Сайланма әсәрләр. Том 6. Чоңгыллар. Сулар үргә акса да… / Избранные произведения. Том 6

Талипның башына кайнар кан йөгерде. «Карале син аны, чынлап та шулай бит! Кичә Кафиянең туган көне иде!»

Кәнзел, кулын кесәсеннән алып, куян бүреген күтәребрәк җибәрде:

– Кем янында уралганыңны җиңгәчәй белми дип уйлыйсыңдыр инде?

«Моннан да явыз, моннан да мәкерле кешене көндез чыра яндырып та таба алмассың», – дип уйлады Талип һәм кузгала башлады.

– Кем кемнең янына йөргәнне тикшергәнче, үзең турында уйла бераз. Өченчегә өйләнергә исәбең түгелме?

– Мин синең кебек катлаулы кеше түгел шул, туганый, итәк астыннан гына ут йөртә белмим. Кем әйтмешли, сиңа лафа инде. Башың чайкама. Җиңгәчәй дәшми. Без ни, түрәләр туй итә, без су эчәбез. Ярый, эчеңнән куан: җиңгәчәй әйбәт хатын, башка берәү булса, син майлы күзне әллә кайчан ташлап киткән булыр иде.

– Усаллык, әшәкелек синдә, Кәнзел. Кемнән килә – һич төшенә алмыйм.

– Синең мәктәбең, син укытып кайтардың, туганый. Бер дә бүтән түгел, син изге җан аркасында гына…

Кәнзел кесәсеннән сигарет чыгарды, чырт итеп, зажигалкасын кабызды, тәмәке көйрәтеп җибәрде. Талип туктап калган җиреннән тагын кузгала башлады, мәгәр нигәдер тагын туктады.

– Җиңгәчәңә җиткерсәң, җаның алам мин синең, Кәнзел.

Талип яңак итен чәйнәп, тагын ни өстим икән дигәндәй, бертын зират ягына карап торды.

– Куй, – диде Кәнзел. – Ул кайгымы миндә. Сиңа барырга чыккан идем әле. Киңәшкә, бер очтан туйга чакырырга. Туганнар бит без, сиңа бармыйча кемгә барыйм. Акча кирәк иде бераз. Туй булгач, туй булсын иде инде. Ә сине күргән дә юк. Эреләнде берәү, – диде Кәнзел, авыз тутырып тәмәкесен суырды да Талип карап торган якка өреп җибәрде.

– Акчасын бирермен, идарәгә кереп чыгарсың. Җиңгәчәңнең туган көне турында каян белдең?

– Ак түткәй әйтте. Ул кичә бездә кунган иде.

– Тегермәндә тартасы ашлык күпме? – дип сорады Талип, ни әйтергә белмәүдән җаны көеп. Ачуыннан ул иреннәрен тешләштерде. Кәнзелгә әйтергә көйдерерлек усал сүз эзләде. Ләкин теленә һичнинди рәтле сүз килмәде. Күңеленнән ул Кәнзел энесен бер яклады, бер эт итеп сүкте. Шул ук мәлдә ул аңа начар сүз әйтә алмавын да белә иде. Начармы, яхшымы, Кәнзел хакыйкатьне ярып әйтә. Дөрес, аның ул зәһәр сүзләренә Талипның бәгыре телгәләнә. Мәгәр нишләмәк кирәк, хак әйтә иде эт ялаган нәмәстә!

– Тегермәндә ашлык тормый хәзер. Ут ясадым мин ул ташларны. Наратбаштан килә башладылар. Тегермәндә минем, туганый, эшләр ал да гөл. Рәтле хатын гына таба алган юк. Чукынсын инде. Бусы хет ирдә булып кайткан, кадерем белмәсме. Бер авыз пешкәч, өребрәк кабасың бит аны.

– Җизнәйнең акчасы юкмыни? Акча сорарга түткәй җибәрдеме, үзеңнең башың җиттеме?

– Инәйнең акчасы булса, әтәйгә рәтле эшләпә алып бирер иде. Бетләре дә юк аларның, бөтен җыйган акчаларын туздырып торалар.

– Ярый. Күпме кирәк булыр сиңа?

– Ике төргәк җитәр дим мин.

– Ачыклабрак әйт әле, синең телең аңламыйм мин, күпме ул ике төргәк!

– Ике төргәк ул безнең телдә, туганый, ике йөз дигән сүз. Калганын үзем әмәлләрмен.

Урам чатында Кафия күренде. Хатынын күрүгә, Талип баскан җирендә таптанып алды, колакларына хәтле януын тоеп көрсенеп куйды. Абзыйсының кинәт кенә каушап китүе Кәнзел күзеннән дә читтә калмады.

– Юкка бимазалама үзеңне. Әйтер дип куркасыңмы әллә?! Мин әлегә чалбарлы ир-ат рәтендә йөрим. Әйтик, кайберәүләр кебек…

– Җитмәсме инде, Кәнзел, – диде Талип коры гына, кара күзләре белән ашардай дәрәҗәгә җитеп.

Талип Кафиянең килеп җитүен түземсезлек белән көтеп алды. Ул белә иде: каршысында басып торган туганыеннан теләсә нинди әшәкелек көтәргә була. Шуңа ул сорап куйды:

– Кемгә өйләнәсең, тагын кемне китерергә исәбең?

– Көйри бәгырьләр берәүнең, көйри, әй!..

– Аның өчен бик уфтанма, көйрәр-көйрәр дә бер сүрелер әле.

