Электрон бола, ёвуз малика ва биз

1-ҚИСМ

МАКТАБДА «ЛОЧИН КЎЗ» КЎЧИРМАЧИ

«Лочин кўз», яъни Омон маст уйқуда. Унинг қалин жингалак сочлари пешонасини тутган, ингичка қошлари бир оз чимирилган. У гоҳ ўзидан ўзи жилмайиб қўяди, гоҳ ғудраниб бир нималар дейди, бетоқат бўлади.

Ташқарида эса баҳор. Омонларнинг боғидаги ўрик, гилослар ҳам қийғос гуллаган. Улар қуёш нурида товланиб, атрофга муаттар ислар таратади. Чаман бўлиб гуллаб турган дарахт шохларида боларилар ғувиллайди, қушлар ёқимли хониш қилади. Бунақа пайтда ҳеч уйга киргинг келмайди, тўйқунингча табиатнинг жонланишини томоша қилгинг келади. Ҳаёт кўзингга бирам яхши кўриниб кетадики, ўпкангни тўлдириб-тўлдириб нафас олгинг, ям-яшил майсалар узра гир-гир айланиб чопгинг келади. Омонни эса шундоқ гўзаллик ҳам ғафлат уйқусидан уйғотолмайди. Умуман, эрталаб унга сира яқинлаша кўрманг! Бу жуда хавфли! Бунақа пайтда у «Лочин кўз» эканини ҳам бутунлай унутади. Сал вақтлироқ, айниқса, ҳиндулар ҳақида рангли туш кўраётганида тинчини бузсангиз борми, чунонам «бомба» бўлиб портлайдики, қочгани жой тополмай қоласиз. Эрталаб унга фақат Салтанат холагина яқинлаша оладилар. Улар мулойим товуш билан дунёдаги ҳамма эркаловчи сўзларни айтиб бўлганларидан кейин:

– Ҳа, нима дейсиз!? – деган пўнғиллаш эшитилади. Бу пайтда «бомба» ҳамон кўрпага бурканиб ётган бўлади. Салтанат хола яна сурнайга ўхшаш товуш билан бояги сўзларни такрорлайдилар. Шундан кейингина кўрпа орасидан Омоннинг боши кўринади, кейин қўллари. Ниҳоят, у эринибгина ўрнидан туриб, мириқиб керишади, кейин шошилмай кийина бошлайди. Унгача Салтанат хола ёлғиз эркатойи учун нонушта тайёрлайди, сутли ширин чойлар қилиб, уни кутиб ўтиради. Омон ҳар куни шундай дабдаба билан мактабга жўнайди.

Синфдагилар уни «Лочин кўз» деб аташади. Бу унинг лақаби эмас. Омоннинг ўзи ҳаммани шундай деб чақиришга мажбур қилади. Ахир ҳиндулар мактабда ўқишмаса ҳам қандоқ эпчил, довюрак бўлишган. Ҳамманинг уларга ҳаваси келади. Омон шуларга ўхшайман деб оддий қора папкасига шокилда тақиб олган. Ручкасини айтмайсизми, антиқа! Товуқнинг патига сиёҳнай солинган.

Лекин Омоннинг ўткир кўзлиги рост! Айниқса, бу қобилияти ёзма иш пайтида яққол намоён бўлади. Ундаги кўз эмас, бамисоли дурбин, ўзидан икки парта олдинда ўтирадиган Саидадан шунақанги боплаб кўчирадики, – ҳатто фотонусха ҳам бунчалик аниқ бўлмас! Кўрасиз-у, ё товба деб ёқа ушлайсиз. Ҳатто бир марта, алгебрадан янги муаллим келганида ёзма ишдан «беш» ҳам олган. Ўшанда ким-кимдан кўчирганини аниқлашганди. Партадоши Шодмоннинг вариантини эса орқада ўтирадиган Собир қилтириқдан кўчиришади. Кўчираман, деб Шодмон нуқул қўлга тушади. Омон эса бу ишга ҳам устаси фаранг! Чунки орқадан кўчириш учун унинг бурилиши шарт эмас. У бошини оз-моз эгиб, дурбин кўзларини озгина ғилай қилса бўлгани. Фотоаппарат тугмасини «чирқ» этиб босгандай шундоқ нусха олади, қўяди.

