Сайланма әсәрләр. Том 4. Аллаһы бүләге. Батый хан һәм Ләйлә / Избранные произведения. Том 4

Кол Гали, дога укый-укый, өйгә керде, шәмнәренә ут алды һәм өстәл янына утырды, һәм шундый фикер агышы тойды ки, гүя каләмен кемдер йөртеп барыр иде.

 
Йа Зөләйха, бу угланга күп хөрмәт кыл,
Аңа лаек илтифатлар һәм гыйззәт кыл,
Миннән артык олыла син һәм хезмәт кыл,
Балабыз юк, бу угланыбыз булсын имди…
 

Күңеле Ләйлә һәм аның анасы Зөлхидәдә булса да, каләм очына инде күптән языла башлаган, мәгәр һаман тәмамланмаган Йосыф кыйссасы килде.

 
Гъәзиз сүзен Зөләйха да бик хуплады,
Йосыфны ул хөрмәт кылды, олылады,
Аңа өч йөз алтмыш төрле кием алды,
Һәркөн бер төреннән кидерер имди…
 

Каләме туктамады, бары тик шәм мае бетеп, күзләре күрмәс булгач кына, урынына барып ятты һәм йокы аралаш үзалдына: «Иртәгә Ләйлә белән Ага Базарга барырлар, үзенә нинди күлмәк-кием тели, алырлар. Капчык кебек күлмәк килешмәс аңа, затлы тукымадан булса да. Безнең Болгар халкы җиң очларын, итәкләрен кат-кат балитәкләп, күзгә ташланырлык матур һәм төрле төстәге тукымадан тектерә. Болгар халкы угызлар түгел, бу халык, бер телдә сөйләшсә дә, бер дингә табынса да, үзгәрәк тереклек итә, биредә кышы да усалрак, җәе дә гүзәлрәк һәм хозуррак була, болындагы чәчкәләр кебек хатын-кызларыбыз да чуаррак киенергә ярата», – дип уйлады.

* * *

Һиҗри белән 633 елның Җөмәдел-әүвәл аенда, Маймыл елында Дәшти Кыпчакның һәм шул төбәктәге олысларның калаларын яулап алырга тиешле ханнар вә угланнар: Түләй хан ыруыннан Мәнгү ханның угланы Бүчек, Үгәдәй хан ыруыннан Гүйәк ханның өлкән угланы һәм аның туганы Кадан, Чыгытай балаларыннан Бүри, Байдар һәм Чыңгыз хан малайлыкка алган Күлкән, Җучи хан уллары – Батый хан, Урда хан, Шәйбан хан, Тангут хан һәм корыч баһадир Сүбәдәй, янә берничә нойон җитәкчелегендәге төмәннәр, Каракорымнан чыгып, көнбатышка таба кузгалдылар. Җәйге матур айларны алар юлда үткәрделәр, ә көзен Җучи олысының көнбатыш тарафларын саклаган һәм Болгарны борчып торган Сүбәдәй баһадир белән Күнбай бәк төмәннәренә килеп кушылдылар. Бу хакта Илһам ханга Биккол хәбәр итте. Тагын бер атнадан янә бер хәбәр килеп иреште: монголларның төп чирүендә 160 мең яугир тупланган.

Әнә шул көч Маймыл елының көзге айларында Саксинга ябырыла. Атна дигәндә, монголлар Саксин каласын алалар, әБачман баһадир үзенең сугышчылары белән Сөмбелә каласына качып китәргә мәҗбүр була.