– Әттә-тә-тә-тә, туганый. Кемгә яныйсың син болай, ә!.. Карале, җиңгәчәй, – диде Кәнзел, Кафиягә таба кузгалып: —Талип абыйны карале, туйга чакырам үзегезне, ә ул, вакыт юк, Кафия җиңгәчәң ни әйтер бит әле, дип маташа.

– Исәнмесез! Исәнме, Кәнзел! Инде тагын өйләнергә булдыңмыни? – диде Кафия һәм кисәк кенә, Талип ягына борылып – Исәнме, Талип, – дип көйдереп карап алды. – Син кая болай югалдың, әтисе?

Үз итеп, якын итеп, һичнинди шик-шөбһә тотмыйча сорады кебек, ә Талипның гүя җаны үкчәсенә төшеп китте, тәнендә эчке бер куырылу тойды.

– Эш чыкты, – дигән булды Талип, гамьсез булырга теләп һәм Кәнзелдән – Бусысы кайсы авылдан? Киленебезне каян төшерәсең? – дип сорады.

– Наратбаштан. Иң алдынгы савымчы. Былтырларны районда беренчелекне алган булган. Менә дигән хатын булачак.

– Фамилиясе ничек?

– Хантимерова Зәйтүнә.

Белә иде ул кызны Талип. Менә ничә ел инде районда беренчелекне үз кулында тота, һәр сыердан дүрт мең литр сөт савып ала.

– Кияүгә чыкмаган түгелме соң әле ул?

– Кыз түгел инде, хатын. Ярамаган тагын безгә – каты тезгә. Зато ул – менә дигән оста. Карамалы чыгачак беренче урынга, туганый. Эш бирерсең бит үзенә?.. Энеңә рәхмәт әйтер көннәрең алда әле, туганый.

– Тагын язылышмыйча өйләнергә исәбеңме? – дип сорады Талип, нигәдер уңайсызлану тоеп.

– Бусы белән язылышмыйча өйләнмә инде, Кәнзел, – диде Кафия.

– Һәй, җиңгәчәй, язылышырга җүләрмени мин! Әйеме, туганый, – дип, Талипка күз кысып алды Кәнзел. – Нигә, әйтик, башта язылышмыйча берәр ел торып карамаска. Бәлкем, холкыбыз килешмәс. Аннары ул беренче ире белән дә аерылышмаган икән әле. Тегесе Себер якларына чыгып киткән дә хаты-хәбәре дә юк, ди. Тәк што, бәйрәм ашы – кара-каршы, җиңгәчәй. Сез лутчы әйтегез, туема киләсезме, юкмы?

– Киләбез, киләбез, Кәнзел. Ә нигә, Талип, – дип, иренә күзләрен түгәрәкләндереп карады Кафия, – бәлкем, ул өченчесе белән бәхетен табар? Шулай бит, Кәнзел? – диде, янә Кәнзелгә таба борылып: – Барабыз, барабыз, Кәнзел, күңелең тыныч булсын.

– Бигайбә, алай булгач, мин киттем. Сау булыгыз.

– Түткәйгә сәлам әйт. Барып та чыгып булмый үзләренә. Үзләре килеп утырсыннар. Җизнәйнең хәле ничек соң?

– Пычагым булсынмы аларга?! Аштан башлары кайтмый…

Кәнзел киткәч, Кафия Талипны култыклап алды. Ире үзалдына уфтанып куйгач, Кафия аның күзләренә үрелебрәк карады.

– Ни булды сиңа, нигә алай уфтанасың?

– Кичә Хөснетдинов белән әйтештек. Әдһәм абый да аның яклы булып маташа. Икәүләп акыл саталар. Әйтерсең мин агач бүкәне, бернәрсә аңламыйм да, һичнәрсәгә төшенмим дә, алар гына аңлый да, алар гына акыллы.

Кафия дәшмәде, зират ихаталарына, аннан олы юлга таба сузылган чана юлына күз ташлады, эчке бер хискә бирелеп, үзалдына елмаеп куйды. Талипның күңеле айкалды. «Иренең эчендә ни көйрәгәнен белә микән, ичмасам, бу Кафия? Сорамасаң иде шул турыда миннән. Их, сорамасаң иде, Кафия! Нинди изге һәм саф, акыллы хатын булып калыр идең син минем өчен! – дип уйлады Талип, бармак очларына кадәр оялу хисе таралуын тоеп. – Фәлән янында булгансың, туган көнемне онытып, аны кочаклап яткансың, битсез, дип ярып, күзеңә бәреп әйтсә, ни кылырсың, ни әйтерсең?»

Кафия, кыр-басуларны күзеннән үткәреп, Талипка сирпелеп алды. Нидер әйтергә дип авызын ачты. Талипка аның авызыннан иң яман сүз менә хәзер чыгар кебек иде. Ул аның үз «изге эшләрен» белүен теләми иде, теләми генәме, хатыны алдында чынлап та изге булып калырга иде исәбе. Чынын, тик чынын гына әйткәндә, Талип бүген дә, иртәгә дә Кафияне югалтырга теләмәде.

Шул ук мәлдә кылган эшеннән дә, күзгә карап әйтсә, баш тарталмас, гаеп миндә, дип әйтәчәгенә дә инана иде. Тик шул хәлдән соң Кафия аны гафу итәрме, икенче көнне үк ташлап чыгып китмәсме?