Умуман, синфком Саида билан бўладиган олишувларни ҳисобга олмаганда, ҳамма ишлар «беш»! Ҳиндуларнинг илмсиз ҳам бинойидек яшашганига ҳаммани ишонтирса ҳам, Саидани ўлса, ишонтириб бўлмайди. Саида айтадики, қадимги замонларда яшаган Америка аборигенлари, яъни маҳаллий халқ – ҳиндулар подшоҳи Инка И, Инка ИИ ва Инка ИИИ даврида қурилган космик иншоотларни қандай қурганлигини ҳозирги олимлар ҳам билолмаяптилар! Саида яна айтадики, Омон мақтаган илмсиз қабилалар ҳиндулар эмас, балки янги эрадан миллион йиллар аввал яшаган ваҳший, ёввойи одамлардир.

Аммо, Омон яна ўжарлик билан, ҳозирги илмли болаларнинг қўлидан нима келарди, ёввойи одамлар аҳиллик билан динозаврни ҳам ўлдирар эдилар, барибир ёввойилар яхши, чунки улар мактабда ўқиб, бошларини оғритмаган, деб туриб олди. Шундан сўнг, Омон «Лочин кўз» лақабидан ташқари «Ҳиндулар саркардаси» лақаби билан тақдирланди. Саида ҳиндуларнинг ҳамма қабиласини, нечанчи асрда яшашгани-ю, урфодатларигача сувдай билади. Тирик қомуснинг ўзгинаси. Нима ҳақда гап бошламанг, у булбулдай сайраб кетади. Қиз бола ҳам шунақа сергап, маҳмадона бўладими?! Айниқса, доскага чиққанда кўринг уни, бирам мақтанади. Ўқитувчилар «бўлди, етарли» дейишса ҳам гапираверади, партада ўтириб ҳам тинчимайди. Доимо «Мен айтай, мен гапирай» деб қўл кўтараверади. Билағон бўлсанг ўзингга! Қўлининг оғриб кетмагани…

Мана бугун ҳам Омон жимгина жойида ўтирганди, Саида ўзидан ўзи келиб:

– Трапетсиянинг қоидасини ёдладингми? – деб сўради. Омоннинг энсаси қотди. Трапетсияни еб бўлмаса, нега энди қоидасини ёдлаши керак экан. У бирёқ қошини чимириб туриб, жавоб берди. Бу гал атайлаб ҳиндуларни мисол келтирмади.

– Ибтидоий жамоа даврида яшаган одамлар, – деди у пинагини бузмай, – трапециянинг нималигини билмай ҳам кун кечиришган! – деганди Саида қип-қизариб, кўзларигача ўзгариб кетди. Жавоб тополмаганидан эмас, Омоннинг нақадар онгсизлигидан, ўзини маймунсимонларга тенглаганидан жаҳли чиқди.

Саида энди гапиргани оғиз жуфтлаганди, Омон унинг оғзини очирмаслик учун қўлидаги патни қулоғининг орқасига қистирди-да, «лў-лў, лў-лў» қилиб чинқирди.

Саида:

– Аҳмоқ! – деди-ю аразлаб, терс бурилиб кетди. У билан бўладиган баҳс доим шунақа «фожиали» тугайди.

Дарс бошланди. Синфда мотамсаро жимжитлик. Чунки геометрия муаллими Ҳикмат ака «Ўтган дарсни кимдан сўрасам экан?» – деб, журналдан фамилия қидирмоқда. Бундай пайтда айниқса бўш ўқувчиларга қийин. «Мендан сўрамаса эди» – деб, юраги така-пука. Омонни айтмайсизми, ҳеч ким мажбур қилмаса ҳам партага қапишиб, сингиб, у билан бир вужудга айланиб кетади. Мана ҳозир ҳам худди ўчакишгандай геометрия муаллими Ҳикмат ака унинг «мўтабар» фамилиясини тилга олди. Омон ўзига билдирилган бундай эътибордан анча ранжиди. Кўп ўтмай ўша «машъум» журналдан Шодмоннинг ҳам фамилияси ўқилди. Шодмон эса гўё ўз устидан ҳукм ўқилгандай бир чўчиб тушди. Ҳикмат ака икки шоввозга бир оз жиддий тикилиб тургач, бисотидаги энг осон саволни берди.

– Ҳакимов Омон, сен трапециянинг таърифини айтсанг бўлди, Алиев эса чизмасини чизади.

Саволни эшитиб, Омоннинг нафаси ичига тушиб кетди. Шунча уринса ҳам ҳеч тил қурғур айланмайди-да.

Юраги ҳам худди темирчининг босқонидай гуп-гуп ура бошлади. Бунинг устига Саиданинг масхаромуз қараб турганини кўриб, баттар довдиради. Омон «трр, трр…» деди-ю, ҳаяжонланганидан лоақал трапеция сўзини ҳам тўғри айтолмади.