Илһам хан ныгытылган каланы һәркөн чыгып карады, гаскәриләрен тикшерде, тупларны күздән кичерде. Кирмәннең кала кальгасына җитү өчен генә дә, баганалар очлап утыртылган дүрт үрне үтәргә, су тутырган канал-арыкны кичәргә кирәк булачак иде. Бу араны гына үткәндә дә, дошманга туплардан атарлар, ут яудырырлар. Каланың беренче кальгасын үткән хәлдә дә, эчке кальга бар, анда янә туплар куйдырды Илһам хан. Һәр кальгада уналты манара, һәр манарада иң оста тупчылар. Нәкъ менә алар монголларны ерактан утка тотачаклар. Кирмән-кальгага кермәгән һәр мәхәллә дә үзенә күрә ныгытылган иде. Габдулла угланы ныгытып яткан Биләр дә Болгардан калышмый, әлбәттә, Кашан да, башка шәһәр-калалар да. Шуның өчен Илһам хан тыныч иде. Әйе, алар дошманга каршы торырлар. Ярты елга түзәрлек азык-төлекләре бар, кое-чишмәләрне көн-төн иң ышанычлы гаскәриләр саклыйлар. Артык баһадир Болгар каласында Ташбай угланны гына калдырды, ә хан оныгы Хансөярне Казанга җибәрде. Илһам хан баһадирга кысылмады, ул – гаскәрбаш, кемне кая куярга ул җавап бирә иде. Саксинны алгач, әлбәттә инде, монголларга шактый сыек ныгытылган Сөмбелә каласын алырга кыен булмас. Әмма һәр каланың дивар буйларында йөзләрчә генә түгел, меңнәрчә яугирләре ятып калыр. Әнә шулай болгарлар монгол сугышчыларының гайрәтләрен алырлар һәм тегеләр йә солых төзергә, йә борылып кайтып китәргә мәҗбүр булырлар. Болгар иленең башкаласын хан үзе һәм уң кулы – баһадир Артык саклаячак. Хан аңа ышана, монголларны бер тапкыр гына кыйнамаган. Илһам хан абасы Хаҗи әмир белән атнага бер хәбәрләшеп тора, ул Кашанга күчеп килгән иде. Ибраһим каласында үз алае белән Баян баһадир, Җүкәтау белән Шайтан каласында Җик Мәргән, Казанда хан оныгы Хансөяр, чирмеш һәм ар морзалары дошманны урман-болын яклап борчып торырга каралган иде. Илһам хан эрҗә баһадиры Пургас, Сувар каласы баһадиры Бортас, чуваш кардәшләр баһадиры Алатыр белән элемтәгә керде, алар да башкаланы яклашырга килергә вәгъдә бирделәр. Шул ук вакытта үз калаларын да күздән яздырмаслар, иншалла. Кичке якта сәүдәгәр Биккол белән Мәүлә Хуҗадан янә хәбәр китерделәр. Ләкин Илһам хан башкалага бары тик утыз мең тирәсе генә гаскәри сыйдыра алды. Сәүдәгәрләр, корал тота алмаган һөнәрчеләр гаилә-балалары белән төньяк тарафына – урманлы төбәкләргә озатылды. Калада аш-су әзерләүче, яралыларны караучы хатын-кыз һәм табиблар гына калдырылды. Әлбәттә, тимерчеләр, корал ясаучылар, тупчылар, грек уты атучылар – барысы да Артык баһадир карамагында калдырылды.

Батый хан тирмәсенә үтеп керә алган Мәүлә Хуҗа баскынчыларның чирүендә 135 мең төрки халкы дигән хәбәр ирештерде. Күп тә үтми, икенче хәбәр килеп җитте. Чыгытай хан угланы үз кардәшләре белән Әрмәнстан һәм шул тарафтагы илләрне яуларга киткән икән. «Димәк, – дип уйлады, тәхет ягына кереп утыргач, Илһам хан, – Батый хан үз көченә ышана, юкса гаскәрен бүлеп җибәрмәс иде».

Илһам хан, кала тарханын чакырып, азык-төлек базларын саклатуның тәртибен сорашты, ул ягы Аллага шөкер икән – тынычланды.

Тархан гына чыгып киткән иде, тәхет ягына Бачман баһадир килеп керде. Илһам хан аңа каршы китте.

– Әссәламегаләйкүм, хан!

– Вәгаләйкүмәссәлам, баһадир, – диде Илһам хан, аның кулын кысып. – Ишеттем, ишеттем, Саксинны калдырырга мәҗбүр булгансың икән, баһадирым.

– Саксинда монголларга каршы торырлык көч туплый алмадык, хан. Гаеп сездә дә, миндә дә. Тупчылар да баскынчыларга әллә ни зыян китерә алмадылар. Сүбәдәй баһадир яугирләре атларының күзләрен бәйләп һөҗүм иттеләр.

– Әйе, баһадир, дошман хәйләкәр, мәкерле, явыз һәм максатчыл рәвештә калаларыбыз артыннан калаларыбыз яулый.