Зәңгәр һавадай күзләре белән хатыны үзенә текәлгәч, Талип ачкан авызын яба алмый торды. Ул хәтта: «Әллә соң үземә башлап әйтергәме?» – дигән фикергә килгән иде, хатынының тавышы аңына җитүен абайлап туктап калды.

– Кара аны, Талип, бүген кеше вакытында кайтырга тырыш. Кичә бит минем…

Талип кинәт бушанып калды, алсуланып киткән бит очларына гадәти төс кайтты.

– Беләм, – диде ул, йөрәгенең рәхәтләнеп тибә башлавын тоеп. – Бүген таш яуса да вакытында кайтачакмын. Ә хәзер кил әле, соң булса да колагыңнан тартыйм.

Кафия, текәлеп, аның күзләренә карады, Талипның йөзеннән янә каны качты. Нык итеп, туры итеп, сынап карады.

– Кичәге өчен гафу ит. Ышан, ул хәл яңадан кабатланмас.

– Ярый. Вакытында кайт. Пилмән пешерәм бүген. Кичә үзеңне көтә-көтә ит үткәреп куйдым…

Хатыны больницага таба киткәч тә, бертынга Талип уңайсызлану хисеннән арына алмый торды. Үзалдына оялып, өметсез бер кыяфәт белән ап-ак кар һәм иртәнге фирүзәдәй зәңгәр һава диңгезе эчендә тулганган Кафиянең гәүдә-сынына карап калды. Аннары, кузгалып, идарәгә атлый-атлый, яшьлеген исенә төшерде.

Язмыш аларны тагын кавыштырыр дип кем уйлаган.

Миңниса белән алар мәктәптән үк танышлар. Тугыз-унны бер класста укыдылар. Институтка керергә дип, бергә Казанга бардылар. Икесе ике институтка керсәләр дә, гел бергә булдылар диярлек. Икесе дә конкурстан узгач, шатлыктан кулга-кул тотынып, атна буена кино-театрларга йөрделәр. Университет белән финанс-экономика институты бер тын арасы юл гына. Лекцияләр бетүгә, Талип Миңниса янына йөгерә, институт бинасының биек баскычлары төбендә сәгатьләр буена аның лекциядән чыгуын көтә иде.

Талип аны, Кафияне яраткан кебек, яратып, янып-көеп, зарыгып көтүен хәтерләми. Алар арасында янып-көярдәй мәхәббәт гыйшкы булмады сыман, ә менә бер-берсенә ияләшү, озак аерылышып торсалар, бер-берсен юксыну булды. Бәлкем, бу Талипның беренче мәхәббәте булгандыр, ул аны яшьлеге белән генә сизми калгандыр?!

Дүртенче курста укыганда, Талип Кафия белән танышты һәм, әйтсәң кеше ышанмастай хәлдә, аңа гашыйк булды. Юк, ул гына аз, Талип Кафиядән башка берәүне дә күрмәде, аның белән очрашырга барганда, кавышыр минутларын җиткерә алмыйча, бәхет-шатлыгыннан җиргә басканын тоймый торган иде. Кая инде ул Миңниса кайгысы! Миңниса аның өчен көне белән юкка чыкты. Кафия үзенең ярсу мәхәббәте белән тәмам алгысытты Талипның күңелен. Ярата белү ул – сәнгать, диләр, әллә соң чынлап та шулаймы дип уйлый торган иде Талип, Кафиянең гүзәл йөзен, үз итеп, үтә яратып елмаюын күз алдына китерде исә.

Шулай да Миңниса белән булган бер хәл истә калган. Казанның Ленин урамындагы Үзәк ЗАГС бүлегендә Кафия белән язылышып чыккач, машинага утырырга гына торганда, аның янына чәчәкләр бәйләме тоткан бер кыз килеп басты.

– Талип, менә сезгә. Бәхетле бул!

– Кемнән? – дип сорады Талип, чөнки кызны бөтенләй белми иде.

Кыз аның янынарак килде һәм, Талип ишетерлек кенә итеп:

– Иң-иң якын кешеңнән! – диде дә кырт борылып китеп тә барды.

Талипның йөрәге кысылып куйды. Эче белән сизде ул чәчәкләрне кем җибәргәнен, йөрәге белән тойды. ЗАГС бинасы тирәсендә уралган кешеләр арасыннан Миңнисаны эзләде. Юк, якын-тирәдә Миңниса күренмәде. Ләкин Талип бүгенге көнгә чаклы чәчәкләрне нәкъ менә Миңниса җибәрүенә чак кына да шик тотмады. Күптән түгел ул шул турыда Миңнисадан сорады. Әмма инде тәҗрибә туплап өлгергән хатын аның күзенә туры карады да:

– Юк, мин җибәрмәдем, башка берәүдер, – диде.

Әле булса хәтерендә, бабаларына кайтып табынга утырганнан соң да, шушы хәл тиз генә күз алдыннан китмәде Талипның. Күзләре өстәл уртасындагы чәчәкләргә төшкән саен, Миңниса турында уйланды. Миңниса алдында ниндидер гаеп тойды ул үзендә. Әйтмәде бит, ичмасам, өйләнәм дип тә әйтмәде үзенә. Акыл җавабы йөрәк җавабы түгел шул, мизгел эчендә кайтарып булмый, Миңниса исенә төшәр хәлдә идеме Талип ул көннәрдә…