– Тра-тра, тра… рапетсия… учбурчакка ҳам, тўртбурчакка ҳам ўхшамайди. Аслида трапеция жуда беўхшов нарса, – дейиши билан синфда гурра кулги кўтарилди.

Иккинчи шоввоз Шодмон эса зудлик билан Омоннинг айтганларини доскада акс эттириб, у ҳам умумий хушчақчақликка сабаб бўлди ва ўтиришга рухсат олди.

Муаллим умид билан янги мавзуни бошлаб юборди. Омоннинг ҳам елкасидан тоғ ағдарилгандай бўлди.

Ўпкасини тўлдириб нафас олди ва атрофга ҳаёт қандай гўзал-а, дегандай мамнун қараб қўйди. Кейин партага ўрнашиб ўтириб олди-да, чўнтагидан сиёҳ қалам эмас, сақич пуфлайдиган найча чиқарди. Шодмонга ҳам янги дарснинг ҳеч қизиғи йўқ.

Бу шоввоз билимсизликда ҳам, шўхликда қам партадоши Омондан сира қолишмайди. Гарчи қуюқ туташ қошлари, қирра бурни, ингичка лаблари, уни қатъиятли қилиб кўрсатса-да, аслида унинг хулқ-атвори ташқи кўринишига сира мос эмас. Кўчиришни эплай олмаса ҳам тили жуда бурро. Омоннинг эсига келмаган гапларни у айтади. Агар ўқитувчилар Шодмонга танбеҳ бергудек бўлишса борми, у дўстига ўхшаб уришиб-талашиб ўтирмай, ақлли жавоблар қайтаради, «муаллимларнинг унинг тарбияси борасида қайғуришаётганидан» ўзича «мамнун» ҳам бўлиб қўяди.

СИНФГА ЯНГИ БОЛА КEЛДИ

Омонларнинг синфига Герц деган янги бола келди. Оти ҳам ғалати, ўзи ҳам. Фақат фамилияси Солиев экан. Болалар Герцнинг ҳоли-жонига қўймай, нега исминг бунақа, деб сўрайверишганди, у:

– Дадамлар ҳам, ойимлар ҳам физик. Улар бирга ўқишган. Кириш имтихонида ойим қўрққанларидан Герцнинг қанчага тенглигини эсларидан чиқариб қўйиптилар. Ўшанда дадам ёрдам берган эканлар. Шу баҳона танишиб қолишипти. Кейин мен туғилганман. Отимни ҳам шунга Герц деб қўйишган-да! – жавоб берди у. Буни у ичидан тўқиб чиқарган бўлса ҳам ҳамма ишонди. Ҳатто кўпчиликнинг унга ҳаваси келиб кетди.

Омон билан Шодмон эса ичларида унга ҳасад қила бошлашди. Чунки боланинг тим қора, паришон ёйилган сочлари, катта-катта зангори кўзлари, қайрилма қошлари юксак идрок, ақл-заковат ва маданиятдан дарак бериб турарди. Айниқса, унинг кескин ҳаракатлари, чертиб-чертиб гапириши ўқувчиларни маҳлиё қилиб қўйди. Боланинг сўзлашида ҳам, юриш-туришида ҳам бир сир борга ўхшар, у бир нигоҳ билан ҳамманинг эътиборини жалб эта оларди. Бир-икки ҳафтагача болалар Герцни ўрганишди. Доскага чиққанида ҳам, партада ўтирганида ҳам ундан кўз узишмади. Қизларни айтмайсизми, ҳаммасининг оғзида Герц. Саидага-ку худо берди. Ҳар гапининг бирида уни мисол қилиб келтиради. Герц келди-ю, Омон билан Шодмоннинг ҳам тинчи бузилди. Синфни қандок, «гуллатиб» юришган эди-я.

Энди-чи? Герц дарсда жим ўтиради, нега сен ўтиролмайсан. Герц дарсларни ўқиб келади, нега сен ўқиёлмайсан. Ҳатто янги келган бола уларга танбеҳ берадиган бўлиб қолди.

Бир ҳафтагача зўрға чидаб юришди. Индамаганлари сайин янги бола жуда ҳаддидан ошиб кетди. Кеча келиб, унинг гердайишини айтмайсизми? Бошқа болалар ҳам «дувва» унинг тарафига ўтиб олишди. Бу олифта нимаси билан уларни ром қилдийкин, Омон ҳеч тушунолмайди. Фақат Рустам қўрқоқ билан Шавкатгина булар томонида қолди. Агар дўқ қилмаганида уларнинг ҳам Герцга эргашиши турган гап эди.