– Монголлар һөҗүмне көндез дә, төнлә дә туктатмыйлар, хан. Кальгада халык аз, ә алар һөҗүмчеләрне алыштырып, ял иттереп алалар. Чарасыз иттеләр, каламны ташлап, төп көчем белән чыгып китәргә мәҗбүр булдым. Югалтулар да аз булмады, хан.

– Саксинда соңгы бәрелештә шактый татар калган иде, алар нишләделәр?

– Хан, әйтсәм – ышанмассыз, татарлар безнең якта орыштылар. Кальгадан чыкканда да, шул татарлар, Сүбәдәй төмәнен алдап, бөтенләй каршы якка алып киттеләр. Һәм гаҗәбе шул булды, хан: исән-имин безгә килеп кушылдылар. Курку белмәс каһарман халык икән, арысландай орышалар, барысы да – мәргәннәр. Ислам динен кабул иткәннән соң, бер намазны да калдырмый мәчеткә йөрделәр. Мөселман татарлар күбрәк булса, ихтимал, дошман каланы ала да алмас иде, хан. Безнең гаскәриләр Сүбәдәйнең сугышчыларыннан шактый калыша шул.

– Мәүлә Хуҗа, монгол чирүендә төрки халкы шактый, мәгәр гафилләр, табынган диннәре потлар да Тәңре, дип хәбәр итте.

– Шулайдыр, шулайдыр, хан. Ләкин бит алар белән монгол унбашлары, монгол йөзбашлары җитәкчелек итә. Ә монголлар чирүендә тәртип бик каты, бу хакта сез хәбәрдар дип уйлыйм, хан.

– Баһадир Бачман, без монда икәүдән-икәү генә, күңелгә төрле уйлар килә, сезгә, һөҗүм алдыннан булса да, монголлар белән килешү уе килмәдеме?

Бачман баһадир тураебрак утырды, кистереп, Илһам ханга күз атып алды, йөзе кырысланды, калын кашлары җыерылды, гаҗәпләнүе йөзенә, хәтта кыяфәтенә чыкты.

– Хан хәзрәтләре, мин атаң Сәлим ханга хезмәт иткән кеше. Мөселманмындыр. Аннары мин кыпчак баһадиры, Сарбай ханда баһадир булып торган җиһангир. Безнең халык орыш алдыннан гына түгел, үзе теләмәгәндә, беркайчан да кылычын ташламады. Иншалла, ташламас та. Кардәш халык буларак болгарлар белән кушылгач та, ни мәрхүм Сарбай хан, ни баһадирлары хыянәткә бармадылар. Коръән-‑Кәримне тотып ант итә алам: мин дә бармам, дошманга каршы соңгы тамчы каныма кадәр орышырмын. Мин ачыктан-ачык сөйләшүне яратам, хан. Ни телисең миннән: илемә, халкыма, сезгәме хыянәт итүемне? Тик булмас ул, хан хәзрәтләре! Ил өстенә яу килгәндә, фәлсәфә сатмыйлар. Бу нәрсә минем холыкка хас сыйфат түгел.

Бачман баһадир күтәрелә үк башлады. Илһам хан, каударлана төшеп, аның беләгеннән тотты.

– Баһадир, баһадирым, сабыр ит, сабыр итче. Мин һич тә сине рәнҗетергә теләмәгән идем. Мин синең белән киңәшеп кенә карарга булган идем. Аңла, баһадир: мин моңа үзем дә бармам, уйга килгәнне генә әйтүем иде.

– Уйга килгән алга килер, диләр, хан хәзрәтләре.

– Хак, хак, баһадир. Мин үземне һәрчак синең белән тигез күрдем, һәрчак сиңа хөрмәт белән карадым. Бит ишетеп торабыз: монголлар бирелгәнне дә, җиңелгәнне дә кыйныйлар, алар берәүгә дә ташлама ясамыйлар. Димәк, бу халыкта иман юк. Ә имансызга үз коралы белән каршы чыгарга кирәк. Башка төрле уйлар килә.

– Монголларның иманы – аларның «Яса» сында, хан хәзрәтләре. Безгә дә андый «Яса» ны кабул итәргә булган да, соңга калдык, соң инде. Безгә бары тик алар белән орышырга кирәк, йөзгә-йөз килеп, йә ул сине, йә син аны. Башка чара калмады, хан хәзрәтләре.