Талип Кафиягә өйләнүенә бер тапкыр да үкенмәде, кайта-кайта өзгәләнмәде, үртәлмәде. Кафия белән тату яшәделәр, алма кебек ике бала үстерделәр. Әмма теккән киемнең җепләре өзелсә дә, хәтер дигән нәрсәнең җепләре өзелми икән: юк-юкта үткән хәлләрне ялгап, күңел түрендәге әллә кайчан булган хатирәләрне искә төшерә, әллә кайчан булган вакыйгаларны яңартып җибәрә…

Күпме еллар үткәч, күпме сулар аккач бит тагын табыштылар һәм Талип яңадан әллә ничек бәйләнеп китте шунда…

Комплекс салу белән җенләнеп йөргән чагы иде, йомышы төшеп, ниндидер документка кул куйдырырга идарәнең төзелеш бүлегенә килеп керде Талип. Бүлек башлыгы ир-зат, аның якын ук танышы иде, рөхсәт-фәлән сорап тормады, ишекне киң ачып, бусагадан атлады һәм килеп керүгә катты да калды. Өстәл янында, тәүге башлык урынында, аның яшьлек дусты Миңниса утыра, ул бәрелә-сугыла килеп кергән Талипка караган да сәер-серле итеп елмая.

– Әйдә, түрдән үт, Талип. Нигә алай керә-керешкә үк аптырап калдың? Мине биредә күрермен дип көтмәгән идеңме?

Әйе, тора-торып гаҗәпләнерлек иде бу хәлгә. Атна-ун көн элек кенә шушы кабинетта ир-ат утыра иде, хәзер әнә хатын-кыз, җитмәсә, Талипның яшьлек танышы. Миңниса гәүдәгә юанаеп киткән, тавышы көрәйгән, күкрәк түреннән чыга, тулы йөзендә, күк-яшькелт күзләрендә тылсымлы сәер елмаю – бераз масаюмы шунда, эрелекме, беләм мин сине, Талип, дигән сыман мыскыллы бер кинаяме – ниндидер эчке тәкәбберлек, хатын-кызга хас булмаган горурлык чагылды.

Миңниса урыныннан күтәрелде, беренче булып кул бирде.

– Әйдә, башта күрешик әле!

Миңниса аның кулын тотты да яшьлек дустының күзләренә карады. Юк, күңел яшерсә дә, күзләр яшерә алмый: Талип аны онытмаган иде. Шунда Миңниса кулының җиңелчә калтыранып китүен, уч төбенә эләккән кош баласыдай, сабырсызланып алуын тойган иде. Күңелендә үзе дә көтмәгән гаҗәеп рәхәт бер хис кымырҗып китте. Моңа каршы Талип аның кулын ныграк кысты, шуңа Миңнисаның бит очлары алсуланып, дугаланып килгән кашлары калтырап алды.

Утырыштылар. Сөйләшеп киттеләр.

Шушы еллар эчендә Миңниса кияүгә чыккан, әмма тора алмаганнар, аерылышканнар һәм менә Миңниса Галимуллина, Ниса Хәйдәровна Куклина булып, туган якларына кайткан.

Зур урамны бер итеп, юл ярып, бульдозер килә. Аның көчле гөрелтесе кышкы һаваны тетрәтә, тавыш, тоташ гүләүгә әверелеп, колак түрендә эленеп тора. Төнге буран сыртлап-сырынтылап салган көрт өстендә купшы саесканнар йөренә. Ихатага кунган ала карга тәкәббер башын әле бер якка, әле икенче якка боргалап тора-тора да: «Карр!» – дип аваз сала.

Таз тау итәгендәге кырда ике трактор кар тота. «Иртәләгәннәр егетләр бүген, агроном эшне коры тота болай булгач», – дип уйлады Талип, соңгы минутта Мидхәтне исенә төшереп.

Талип агрономның эшеннән канәгать иде. Менә өч-дүрт ел рәттән нигәдер җәйләр бик эссе килә, айлар буе яңгыр таммый, шул хәлне истә тотып, кар тоту, туфракта дым сакларга тырышу – уңыш өчен көрәшнең иң сыналган чараларының берсе.

Эшкә хирыс булса да, холкы бик үк ошап бетми иде. Теге йә бу мәсьәләне хәл иткәндә, председатель белән бәхәсләшергә генә тора, килеп эшләвенә ел тулмаган – иген игүдә үз ысулларын үткәрергә тырыша. Нигә соң әле «Берек» кә генә бу кире беткән агрономнар туры килә?! Садыйков әнә агрономы белән кулга-кул тотынып эшли, ди.

Иң әүвәл Талип әнә шуңа төшенә алмый иде.

6

Баш очында гына тургай талпына. Аның җыры зәңгәр һавада яңгырап тора-тора да, чылтыр-чылтыр аккан чишмә шикелле, язгы кояш нурларына изрәп яткан кыр өстенә коела, гөрләвекләр тавышына кушылып, сине хиссияткә күмә, моңа чаклы йоклап яткан күңел кылларыңны тибрәтеп җибәрә.

Таз тау түбәсе шәрәләнеп калган. Инде ничәмә-ничә еллар каршы ала ул шундый тыныч язларны. Ил өстендә афәт юк, тау турыннан туган ил самолётлары гына оча. Ала-кола булып торган басулар өстеннән күзгә күренер-күренмәс кенә бу күтәрелә. Урман буена ниндидер бер дәһшәтле бик борынгы җанварга охшап кар сырынтысы сузылып яткан. Борынга урман ягыннан бөре исе, язгы дымлы туфрак исе килеп бәрелә. Буй урман агачларында каргалар, кызып-кызып, оя ясыйлар. Мәрхәмәтле, игелекле яз барысын да уяткан, һәммәсенә эш тапкан.