Омон билан Шодмон Герцдан боплаб ўч олмоқчи бўлишди. Қулай фурсат пойлаб туриб, уни мактабнинг орқасига чақиришди-да, роса пўстагини қоқишди. Рустам қўрқоқ:

– Завуч келяпти, қочиб қол! – деб бақирмагунча дўппослайверишди. Герц бечора шу куни уйига эмаклаб кетдиёв…

Муштлашув бўлган куннинг эртасигаёқ мактабда участка милитсионери пайдо бўлди. Омон даҳлизда тўсатдан унга дуч келди-ю, юраги «шув» этиб кетди. У чопганча, зинадагиларни туртиб-суртиб Шодмонга етиб олди.

– Шодмон, мактабда милитсионер юрипти. У директорнинг хонасига кириб кетди. Ўз кўзим билан кўрдим, – деди кўзларини ола-кула қилиб.

– Анави чаққан бўлса-я! – ваҳима босди Шодмонни ҳам, – уни мактабнинг орқасига олиб ўтганимизни Саида кўрмаганмиди, ишқилиб?

Омон папкасини дўстига тутқазди-да, ўзи директорнинг хонаси томонга қараб кетди.

Қабулхонага амаллаб кириб олган Омоннинг ғайратига ғайрат қўшилди. У чаққонлик билан стуллардан бирини эшикка яқинроқ сурди-да, бўйнини чўзиб ичкарига қулоқ тутди. Локатор қулоқлар «ғириллаб» ишга тушди. Ҳар бир сўз лентага муҳрлангандай Омоннинг миясига ўрнаша бошлади. Қани энди дарслар ҳам шунақа тингланса!

Аввалига Омон гап нима ҳақида кетаётганини илғай олмади. Тушунди-ю, ғалати бўлиб кетди.

– 179-мактабда ёнғин бўлгани рост. Ўша мактабда дўстим ишларди. Ҳақиқатан анча нарса ёниб кетди. Ҳужжатлари ўшанда ёнган бўлса ажабмас, – деди директор вазмин товушда.

– Лекин у мактабда Солиев Герц деган бола умуман ўқимаган. Бунинг устига ёнғин атайлаб уюштирилган, деган хулоса ҳам бор, тушуняпсизми!

Билмасам… Лекин Герц энг одобли, аълочи ўқувчиларимиздан. Ота-онаси ҳам зиёлига ўхшайди.

Унинг ота-онаси йўқ экан. Бу текширилган. Қандайдир қари кампир билан тураркан. Кампир ўсал, гапиролмайди. Унинг бувисими ёки бегонами, билолмадик. Ҳали аниқ далил йўқ. Умуман шу болага кўз-қулоқ, бўлиб туринглар. Лекин сиздан илтимос, бу гапни зинҳор ўқувчилар эшитмасин, келишдикми?

– Албатта, бу ўз-ўзидан тушунарли-ку!

Ичкаридан стулнинг ғичирлагани эшитилиши билан Омон лип этиб қабулхонадан чиқди-ю, зинадан чопа пастга тушиб кетди.

Бу янгилик унга қаттиқ таъсир қилган, ҳатто энди синфга ҳам киргиси келмаётганди. Кўз ўнгида Герцнинг маҳзун қиёфаси гавдаланар, кулиши, гапириш оҳангларини эсларкан, унинг бузғунчи эканига сира ишонгиси келмасди. Йўқ, бунга ишониб бўлмайди. Герц унақа болага ўхшамайди. Лекин ота-онаси ҳақида оғиз кўпиртиргани-чи? Балки болалар масхара қилишмасин, деб етимлигини айтгиси келмагандир? Қандайдир кампир билан туриши ҳам ғалати. Ҳужжатларининг ёнгани, мактабга атайлаб ўт қўйилгани, буларнинг ҳаммаси сирли. Омон ўйлай-ўйлай сира ўйига етолмади.

У физика кабинети қаршисида дарс тугашини кутаркан, юраклари қон бўлиб кетди. Қани энди тезроқ қўнғироқ, чалинса-ю, эшитганларини дарров Шодмонга етказса, бундоқ каллани бир жойга қўйиб, ўйлаб кўришса… у бетоқат бўлиб у ёқдан бу ёққа юра бошлади. Даҳлиздаги ойнага тирмашиб, ташқарига қаради. Мактаб боғидаги дарахтлар ҳам қийғос гуллабди. Бу манзарани кўрди-ю, яна лоп этиб Герц эсига тушди. Уни худди шу томонда дўппослашганди. Ўшандаёқ сезганди, хаёлидан ўтказганди-я, шуғулланмаган бола бунақа зарб уролмайди, деб. Ҳали Герц «шпион» бўлса-я, ваҳима босди Омонни.