– Әйт әле, баһадир, без гаскәребездә монголлардагы тәртипләрне кертә алган булыр идекме?

– Юк, хан хәзрәтләре, моның өчен безгә монгол булырга кирәк. Аннары монголлар белән безнең арада бик зур аерма ята. Алар – баскынчылар, ә без – ил-ватаныбыз саклаучылар. Бу ике нәрсәгә ике мәгънә салынадыр. Безнең халыкка ватанпәрвәрлек рух вә күңел аша иңсә, аларга бу сыйфат курку вә куркыту аша иңдерелгән. Чөнки гафил вә имансыз кешегә акыл аша тәэсир итү – чарасыз хәлдер, ә менә аны курку аша адәм менә алмастай тауларга, ук явып торган үрләргә куып менгезергә мөмкин хәл икән. Мин моны монголлар һөҗүмендә үз күзем белән күрдем, хан хәзрәтләре. Ләкин бу – адәм баласы өчен тискәре сыйфатлар. Безне җиңгән хәлдә дә, бу халык бик тиз таркалыр, юкка чыгар. Безнең халык исә, Мөхәммәд Рәсүлебез Илаһына иман иткән мөселманнар буларак, дошманга каршы чыгып, шәһит булуны артыграк күрә. Гаскәремне газават чакыруына чак кына өндәми калдым. Ә бу инде безнең халыкка йә үлем, йә җиңү иде. Болай исә мин халкымны далаларга, урманнарга качырдым.

– Газаватны начар корал димәс идем мин, баһадир.

– Газаваттан соң ирләребез кырылып бетәр, ә хатын-кызларыбыз, бала-чагаларыбыз дошман кулына күчәр. Ә болгар-кыпчак дигән халык исеме тарих битләрендә генә калыр иде, хан хәзрәтләре.

– Димәк, син, Бачман баһадир, газаватка каршы.

– Каршы, хан хәзрәтләре. Мин бер хакыйкатьне аңладым. Хөсетле, мокыт вә гафил буларак, монголлар иртәме-соңракмы безнең гореф-гадәтләребезне генә түгел, телебезне, динебезне дә кабул итәрләр. Һәм шуның белән безне җиңгән халык җиңелүгә дучар булыр.

Илһам хан баһадирны кечкенә өстәл янына әйдәде, чокырларга кымыз койды.

– Имамың кем иде синең, баһадир?

– Мәхмүд Ясәви, хан хәзрәтләре. Хәзер ул Каракорымда. Имам хәзрәтләре монголлар мәнфәгатен яклауга күчте.

– Бачман баһадир, Ходай Тәгалә һәр халыкка да җирен-суын бүлеп биргән. Кем дә кем нәфесен тыя алмый, теге йә бу халык җиренә яу чабып аны яулый һәм төпләнеп калырга тели икән, бу халык ошбу җирдә барыбер бәхетен тапмас, чөнки Аллаһы Тәгалә, юктан бар иткән халыкларны бары тик үзем урнаштырган җирдә генә бәхетле итәрмен, дигән. Минем сәүдәгәрем вә имамым Сүбәдәй тирмәсендә гомер итәләр. Алар миңа монголларның сулыш алган һәр адымын хәбәр итеп торалар. Тик бит сан ягыннан монголлар күп тапкыр бездән өстен. Тәүге сүзем бары тик шуның өчен генә, киңәшеп карау йөзеннән генә әйткән идем, баһадирым. Монголлар белән килешә алган хәлдә дә, Олуг Мөхәммәд көненә калуыбыз бар, әлбәттә. Чөнки без бер тапкыр гына монголлар белән йөзгә-йөз килеп орышмадык.

– Бусы ахыргысы булыр, без аларны җиңәрбез, хан хәзрәтләре.

– Амин, баһадир, амин.

– Хан хәзрәтләре, без монголлар белән уртак тел тапмабыз. Шактый каты кыйнадык без аларны, үчле алар безгә. Монголлардан игелек көтү безне чарасыз гына итәр. Шул булыр минем сезгә киңәшем, хан хәзрәтләре.