Гариф, Чәчәганак чокырына батып калган райком газигына әйләнеп карый-карый, Карамалыга таба атлый. Кичә район үзәгенә килеп төшкәч, соң дип кунып калган иде, ялгышкан булып чыга, яз ашыга. Юл әнә өзелеп тә куйган. Трактор алырга киткән шофёр озаклагач, Гариф авыл ягына таба җәяү атлый торырга булды.

Әллә ниткән күңел җилкенүе тоя Гариф. Күңел түреннән яшьлек хатирәләре калкып чыга, моңа кадәр тыныч кына типкән йөрәк каядыр, ни өмет итептер ашкына башлый. Ул үз гомеренә туры килгән бар язны да авылда каршылый алмады. Аларның күбесе, сизелми-күренми генә, Казан шәһәренең асфальт җәйгән такыр урамнарында үтте. Шәһәр язы белән авыл язын, басу язын ничек чагыштырмак кирәк! Шәһәрдәге асфальт исеннән генә дә борыныңны тотар дәрәҗәгә җитәсең, чак кына әчкелтем, чак кына төчерәк тә сыман туфрак исен сулаган саен сулыйсы килә – кошлар тавышы, шарлавыклар шавы, гөрләвекләр челтерәве! Юк, тиңләр җирләр таба алмый Гариф, адымын тизләтә төшеп, күкрәген тутырып-тутырып сулыш ала. Бу туган якларның һавасы да шифалыдыр, күрәсең, әгъза-буыннарга әллә ниткән дәрт иңгән сыман, атлаган саен атлыйсы килә.

Моңа чаклы Гарифка туган авылына бер тапкыр да кайтырга туры килмәде. Нишләмәк кирәк, җае чыкмады. Әнисе кайткалады, ә ул туган авылының нинди икәнен дә белми яшәде. Кызы Әдилә дә кайтмады шикелле. Хәер, Әдиләгә ни, монда туганмы да монда үскәнме дигәндәй… Карамалы үзе шактый зур авыл икән. Кояш баешы ягында берничә яңа өй дә күренә. Шул ук тирәдә дәү-дәү биналар – мәктәп, клублардыр инде. Арырак, ындыр артында – җитештерү биналары, тегермән, үзәк урамның түбән очы су буендагы урманга барып төртелгән. Урман күрше авыл Наратбаш чигенә җиткән дә, кырт уелып, әрәмәгә әверелгән.

Нәкъ менә шунда – Наратбаш авылы белән Карамалы чигендә – Чәчәганак чокыры һәм шул чокырга батып калган газик. Чокырны чыгу белән, тау башлана. Тау өстеннән чана җиккән бер атлы төшеп килә. Атлыны күргәч, Гариф туктады, чокырны ничек чыгар икән бу юлчы дип күзәтә башлады. Арбага иртә, чанага инде соң булган бу көндә нинди адәм тәвәккәлләп юлга чыккан икән болай? Чокырны ничек үтәр?

Гариф, кызыксынып, атның чокырга төшүен күзәтте. Чанада ике кеше икән. Берсе хатын-кыз сыман. Карале син аны, аты шәп булдымы, чыктылар бит.

Гариф кузгалмады, аттагыларны көтеп алды. Гариф янына җитәрәк, хатын-кызы чанадан төште һәм, кала төшеп, җәяүләп китте. Гариф борын тишекләре киңәйгән атны һәм бүрек колакларын бәйләмичә, куян колакларыдай күтәреп куйган ат тотучы агайны ияк кагып кына исәнләшеп үткәрде дә юлдан атлаучы хатынны көтә башлады. Хатынның башында ак калфак, өстендә ак якалы чия төсендәге пальто, аякларында резинитек.

Хатын, килеп җитәр-җитмәс, күзләрен күтәреп, Гарифка карады. Аның күзләрен күрүгә, Гарифның йөрәге дерт итеп китте. Бик якын кешесенә охшатты ул аны.

– Исәнмесез! Көттереп киләсез. Әдһәм абый кичтән үк көтә иде инде сезне.

– Исәнмесез-саумысыз!

Бу хатынның, танышыр-танышмас борын, үзе белән артык ачылып китеп сөйләшә башлавы бераз сәеррәк тоелса да, Гариф аның адымына тигезләшеп атлап китте.

– Гафу итегез…

– Сезне белүемә аптырый калдыгыз? Шулаймы, Гариф Әюпович?

Гарифка: «Шулайрак шул», – дип, ияк кагудан башка әмәл калмады.

– Карамалыга беренче тапкыр килеп төшкәч, мине дә шулай шаккатырганнар иде, исләрем китте, гайбәтләремә чаклы белеп торганнар, – диде хатын, атлаган җайдан Гариф ягына сирпелеп карый-карый.

Сәер, күңел түрендә матур хисләр, язмы шулай тәэсир итә.

Шул мәлдә Саниясе белән танышулары күз алдына килә Гарифның. Күз алдында тулганган рәшә сыман язгы тыгыз һавада гүя Саниясе пәйда була: көләч йөзле, бераз хәйләкәррәк кыланышлы, зифа буйлы… Ягымлы бәрхет тавыш… Гүя ул җиргә иңгән дә аңа таба йөгерә, бөтен хәрәкәтендә нәфислек, гүзәллек, тик нигәдер Гариф янына гына килеп җитә алмый, һаман бер урында тулгана. Буй-сынына сыланып торган аксыл-зәңгәр күлмәгенең озын, киң итәкләре аякларына урала, шуңамы һаман килә алмый. Менә ул кузгалды, ләкин урман буендагы кар көртенә җитүгә, йөзтүбән капланды һәм шунда ук юкка чыкты… Ниндидер мизгелдә Гарифка моңсу, бик моңсу булып китте. Шушы мизгелдә Саниясе сурәтенә кергән алиһә юкка чыккач, ул үзалдына сискәнеп куйды. Нәрсә бу, галлюцинацияме әллә?..