Шу пайт чиқишга қўнғироқ чалинди. Унинг ҳар бир жаранги Омоннинг танасини яйратиб, тунд хаёлларини тўзғитиб юборгандай бўлди.

Шодмон ҳам безовталана бошлаган эканми, физика хонасидан биринчи бўлиб отилиб чиқди. Бир қўлида Омоннинг папкаси, иккинчисида ўзиники, ҳовлиққанча дўстининг олдига яқинлашди:

– Тинчлик эканми, намунча қолиб кетдинг, – дўстининг жиддий қиёфасини кўриб Шодмон баттар қўрқиб кетди. – Ҳа, нима бўлди, гапирсанг-чи?

–, биз ҳақимизда гапиришмади, – деди Омон паст товушда. Кейин даҳлизда Саида билан суҳбатлашиб турган Герцга зимдан қараб қўйди-да, – фақат ҳозир айтиб бўлмайди-да, локаторлар кўп бу ерда! – деди.

– Яхшиси, бугун бизникига келгин, ўшанда гаплашармиз, – деди у жиддий қиёфада.

Шодмоннинг жаҳли чиқди. Дўстининг ҳеч бунақа одати йўқ эди. Умри бино бўлиб ичида гап сақлаган бола эмас. У ёки артистлик қиляпти, ё бир нимадан чўчияпти. Ҳар қалай, директорнинг хонасида нимадир бўлган…

Шодмон уйга келиб апил-тапил тушлик қилди-ю, шошганча Омонларникига қараб йўл олди. Борса, Омон мазам йўқ, деб уйга кириб ётган экан. Шодмонни кўриши билан унинг тунд қиёфаси бир оз очилди.

Омон тушгача зўрға сақлаб юрган гапларини тўкибсолди. Ўзи нима хаёлларга борганини ҳам айтди.

– Шуни бир кун орқасидан кузатсак, сен нима дейсан. Ҳамма нарса аён бўларди-қўярди. – Балки мактабга битта-яримта қасди бор ўт қўйгандир. Милитсионерлар ҳам қизиқ, ҳужжати бўлмаса, шпионга чиқараверишади.

Бу гаплардан Омоннинг кўнгли анча таскин топди.

– Ўзи қаёқдан кетишини ҳеч кўрганмисан? – деб сўради анча кайфияти кўтарилиб.

– Катта кўчадан автобусга чиққанини кўрганман. У ёғини билмадим. Демак, эртага дарсдан кейин!.. Фақат ҳеч кимга оғиз очмаймиз.

Улар анчагача Герц ҳақида гаплашиб ўтиришди. Уни кузатиш учун ҳар хил режалар тузишди. Ҳатто у агар жиноятчи бўлса, милитсияга топшириб, медал ҳам оладиган бўлдилар.

ШОВВОЗ ГЕРСНИНГ КОШОНАСИ

Герц янги синфдошларига анча ўрганиб қолди. Бир куни физика дарсида икки қўлини бир-бирига уриб учқун сачратган эди, Хуршида опа кўриб қолди.

– Солиев, тур ўрнингдан, – деди Хуршида опа, – ҳозироқ ўтолдиргични стол устига қўй!

Герц ҳайрон бўлиб муаллимага қаради. Кейин хотиржамлик билан:

Бу ўтолдиргич эмас, устоз, зарядлар тўқнашуви, – деб жавоб берди. Бир-иккита қизлар пиқиллаб кулишди. Бўлар-бўлмасга ҳаҳолайверадиган Омон билан Шодмон эса негадир жуда жиддий ўтиришар, ўқтин-ўқтин Герцга ғалати қараб қўйишарди. Хуршида опа эса Герцга ишонмади. Келиб уёқ-буёғини текширди. Лекин ҳеч нарса тополмади.

– У фокус кўрсатмоқчи эди, – Герцнинг ёнини олмоқчи бўлди Саида.

– Қанақа фокус? – жаҳли чиқиб кетди муаллиманинг.

– Йўқ, бу сизларда ўтказиладиган тажрибадек гап, – деди-ю Герц тилини тишлаб қолди.

– Сизлар-бизлар деганинг нимаси?

– У шунақа, сал нақароқ. Ўзини ўзга ерлик деб ҳисоблайди. Олим табиат бола-де, – гап ташлади Омон.

Герц Омонга ялт этиб қаради. Зангори кўзлари ғалати чақнаб кетди. Умуман Омонда болага нисбатан шубҳа пайдо бўлгандан бери Герцнинг ҳаракатлари ҳам, гапириш оҳанги-ю, кулишигача кўзига бошқача кўринадиган бўлиб қолди. Фақат ўзи деса, Шодмон ҳам шу нарсаларни пайқабди. Шодмоннинг кўзи Герцнинг кўзлари билан тўқнаш кетди-ю, юраги шувиллаб кетди. Ноўрин гапирган Омонни «тилингни тийсанг бўлмайдими» дегандек бир туртиб қўйди.