– Артык баһадир да шулай ди. Тик бит чирү башында безгә үчле Сүбәдәй баһадир түгел, Чыңгыз ханның оныгы Батый хан тора.

– Батый хан орышларда яңа чирканчык аладыр, хан хәзрәтләре. Миңа калса, рәсми төстә булмаса да, чирү белән Сүбәдәй баһадир идарә итә. Корылтайда нәкъ менә Сүбәдәй баһадирның сүзе өстен чыгуы безгә мәгълүмдер, хан хәзрәтләре.

– Димәк, Бачман баһадир, безгә соңгы тамчы каныбызга кадәр сугышырга, калаларыбызны сакларга гына калачак.

– Юк, хан хәзрәтләре, онытмасагыз иде, ил терәге Болгар булыр, Болгар яуланса, ил дә таралыр. Дошман һәр каланы яулауда зур югалтуларга дучар булса гына, Болгар исән калачак. Мин монголларга калада торып булса да, дала-урманнарга чыгып булса да тынгылык бирмәм, хан хәзрәтләре.

– Болгарның коралы камил, иншалла, дошманга каршы торырга куәт табарбыз.

– Кичерегез, хан хәзрәтләре, миңа китәргә вакыт, бикәм көтә.

– Җиңгәчәйгә сәлам әйт.

Илһам хан баһадирның ни өчен Болгарга килүен белмәде һәм бу хакта сорарга да яхшысынмады. Соңыннан гына, баһадир китеп бераз торгач кына, кәефем сынарга килгән дигән нәтиҗәгә килде. Ә кәефе аның, әйтергә кирәк, шәптән түгел иде.

11

Сарай тарханы, диван вәзире, диван казые, диван мәлиге, кала наибы, казнабаш, җансакчылар башы, атбагучылар башы, бакбашларны Илһам хан аерым-аерым чакыртып сөйләште. Күбесенең гаилә-балалары Казан, Җүкәтау якларына озатылган иде инде. Әмма корал тотардай, каланы саклардай ир-атлар барысы да Болгар шәһәрендә калдылар. Алар башкаланы дошманнан сакларга, һәммә кеше үз вазифасын үтәргә тиеш иде.

Диван Хафизны үзен генә дәштерде һәм кисәтеп куйды: «Һәр мәчеттәге мөридләр шәех Кол Гали хозурына барып рөхсәт алсын һәм, Артык баһадир тарафына килеп, корал белән эш итәргә өйрәнсен. Корал тотып, кала сакларга хәлләре булмаганнарны каладан озату хәерлерәк. Калада һәр тамак исәпләнгән булсын».

Шул ук вакытта сарай шәрифенә авыр йөк салды. Сарайга кергән һәм сарайдан чыккан хат вә рәсми кәгазьләр кятип Хафизга күрсәтелмичә иясенә озатылмасын. «Бүгеннән бер генә хат та, бер генә фәрман да миңа күрсәтелмичә чыкмасын да, кермәсен дә».

Һәммәсе дә аны ярты сүздән аңладылар. Фәрманны җиткерергә аннан вәзире үтенде, чөнки ханны санга сукмый башлаганнар икән.

Илһам хан тик ятмады, Биккол һәм Мәүлә Хуҗа аша Каракорымда Үгәдәй ханда вәзир вазифасын үтәгән Әхмәт Ясәви белән элемтәгә керергә тырышты. Һәм, күп тә үтми, Мәүлә Хуҗа моңа иреште. Әхмәт Ясәви исә аңа: «Илһам хан чыңгызилар белән килешеп яшәргә теләсә, Үгәдәй хан каршына килеп сыгынсын», – дигән җавап җибәргән. Атасы Чыңгыз үлгәннән соң, монголлар башына менгән Үгәдәй хан хәзер яуга йөрми, калада гына ята икән. Бу инде – ошбу халыкның дөнья халкы белән идарә итәргә җыенуы дигән сүз. Хәзер шул илләр биләгән дәүләтнең гаскәриләре Болгарга килеп төртелделәр.