Гариф янәшәсендә атлаган хатынга карады һәм аңарда Саниясендәге таныш чалымнар күреп гаҗәпләнә калды. Текәлебрәк карады, тик икенче мәлдә инде ул хәтле охшашлык күрмәде. Юк, әлбәттә, кеше кешегә түгел, йолдыз йолдызга да охшамый, бу охшату – язгы ямансу хисләрдән туган алдавыч сурәт кенә. Әлеге хатынга кырык яшьләр чамасы булыр. Күз төпләрендә инде вак-вак җыерчыклар, һавадан аермастай зәңгәр күзләрендә бер күрүдә үзенә җәлеп итәрдәй серле тылсым бар сыман. Атлаган саен, пальто чабулары ачылып китә, ак халат итәкләре күренеп ала, йомры тез башлары күзгә чалына.

Хатын, керфекләрен еш-еш каккалап, Гарифка караштыргалап барды, үзендә юлдашының карашын тоюга, калфагы астыннан чыккан чәч бөдрәләрен төзәштергәләп куйды.

– Гаиләгез дә килә дигәннәр иде, Гариф Әюпович, үзегез генә килергә уйладыгызмы?

Гариф сер бирергә теләмәде.

– Тап күзенә бастыгыз, рас әйтәсез, – диде, ә үзе эченнән: «Карамалыда бар хатын-кыз да моның кебек чая-кыю булса, «өйләнәчәк» сиңа берәүсе, Гарифҗан, сак бул!» – дип уйлап алды.

– Мин монда ун ел гомер иттем инде. Авылда торуы рәхәт, күңелле болай. Тик мин үзем шәһәрдә туып үскәнгәме, юк-юк та Казанымны сагынып куям. Черек күл буйларында исәрләнеп бер йөгерәсем килә кайчакларны… Туган-үскән җирләрне онытып булмый икән ул, бик сагына башлаганда төшләргә керә шул җирләр…

– Нигә алай дисез, Казан бирегә еракмы? Кайткалагыз…

– Их, шулай җиңел генә чыгып китеп булса икән ул. Эш. Авыруларымны ташлап китә аламмы? Ничә ел инде менә ординатурага барырга җыенам, әле булса тәвәккәлләп чыгып китә алганым юк.

– Тәвәккәл теләк – таш яра… Алай… Димәк, биредә больница да бар?

– Утыз койкалык кына да… Киңәергә җыенабыз, тагын егерме койкалык бина салырга ышандыралар, – дип, хатын үзалдына елмаеп куйды. – Ә Казанны сагынам дип болай гына әйтүем, Гариф Әюпович. Бер-ике ел торып карагыз әле шушы Карамалыда, аннары һич ташлап китәсегез килмәс.

– Гафу итегез, баядан бирле сорарга ымсынып киләм, мине каян беләсез болай?

– Бөтен республикага билгеле кеше бит сез, Гариф Әюпович.

– Моңа чаклы мин үземне алай ук билгеле кеше дип уйламаган идем. Үзегез, күрәм, биредә табиб булып эшлисез. Изге эш ул – табиб булу, гомер буена шул өлкәдә эшләгән кешеләргә хөрмәтем зур булды.

– Рәхмәт инде, кинәндердегез берәүне. Ә бирегә килүем көтмәгәндә булды. Иремне авылга эшкә җибәргәч, үзең генә яшә дип тыпырчынып караган идем. Ир – баш, хатын – муен, диләр бит, түзмәдем, ике-өч ай үтмәде, төяндем дә килеп төштем. Хәзер күнектем инде, башта кыенсынган идем. Хәзер әнә тагын Наратбаш авылын өстәделәр. Шуннан кайтып килүем. Бер әбекәй әҗәл көтеп ята: балакаем, әллә нигә үләселәрем килми, ди. Ә үзе яшисен яшәгән инде, бичаракаем, туксан яшен тутырып узган.

Гариф пальтосын, салып, беләгенә ташлады.

– Картлыктан дәва – көчеңә күрә хезмәт һәм тыныч тормыш. Ә сездән аларга – йомшак тел, игътибар…

Авылга якынайган саен, юл өстенә җыелган сулар ешрак очрый, табиб хатын башта ул суларны урап-урап чыккалады да, бераз баргач, күлдәвекләргә бөтенләй игътибар итми башлады. Гариф, пычрак буласын белеп, аягына Казаннан ук өр-яңа солдат итеге алып кигән иде, юл уртасыннан атлады.

Карамалыга җитәрәк, ындыр артындагы яңа бина янында кешеләр күреп, юлдаш хатын:

– Күрәсезме, сезне көтәләр, Гариф Әюпович. Хушыгыз, миңа бу якка, – диде.

– Хушыгыз. Рәхмәт сезгә, бергә атлый-атлый, озын юлны шактый кыскарттыгыз. Тик исемегезне генә белә алмадым.

– Танышырбыз әле, Гариф Әюпович. Мине биредә белмәгән кеше юк.