– Сезиб қолса нима бўлади, – шивирлади у Омонга, – ҳамма ишни расво қиласан-ку!

– Мен ҳеч нарса деганим йўқ. Унинг ёнини олдим қайтангга.

Шу пайт Хуршида опа тинмай шивирлашаётган Омонни доскага чақирди. У одатдагидек саволга жавоб беролмади. Бу гал Омон саволни ҳам эшитмаган, доска олдида бошини эгганча бутунлай бошқа нарсаларни ўйлар, шу топда у доскада турганини ҳам, ундан жавоб кутишаётганини ҳам унутганди гўё. Омоннинг кўриниши аянчлимиди, ишқилиб муаллима бу сафар икки қўймади. Ўтиришга ижозат берди-да, дарсни бошлади.

Омон дарснинг охиригача чурқ этиб оғиз очмади. Фақат Герц билан Саида улар томонга қараб-қараб қўйишарди. Чиқишга қўнғироқ чалиниши билан Саида югуриб олдинга ўтди-да:

– Бугун дарсдан кейин синф мажлиси бўлади. ҳамманинг қолиши шарт, – деб эълон қилди.

– Мажлисда каминаи камтариннинг масаласи кўрилади, – майнавозчилик қилди Шодмон. У тезгина синфда ўтирган болаларга кўз югуртирди, синфда Герц йўқ эди! Шодмон шошиб қолди. Шу боис Саидага юзланиб, ҳазиломуз оҳангда давом этди.

– Биз айбимизни бўйнимизга оламиз. Бундан кейин 360 градусга ўзгаришга ҳаракат қиламиз. Мажлисни эса синфбошимиз Саида Орифжонова олиб боради. Саида бизни уялтирмай, ўзбек ёшларига хос иш тут! Камчиликларга нисбатан аёвсиз бўлгин, – деди-да Омоннинг қўлидан тортқилаганча синфдан чиқиб кетди.

Улар чопа солиб автобус бекатига ўтишди. У ерда папкасини ўйнаб турган Герцни кўриб таққа тўхтадилар. Чунки Герц уларни пайқамаслиги керак эди-да. Бир пайт автобус келди. Болалар Герцнинг автобусга чиқишини пойлаб туришди, кейин ўзлари ҳам чиқиб, одамлар орасига яширинишди. Герц қандайдир чекка маҳаллада тушиб қолди.

Бузилган иморатлар ва уларга уланиб кетган қандайдир чакалакзордан иборат дўнглик бу ерда одам яшамаслигидан далолат берарди. Гарчи Герц ҳеч нарсани сезмаётган бўлса-да, Шодмоннинг юраги така-пука. У бетоқат бўлиб, нуқул атрофга аланглар, оёғи ўтларга илакишиб, мункиб кетарди. Ниҳоят, қандайдир дарахтзорга етиб келишганида Герц қадамини секинлатди. Болалар ҳам дарахт панасига ўтиб олишди.

Улар Герцнинг кетидан изма-из юриб, анча ичкарилаб кетишди. Бир пайт Герц қандайдир баҳайбат терак қаршисида тўхтади. Негадир бу теракнинг барглари сўлий бошлаган, баҳор бўлишига қарамай унинг атрофини шундоқ хазон босганди. Болаларга ҳам бу дарахт жуда ғалати туюлди. Унинг нимасидир ортиқчага ўхшарди. Яқин келгач, ҳаммаси аён бўлди. Бир нечта терак ниҳоллари битта қилиб боғланган, унинг орасида нимадир бор эди. Дабдурустдан қараган одамга тераклар бир-бирига қапишиб ўсгандай туюларди.

Герц тераклардан бирини қўли билан пайпаслади-да, четга ўтиб турди. Бола негадир бетоқат бўлар, папкасини нуқул у қўлидан бу қўлига оларди.

Бирдан икки теракка жон киргандай силкинди. Кейин икки дарахт икки тарафга қараб силжиди-ю, катта юмалоқ қорамтир зирхли эшик очилди. Ўртада эса яшил тусдаги, юқорига олиб чиқадиган зина пайдо бўлди. Герц зинанинг ҳаракатланишига қаноат қилмай, чопганча юқорига чиқиб кетди.