Илһам ханның, берьялгызы калганда, башына мең төрле уй килә. Ул, ни кылырга белмичә, җансакчылары һәм вәзире Тимбай озатуында кала ныгытмаларын тагын бер күздән уздырып чыкты. Һәр җирдә әйбәт әзерлек күреп, күңеле тынычлана төште. Аны һәр җирдә олылап каршыладылар. «Хан хәзрәтләре, дошман каланы ала алмас, ышаныгыз, ышаныгыз!» – дип кычкырдылар. Әнә шул хәл аның икеләнә башлаган күңелен тәмам ныгытты. Әйе, куркасы юк, алар башкаланы сакларлар, дошман кулына бирмәсләр.

12

Ул үз күзләренә үзе ышанмады. Ләйлә тамчы судай әнисе Зөлхидәгә охшаган иде. Һәм әнисе Зөлхидәнең йөзеннән нур балкыган кебек, кызыннан да нур балкый. Гәүдә-сыны, зифалыгы, сөйкемлелеге, мөлаемлыгы да суда чагылгандай әнисенеке иде. Кол Гали өчен бу көтелмәгән хәл булды. Шул чиккә җитеп кызы анасына охшарга мөмкинме?! Мөмкин икән ич, сөйләшкәндә, кинәт кенә ирен бүлтәйтеп куюларына чаклы әнисенеке. Кыяр-кыймас кына ул кызның күлмәк астына яшеренгән сынына күз сала, әлбәттә, күзаллау аша һәм начар эштә тотылган баладай үзалдына кызарынып чыга, кулындагы каләмен кыса төшә һәм күңел чылбырына җыелган шигъри сүзләрне алдындагы ак кәгазьгә тезә башлый. Сабыры төкәнгәндә, ул аны янына дәшмәкче була, каләмен кара савыты читенә куя һәм бер ноктага текәлеп уйга кала. Хәят агышы аның һәрчак сикәлтәле булды, кайчандыр үсмер чакта гашыйк булган Зөләйха аны шигърияткә тартып алып керде. Зөлхидә исә үзенең мөнәсәбәте һәм мәхәббәте белән тәгаен шигърият казанына чумдырды. Хәзер инде чыга да алмас, хәер, чыгасы да килми иде. Язган саен язасы килә, әйтерсең лә кемдер каләменнән тартып бара, әйди, сөйри, чакыра, дәшә. Зөлхидәгә булган мәхәббәте шулкадәр җисми һәм ихлас иде ки, хыяллы төннәрен бары тик аның белән уздырды, төшләрендә күреп интекте. Белмәде ул, белә алмый калгандыр, мөгаен, Зөлхидәнең дә үзенә карата булган мәхәббәтен. Ул бу хакта Кол Галигә сиздерә дә, әйтә дә алмады, чөнки ул Баһман баһадир хатыны иде, җитмәсә, җанкүршеләре. Күңелгә һәм йөрәккә богау салып булмый, диләр. Була икән ул. Зөлхидәгә карата ул үзенең мәхәббәтен богауда тотты, ә бәлкем, ул да аңа карата йөрәген богауларга мәҗбүр булгандыр. Ләкин күздәге мәхәббәт нурларын кем генә яшерә алыр икән. Анысын яшерә алмадылар. Әмма икесе дә әхлак чиген уза алмадылар, алмаслар да иде. Ул аңа мәхәббәте хакында әйтә ала идеме? Юк, әлбәттә. Юк, тагын бер тапкыр юк. Чөнки мәхәббәтләре артыгы белән изге, артыгы белән саф һәм ихлас иде. Зөлхидә аның өчен үтә алмас дивар иде. Тик күңел үтми торган диварлар бармы ул, юк, булачак та түгел. Йөрәкне тышауларга мөмкин, әмма күңелне…