Гариф аның кызларча җиңел-җиңел атлап китеп баруын күзләре белән озатып калды. Кыска вакыт эчендә әллә кайчангы хатирәләрне күңеленнән кабат кичерергә сәбәпче булган бу хатынга аның рәхмәте зур иде.

7

Язның беренче яңгыры кинәт килде. Таң беленер-беленмәстә, көньяк-көнбатыштан кабарып-күпереп чыккан болыт, ерактан торып, бер-ике тапкыр гөлдердәп тавыш бирде дә, әкияттәге Каф тавыдай калкып, ярты күк йөзен томалады. Рә тавы артыннан кояш күтәрелә башлауга, ул, киң кара-кучкыл канаты белән көнне тагы да караңгылатып, бөтен күк йөзен каплады. Күп тә үтми, салкынча яңгыр җиле Карамалы урамнарында өермә кузгатты. Кар сулары киткәннән бирле, битен-күзен бер тапкыр да юмаган барча агачлар яңгыр сизепме шаулашып куйдылар.

Бераздан, урам-тыкрыклардагы чүп-чарны бөтереп-себереп, өермә җиле узды. Һава, афәт көткәндәй, берара тынып торды. Менә шунда һәммә нәрсә, барча тереклек инде тагын ни булыр дип көтеп торганда, күк йөзен икегә ярып, яшен яшьнәде, аның артыннан ук чытырдап күк күкрәде, һәммә җан иясе дерт итеп сискәнеп куйды. Беренче курку үтәргә дә өлгермәде, таш юлдан тәгәрәгән мичкә тавышлары чыгарып, күк йөзе тагын дөбердәде, ул да түгел, эре-эре яңгыр тамгалый башлады, әберничә минуттан чиләкләп коярга тотынды.

Яңгыр әллә ни озак та яумады сыман, әмма юл-сукмакларга су җыелды, шаулап, гөрләвекләр агып китте.

Яңгыр туктар-туктамас борын, идарә бинасыннан, мастерскойдан, диспетчерлыктан, шау-гөр килеп, халык чыкты, яшьрәкләре этешә-төртешә уйный-көлешә башладылар, өлкәнрәкләре яңгырның бик тиз китүеннән зарланырга керештеләр. Гариф, аларның сүзләрен рәтләп ишетмәсә дә, әңгәмәнең шул турыда баруына мыскал да шикләнмәде.

Лаборатория болдырына басып, якын-тирәдәге тамашаны күзәтеп торганда, аның янәшәсенә ассистенты Вафа атлы егет килеп басты. Гариф сүзсез генә болдырдан төште дә ишегалдындагы яшел чирәмгә таба атлады.

Язның бер көне ел туйдыра, ди халык. Менә шушы көнгә охшаш җылы яңгырлы көн булырга тиештер инде ул. Туфрак дымга туенып, кабартма кебек күпереп чыккан. Ә менә шундый яңгырлар бөтенләй яумаган хәлдә крестьян нишләргә тиеш соң? Җәйләр рәттән коры, яман эссе килгәндә, элек крестьян җыенган да бәхет эзләп читкә чыгып киткән. Хәзер, әлбәттә, андый хәлләр юк. Уңыш алу елдан-ел үсә.

Туфракны яхшы эшкәртү, дым саклау, язгы чәчүне кыска вакытта башкарып чыгу, басуларны ашлау нәтиҗәсе бу. Якын елларда һәр колхоз һәм совхоз ким дигәндә гектарына утыз-кырык центнер икмәк үстерергә тиеш. Моңа нинди юллар белән ирешергә була соң? Гариф бирегә күпмедер күләмдә әнә шул проблеманы чишәргә дип килде. Аның максаты – яңгырсыз коры елларда да югары уңыш алуга ирешү. Моның өчен туфракның эчке серләрен, аның мөмкинлеген ачарга, аның генезисын, морфологиясен, структурасын, уңыш бирә алу сәләтен белергә кирәк. Боларны тикшереп, һәр кыр-басуга картограмма төземәгәндә, бу максатка колхоз белгечләре үзләре генә ирешә алмаячак.

Болдырдан төшеп, Гариф янына Вафа килеп басты. Бу— чәче җилкәсенә төшеп торган озын, чандыррак буйлы егет иде. Әүвәл Вафа, аспирантураны тәмамлыйм да өйләнәм, дип йөрде, хәзер нигәдер ул хакта сүз кузгатканы юк, әллә бу тантананы кандидат булганга хәтле калдырып торырга булды, әллә күңеленә хуш килгән кыз таба алмый иза чигә. Монда килгәч, егеттән бөтенләй кызлар кайгысы китте бугай – рәтләп лабораториядән дә чыкмый.

– Көн бүген, Гариф Әюпович, хәйран калмалы. – Вафа күктән әле булса берән-сәрән тамган яңгырга уч төпләрен җәеп салды. – Күрегезче, энҗе бөртекләре тама!

Шунда егет лабораториягә таба килүче Тамчыны күреп алды һәм, күзләрен кыздан алмыйча, авызын җыярга да онытып, аңа каршы китте.

– Календарьга язып куй, Вафа. Май аена сигез көн кала, ягъни егерме икенче апрельдә яңгыр яуды. Явымның туфракка сеңү тирәнлеге биш сантиметр, – дип сөйләнде Гариф. Әмма яңа гына янында басып торган Вафадан җавап булмагач, әйләнеп аңа карады. Һәм егетнең, авызы колагына җитеп, кызга каршы китеп баруын күрүгә, карашын ишек каршындагы яңгыр суында чыркылдашып коенган чыпчыкларга күчерде.