Болалар бир неча дақиқа бу мўжизадан ўзларига келолмай, қотиб қолишди. Биринчи бўлиб Шодмон ўзига келди, довдираганча Омонга қаради. Ёнида Омон эмас, бронза ҳайкал турарди гўё. У секин Омонни туртиб, тепага чиқ деб ишора қилди. Омон даҳшат билан зинага қаради-ю, ортига тисарилди. Шодмон унинг ёқасидан тутиб қолди. Ўзи қўрққани учун ҳам унга буюрди:

– Чиқ деяпман!

Омон аста ўрмалаб теракка яқинлашди. Оёғини ниҳоятда эҳтиёткорлик билан зинага қўйди-да, юқори кўтарилди. Унга Шодмон ҳам эргашди.

Герц қизғиш чироқ билан ёритилган, турли мураккаб асбоб-у, симларга тўла кабинада ўтирар, бу ернинг ҳам эшиги ланг очиқ эди. У бошига аллақандай симли қалпоқ кийиб олганча, олдидаги асбобнинг мурватларини тўхтовсиз бурар, ишга жуда берилиб кетганди. Омон ичкарига мўралади-ю, лип этиб эшик орқасига яширинди. Титроқ бармоғини лабига босиб, Шодмонни имлаб чақирди.

Шу пайт нимадир ту-тутлаб шипнинг тепасидаги чироқларгача ёнди. Герцнинг овози аниқ эшитила бошлади.

– Ер сайёрасидан Герц маълумот беради. Алоқага чиқишингизни сўрайман.

Герц болалар учун бутунлай нотаниш тилда гапирди, десам нотўғри бўлар. Негаки унинг сўзлашини эшитган одам, бу бола физика дарслигини ўқиётган бўлса керак, деб ўйлаши турган гап эди. У дўстлари билан физик қонун-қоидалар ёрдамида фикр алмашарди. Бу тилни тушуниш учун эса физикани ҳеч бўлмаганда ўрта баҳога билиш шарт эди. Болалар унинг гапларидан у-бу нарса илғагандай бўлишди-ю, лекин кетма-кет айтилаётган қоидаларнинг мағзини чақишолмади.

Кутилмаганда экран ёришиб, тасвир пайдо бўлди-ю, роботникига ўхшаш овоз эшитилди. Герц сергакланди, кейин маълумот бера бошлади. Бу бола мактабдаги Герцга сира ўхшамас, катталардек салмоқланиб гапирар, чеҳраси ниҳоятда жиддий эди.

– Топшириқни бажара олмадим. Бу ердаги болалар яхши, аммо улар жуда ёш, шу билан бирга дунёқарашлари ҳам бизникидаймас. Бунинг устига мендан шубҳаланишяпти, икки марта маҳаллий назорат бўлинмасига чақиртириб, сўроқ қилишди. Ракета учишга тахт. Фақат буйруғингизни кутяпман.

– Қадрли Герц, – яна бояги овоз эшитила бошлади, – сени ҳеч нима билан хурсанд қилолмаймиз, Ёвуз малика ҳамон илм дурдоналарини бузишда давом этмоқда. Катодлар сотқинлик қилишганидан кейин аҳволимиз янада оғирлашди. Очиғи сендан ёрдам кутамиз. Ўзингни эҳтиёт қил!

Омон билан Шодмон бу суҳбатдан Герцнинг юртида қандайдир фалокат юз берганини, улар ёрдам кутишаётганини, Герц эса кетишга ҳозирланаётганини тушунишди, холос. Буни болалар сўзлар орқали эмас, уларнинг хатти-ҳаракатидан имо-ишора ва гапириш оҳангидан илғаб олишди.

Eкрандаги тасвир ўчиши билан ту-тутлаб ишлаётган асбобларнинг ҳам овози тинди. Герц кафти билан юзини беркитганча оғир тин олди. Фурсатдан фойдаланиб Омон билан Шодмон лип этиб ташқарига чиқдилар.

Воқеадан таъсирланган болалар анча жойгача чурқ этмай кетишди. Улар нима дейишни ҳам билишмас, кутилмаган янгилик иккисини ҳам бутунлай карахт қилиб қўйганди. Улар ўзларига келиб олиш учун анча пайтгача дарахтзорда ўтиришди.

Атрофга тун чўккан. Уларнинг кайфиятига монанд осмонда сонсиз юлдузлар ғужғон ўйнар, «менда бир сир бор» дегандай чақнаб, кўз қисгандай бўларди. Боз устига қоронғида чакалакзор ва дўнгликлар янада ҳайбатли кўринар, шу топда дунё фақат сирлардан иборатдек туюларди болаларга.