Хәзер ул аның кызы Ләйләне һәркөн күрә, һәркөн ул кыз бала аның янында. Шигырьләрен күчерә, төпләүчеләргә бирә. Ләйлә аның тирәсендә уралып йөргәндә һәм кыштыр-кыштыршигырьләрен күчереп утырганда, аның акылы ял итә, хәйләкәр дөнья мәшәкате артка чигә, алгы санга еллар буена язган һәм әле булса язуын туктата алмаган иҗат илһамы килә. Кем тарафыннандыр күмелгән, якты дөньяга шифалы һәм саф суын чыгарырга интеккән чишмә кебек, Болгарга кайткач, Кол Гали бер мәлгә язудан туктаган иде, хәзер исә, бигрәк тә Ләйлә килгәч, шигърият чишмәсе юл ярып өскә чыкты һәм челтер-челтер ага башлады. Күптән башланган кыйссасы да тәмамланып килә. Ул аны тәмамлар. Аннары арыган, алҗыган һәм шул ук вакытта җиңеләеп калган хәлдә, хан бакчасына барыр, мәчеткә керер, хөтбә әйтер алдыннан, тигез наратларга, кырпалган куакларга – тирә-яктагы манзарага бага-бага хозурлык кылыр. Тик әле кыйссага соңгы фасылны язасы бар. Кич якта Мәфтуха апа пешергән токмач ашын бер табынга утырып ашарлар. Сәер: ул Ләйлә йөзендә гел әнисе Зөлхидәне күрде. Аның һәр вәгъдәсе, һәр күз карашы, шигъри сүзләре кыйсса юлларында урын алды, мөлаем вә сөйкемле карашлары, күз сирпүләре энҗе бөртекләре кебек кәгазь битенә төште.

Кол Гали каләмен куйды, кулларын кушырып, соклануын яшерми Ләйләгә карады. Ахыр түзми, яңа гына ак кәгазьгә төшергән юлларын укыды:

 
Ул Җәбраил, хәбәр алып, тагын килде,
Тәңресеннән Йосыфка күп сәлам кылды:
«Алда синең нәкъ алтмыш ел гомерең калды,
Шуңа лаек эшләреңне эшлә имди».
 

– Мин сезне бүлдердем, мөгаллимем», – диде Ләйлә, зәңгәр төскә куе яшел яфраклар төшкән күлмәк җиңнәрен рәтли төшеп. Башын кырын салды, нәкъ менә, нәкъ менә әнисе инде, ул да шулай башын кырын сала төшеп елмаер иде дә: «Йа Хода, Кол Гали абыйсы, бу хәтле пәйгамбәргә охшарсыз икән», – дияр иде.

Галәм, җиһан, җирдәге һәммә тереклек – барысы да тавыштан тора, әмма Ләйләдән чыккан моң вә нур барысын да күмәр һәм ниндидер мизгелгә сине әсир итәр, әсәрләндерер иде. Нинди көч бар бу хатын-кызда? Каян ала алар бу көчне һәм нигә шулай гүзәл яратылалар? Зөлхидәсе юк, аның каравы аның кызы каршында. Ул аны көтте. Ходай Тәгалә аның үтенечен кабул итте. Бу кыздан да әнисе Зөлхидәдән балкыган кебек нур балкый. Аны күрше-тирәдәге бала-чагалар, хәтта өлкәнрәкләре дә күрергә киләләр, инде мөгаллиме белән базарга чыкса, үткәне-сүткәне, Ләйләне күрүгә, туктап, ачкан авызын ябалмый катып кала. Хәйран, күктән төшкән алиһәме әллә дигән сорау куя сыман. Кол Гали Ләйләне затлы итеп киендерде, үз киемнәренә игътибар итмәсә дә, Ләйләне чәчкә кебек киендерде. Күзгә ташланырлык чәчәкле тукымалардан, иң яхшы тегүчеләрдән тектереп алган күлмәкләр, ян кырыйлары кеш тиресе белән каелган камзуллар, асылташлар белән бизәлгән калфакларны еш алыштырды Ләйлә, затлы һәм күзгә ташланырлык итеп киенү аның үзенә дә ошый башлады. Ләйлә турындагы хәбәр калага бик тиз таралды. Тик аның, ошбу гүзәл затның, Кол Гали шәехкә кем буласын гына тәгаен белүче юк иде. Гүзәл кыз Ләйлә турындагы хәбәр Илһам ханга да килеп ирешкәч, ул аларның икесен дә кичкә табынга дәштерде. Бу хакта Кол Гали Ләйләгә әйткәч, кыз хәтта бераз һаваланып киткәндәй булган иде. Ләкин шундук мөгаллименең кулына килеп сарылды.

– Илһам ханның өйләнмәгән оныклары бармы әллә? – дип сорады.

– Бар, ләкин алар сабыйлыктан яңа чыгып киләләр әле. Әллә берәрсенә кияүгә алып калырлар дип куркуыңмы, Ләйлә?