8

Иртәгә чәчүгә төшәбез дигән көнне Талип барлык механизаторларны җыеп тагын бер сөйләшергә булды. Кемнең кайда эшлисе кыштан ук билгеле булса да, председатель, имтихан алгандай, һәр механизатордан башкарасы эше турында төпченеп сорашып чыкты. Ниһаять, чират бригадирга җитте.

– Йә Зариф, йомгак сүзен сиңа бирәбез. Нинди җитенкерәмәгән яклар бар? Зарланып калыгыз, эшкә керешкәч, теге йә бу юк дип, сыныкка сылтап йөрерлек булмасын.

Өстәл янына кереп утырган юантык гәүдәле, җәлпәк симез битле, нәрсәсе, кай кыяфәте беләндер спорт комментаторы Озеровка охшаган Талип тирләп чыккан, битен-муенын кулъяулыгы белән сөрткәләп утыра, шул арада нигәдер агроном Мидхәт ягына да карап-карап ала иде.

– Агрономга да сүз нәүбәте җитте диик. Әйдә, син ни әйтерсең, Мидхәт?

Язгы чәчүгә әзерлек көздән үк башланса да, колхоз өлешенә тигән ашлама, складлар булмау сәбәпле, март аенда гына кайтарылган иде. Аның кайтканын да Мидхәт кая бушатырга дип каңгырып йөргәндә, председатель: «Ашлама белән нишлибез?»– дип тә кызыксынмады. Ул агрономны бөтен кыенлыкларга куеп карарга тели иде, күрәсең. Әллә соң башка берәр нияте бармы? Садыйковтан котылган кебек, Мидхәттән дә котылырга теләп, төрле хәйләләр корамы?..

Агрономның дәшми утыруына председательнең эче поша башлады.

– Иптәш Бәдретдинов, вакытны авызга су кабып үткәрмик. Гаять җитди эш алдында торабыз, һәр минут санаулы, исәптә чакта… Әллә сезнең өлкәдә барысы да ал да гөлме? – Талип җыелышларда аның белән «сез» дип сөйләшә иде. – Орлыклар мәсьәләсе хәл ителде кебек инде…

Мидхәт ашыкмый гына торып басты, җыелыштагыларга күз йөртеп чыкты. Ул җыелышта утырган механизаторларны кыш буе укытты, ләкин алар белән аның эшләп караганы юк иде әле, шуңа бераз борчыла, нинди дә булса катгый фикер әйтергә кыенсына кебек иде. Кем ничек эшли, кем ничек эшләр?.. Кыш укытып йөргәндә, ул алардан, звеноларга оешып, язгы чәчүне үткәрүне кулай күрәм, сез бу турыда ничек уйлыйсыз, дип сораштыргалаган иде. Ул чакта механизаторларның бер ишеләре звенога оешуны яклап чыктылар, икенчеләре нигәдер каршы төшкән булдылар. Имеш, алай итү болай да кечерәеп барган басуларыбызны аерым хуҗалыктагы кебек бүлгәләүгә китерәчәк, звено белән звено арасында һәр тонна ашлама өчен ызгыш китәчәк. Ул чакта ук председательгә звенолар турында сүз кузгаткач, Бикмуллинның тыңлыйсы да килмәде. Мидхәткә: «Берек» тә каласың килсә, җитдирәк эшләр белән шөгыльлән әле син, юк белән баш катырып йөрмә!» – дип кенә җибәргән иде. Әллә соң тагын бер шул турыда кузгатып караргамы?

– Иптәшләр, без язгы чәчү эшләре өчен барысында әзерләдек, болай минем күңел тыныч. Чәчү агрегатлары комплекслаштырылды. Һәр агрегатка тәҗрибәле чәчүчеләр, механизаторлар билгеләнде. Сменалап эшләү, язгы кыр эшләренә катнашучыларны басуда ук ашату-эчертү мәсьәләсе хәл ителде. Тик шулай да, иптәшләр, минем җан тыныч түгел әле. Мин бу хакта кышкы укуларда да әйтә килгән идем инде, тагын кабатларга туры килә: язгы чәчүне звеноларга оешып башкару әйбәтрәк булмасмы икән? Чәчеләсе һәр басуны звеноларга бүлеп бирсәк, аннары карап үстерүне дә шул ук звенога йөкләсәк, урып-сугуны да, дигән кебек, шул звенога тапшырсак, ышанып әйтәм, без моңардан отар гына идек…

Председатель уч төбенә тамак кырып алды.

– Иптәш Бәдретдинов, мәсьәләгә якынрак килегезче, – диде Талип. – Минемчә, звеноларга оешырга без инде соңга калдык. Гомумән, кирәкме икән ул безгә? Юк дияр идем мин, кирәкми. Без төркемләп чәчүгә әзерләндек, һәр елны язгы чәчүне төркемнәргә оешып үткәрәбез, шактый тәҗрибә тупладык, ике агрегаттан торамы ул төркем, өч-дүрттәнме, анысы вак мәсьәлә, минемчә, безнең өчен иң кулай ысул – төркемләп чәчү. Хикмәт нәрсәдә, иптәшләр? Хикмәт – язгы чәчүне кыска срокта, югары сыйфатлы итеп башкарып чыгуда. Шулаймы, дөрес сөйлимме мин?.. Беренчедән, хезмәт җитештерүчәнлеге югары, икенчедән, бөтен техника бер тирәдә булачак. Шулаймы, Мансур?