Йўлда ҳам қандайдир сайёралар, фантастик филмлар ҳақида гаплашиб кетишди, лекин гап ҳеч бир-бирига қовушмасди. Икки бола ҳам бир иштиёқ билан ёнар, лекин уни овоз чиқариб айтишга чўчишарди.

Шодмон ҳарчанд уриниб, астраномиядаги сўнгги янгиликлар ҳақида гапирмоқчи бўлар, лекин билимсизлиги сабабли ҳеч нимани тушунтириб айтолмас, керакли терминларни тополмай чайналарди.

Омон эса ҳозирги кўрганлари таъсирида паришон юриб борар, афтидан у дўстининг сўзларини эшитмасди ҳам.

Болалар хаёл билан автобус бекатидан анча ўтиб кетишганини пайқашмади. Фақат чироқларини ёққанича зим-зиё кўчани ёритиб келаётган автобусни кўриб қаерда ва қайси томонга қараб кетаётганларини эслашди.

Омон ҳам, Шодмон ҳам шу куни туни билан ухлолмай чиқишди.

Эртасига онаси ялинса ҳам турмайдиган Омон саккиз бўлмасдан мактабга жўнаб қолди. Герцни бир марта, яна бир мартагина кўришга ошиқарди у. Синфга кирса, Шодмон ундан ҳам олдин келиб олган экан.

Шу куни роса Герцни пойлашди. Лекин у келмади. Герц эртасига ҳам, индинига ҳам мактабга келмади. Аввалига уни касал дейишди, кейин эса болалар уни бошқа мактабга ўтиб кетибди деб эшитишди.

Болалар бу гапларнинг биронтасига ҳам ишонмас, бир чеккаси ўзларидан ҳам шубҳаланишар, қандайдир кўнгилсиз воқеа юз берганини сезишарди. Балки Герцни қамаб қўйишгандир. Ҳатто айрим вақтларда Шодмонга Герц деган бола умуман бўлмагандек, ҳамма воқеалар ўз хаёллари маҳсулидек туюларди, ҳатто ҳозир Саидадан Герцни сўраса, у масхара қилиб куладиганга ўхшарди. Шундай пайтларда у Омонни теракзорга судраб қолар, ўша баҳайбат терак атрофида парвона бўлишарди.

Герцнинг сирини билишгандан бери болалар бутунлай ўзгаришган, хаёлпараст бўлиб қолишганди. Улар дарсларда жим ўтиришса ҳам, дарс тинглашмас, уй вазифаларини ҳам бажаришмасди. Ҳар куни дарс тугар-тугамай қаёққадир ғойиб бўлиб қолишарди. Уларга кетмакет қўйилган иккилар ҳам, мажлислар ҳам кор қилмасди. Улар ўзлари учун ўзга дунё кашф этишган, назарларида у ерда ҳамма нарса муҳайё эди. Гўёки, ўша ёққа боргудек бўлсалар, ўзга сайёраликлар уларни икки букилиб, илтифот билан кутиб оладигандек туюларди. Бир чеккаси Герцга ёрдам бериш керак эди. Уни топиш лозим эди. Шодмон «икки»лари учун акасидан калтак еган куни шартта уйдан бош олиб чиқиб кетди. Омонларникига борди. Қараса, у ҳам эшик тагида ўтирган экан. Дадаси ҳайдаб чиқарибди.

Катталар, эҳ катталар.. Булар нима дардда юришибди-ю улар бўлса…

Икковлон биргалашиб, йўл-йўлакай дардлашиб теракзорга қараб кетишди. Ўзларича улардан боплаб қасд оладиган, нималарга қодир эканликларини бир кўрсатиб қўядиган бўлишди. Болалар бир амаллаб ракетанинг ичига кириб олишди. Лекин беҳисоб, мураккаб чизма-ю, асбоблардан кўзлари қамашиб кетди. Омоннинг бошида қаттиқ оғриқ турди. Ракетанинг жуда осон бошқарилишидан бехабар болалар кечгача «пуск» деган тугмачани қидиришганига нима дейсиз?! Ваҳоланки,ҲМ вазифасини ўтовчи телеэкраннинг ўзи тайёр «шпаргалка» эди. Бироқ «шпаргалка» ни ҳам ишлатишни билиш керакда.

Кечқурун аламдан тишни-тишга қўйиб, сувга тушган мушукдек шалвираб уйга қайтиб кетишди.

Eртасига яна «қидирув» ишлари бошланди. Шодмон бошқарув асбобидаги уч тугмачадан бирининг босиб қўйилганига эътибор қилди. Унда Ер шари акс этганди. У гап нимадалигини тушунди-ю, дарров фикрини Омонга айтди. Демак, шу уч мурватдан бири босилса, қайсидир сайёрага боришлари аниқ…