – nadrobić zaległości dzięki oszczędności, in welk voornemen zyn vrouw die zoo eenvoudig was in smaak en behoeften – w czym z chęcią miała mu pomóc jego żona, która była tak prosta w smaku i potrzebach, hem met genoegen ondersteunen zou – z chęcią miała mu pomóc).

Maar zuinigheid viel Havelaar moeielyk. (Ale oszczędność była dla Havelaara trudna; maar zuinigheid viel Havelaar moeielyk – ale oszczędność była dla Havelaara trudna). Hy voor zichzelf kon zich tot het strikt-noodige bepalen. (Dla siebie samego mógł ograniczyć się do absolutnego minimum; hy voor zichzelf kon zich tot het strikt-noodige bepalen – dla siebie samego mógł ograniczyć się do absolutnego minimum). Ja, zonder de minste inspanning kon hy binnen de grens daarvan blyven, doch waar anderen hulp behoefden, was hem 't helpen, het geven, een ware hartstocht. (Tak, bez najmniejszego wysiłku mógł pozostać w tych granicach, ale tam, gdzie inni potrzebowali pomocy, pomaganie, dawanie, było dla niego prawdziwą pasją; ja, zonder de minste inspanning kon hy binnen de grens daarvan blyven – tak, bez najmniejszego wysiłku mógł pozostać w tych granicach, doch waar anderen hulp behoefden, was hem 't helpen, het geven, een ware hartstocht – ale tam, gdzie inni potrzebowali pomocy, pomaganie, dawanie, było dla niego prawdziwą pasją). Hyzelf zag dit zwak in, beredeneerde met al 't gezond verstand dat hem gegeven was, hoe onrecht hy deed, iemand te ondersteunen, waar hyzelf meer aanspraak zou gehad hebben op zyn eigen hulp… (Sam dostrzegał tę słabość, rozumował z całą zdroworozsądkowością, jaka mu była dana, jak niesprawiedliwe było wspieranie kogoś, gdy sam miałby większe prawo do własnej pomocy…; hyzelf zag dit zwak in – sam dostrzegał tę słabość, beredeneerde met al 't gezond verstand dat hem gegeven was – rozumował z całą zdroworozsądkowością, jaka mu była dana, hoe onrecht hy deed, iemand te ondersteunen, waar hyzelf meer aanspraak zou gehad hebben op zyn eigen hulp – jak niesprawiedliwe było wspieranie kogoś, gdy sam miałby większe prawo do własnej pomocy…). gevoelde dit onrecht nog levendiger, wanneer ook ‘zyn Tine’ en Max, die hy beiden zoo lief had, te lyden hadden onder de gevolgen zyner vrygevigheid… (odczuwał tę niesprawiedliwość jeszcze bardziej, gdy także ‘jego Tine’ i Max, których tak bardzo kochał, cierpieli z powodu jego hojności…; gevoelde dit onrecht nog levendiger – odczuwał tę niesprawiedliwość jeszcze bardziej, wanneer ook ‘zyn Tine’ en Max – gdy także ‘jego Tine’ i Max, die hy beiden zoo lief had – których tak bardzo kochał, te lyden hadden onder de gevolgen zyner vrygevigheid – cierpieli z powodu jego hojności…). hy verweet zich zyn goedhartigheid als zwakte, als ydelheid, als zucht om voor een verkleeden prins doortegaan… (wyrzucał sobie swoją dobroć jako słabość, próżność, chęć uchodzenia za przebrany książę…; hy verweet zich zyn goedhartigheid als zwakte – wyrzucał sobie swoją dobroć jako słabość, als ydelheid – próżność, als zucht om voor een verkleeden prins doortegaan – chęć uchodzenia za przebrany książę…). hy beloofde zich beterschap, en toch… telkens als deze of gene zich aan hem wist voortedoen als 't slachtoffer van tegenspoed, vergat hy alles om te helpen. (obiecując sobie poprawę, i mimo to… za każdym razem, gdy ktoś przedstawiał się jako ofiara nieszczęścia, zapominał o wszystkim, by pomóc; hy beloofde zich beterschap – obiecując sobie poprawę, en toch – i mimo to, telkens als deze of gene zich aan hem wist voortedoen als 't slachtoffer van tegenspoed – za każdym razem, gdy ktoś przedstawiał się jako ofiara nieszczęścia, vergat hy alles om te helpen – zapominał o wszystkim, by pomóc). En dit in-weerwil der bittere ondervinding van de gevolgen dezer door overdryving tot fout geworden deugd. (I to pomimo gorzkiego doświadczenia skutków tej przesadzonej cnoty, która stała się wadą; en dit in-weerwil der bittere ondervinding van de gevolgen – i to pomimo gorzkiego doświadczenia skutków, dezer door overdryving tot fout geworden deugd – tej przesadzonej cnoty, która stała się wadą). Acht dagen voor de geboorte van zyn kleinen Max, bezat hy 't noodige niet om 't yzeren wiegje te koopen waarin zyn lieveling rusten zou, en weinig tyds te-voren nog had hy de weinige versierselen zyner vrouw opgeofferd, om iemand bytestaan die gewis in beter omstandigheden verkeerde dan hyzelf. (Osiem dni przed narodzinami jego małego Maxa nie miał wystarczających środków, aby kupić żelazne łóżeczko, w którym miał spocząć jego ukochany, a niedługo wcześniej poświęcił skromne ozdoby swojej żony, aby pomóc komuś, kto z pewnością był w lepszej sytuacji niż on sam; acht dagen voor de geboorte van zyn kleinen Max – osiem dni przed narodzinami jego małego Maxa, bezat hy 't noodige niet om 't yzeren wiegje te koopen waarin zyn lieveling rusten zou – nie miał wystarczających środków, aby kupić żelazne łóżeczko, w którym miał spocząć jego ukochany, en weinig tyds te-voren nog had hy de weinige versierselen zyner vrouw opgeofferd – a niedługo wcześniej poświęcił skromne ozdoby swojej żony, om iemand bytestaan die gewis in beter omstandigheden verkeerde dan hyzelf – aby pomóc komuś, kto z pewnością był w lepszej sytuacji niż on sam).