– Минем синнән аерыласым килми, мөгаллимем. Әнием истәлеге хакына мине берәүгә дә бирмә, мөгаллимем…

Кол Гали һәрчак Ләйләне сөюдән үз-үзен тыеп килде. Ул аны рәнҗетүдән курыкты, ул аны һәрчак үз баласы итеп күрде, гәрчә Ләйлә җиткән кыз булса да; аның сурәтендә ул Зөлхидәне күрде, аны юксынды, аны хәтереннән җуя алмый интекте вә сагышланды. Аллаһы Тәгалә иңдергән ошбу кыз баладагы камиллек, зиһен сафлыгы һәм гүзәллек сокланмаслык та түгел иде шул. Шул ук вакытта ошбу гүзәллеккә озак бакса, йөзенә оят килер сыман, чарасыз калып, карашын читкә алды. Ләйләнең карашында, күзләрендә нур дулкыннары ага, озак багып торсаң, көн-кояш яктылыгы юкка чыгар кебек тоела иде.

– Без анда озак булмабыз, Ләйлә. Җәй үтеп бара. Сәфәр ае керде. Илһам хан, бөтен Болгар халкы зур орышка әзерләнә. Каһәр монголлар бире таба яу кузгалырга җыеналар дигән хәбәр бар.

Монголлар сүзен ишетүгә, ниндидер мизгелдә Ләйләнең йөзен курку били, ул ни әйтергә белми тора, ахыр мөгаллимен зарыктырмаска тырышып булса кирәк:

– Мин хәзер күлмәгем генә алыштырам да, – дия-дия китеп бара.

Чарасыз калган мәлләре күп булды Кол Галинең. Ул аңа һәрчак нидер әйтергә теләде, һәрчак әйтә алмады, әйтер сүзе тел очында калды. Ләйлә йөзендә әнисе Зөлхидәне күрсә дә, күңел түрендә һәрчак кемдер сакта торды. Килешми, син аңа ата, нәфесен тыя алмаган телен дә тыя алмас, телен тыя алмаган нәфесен дә тыя алмас дигән тавыш ишетә. Борынгы бабалары һәрнәрсәне әхлак бизмәненә салып үлчәгәннәр, аларның акыллы сүзләрен язып баручы булмаган, акыллы сүзләр гыйбарә буларак телдән-телгә күчкән, һәр буында бу әхлак бизмәненә салып үлчәнгән, сафланган, пакьләнгән, чарланган һәм шомарган, гүя чуерташ хәленә калып, халык лөгате сафына кергән. Тик без, заман бәндәләре, борынгы бабаларыбызның акыллы сүзләренә колак салабызмы?.. Юк, күп вакытта колак яныннан уздырабыз, кавем-нәсел өчен ят һәм чит булган әхлакка йөз тота башлыйбыз. Илһам хан Владимир кенәзенең кызына өйләнде, шуның белән төрки халкының әхлак нигезенә таш атты. Владимир-Суздаль кенәзе белән тигез булмаган солых төзергә мәҗбүр булды. Ләкин урыс тәгаен урыс булып калды, Илһам ханга иң кискен, иң кыен вакытта кул сузмады, ярдәм итүдән баш тартты. Ә бит урыс ил-кырына моңа кадәр булмаган ачлык килгәч, Илһам хан шул ук кенәзгә вә халкына олау-олау, кораб-кораб икмәк озатты һәм урыс халкын үлемнән коткарып калды. Ә берәү булса, урысларның кыен хәлгә калуларын күреп, аларга яу чабар, ачлыктан интегеп яткан халыкларын кырып, биләгән җирләренә ия булып калыр иде. Илһам хан моңа бармый. Ни өчен? Әхлак бизмәнен Аллаһы Тәгаләдән алганга, мөселман булганга, ниһаять. Хәзер илгә кабат яу килә, инде үз кавемнәребезгә кардәш халык, кайчандыр Чин императорлары белән ызгышып яткан монголлар, төркиләр. Бит һәммә аз гына зыялы булган кешегә билгеле: ХI гасырда (милади белән) Шәркый вә Гарби Төркестанындагы Уйгур һәм Тукыз-угыз ханлыкларына каршы Идел буенда Кыпчак һәм Болгар ханлыклары тереклек иткәннәр, ягъни XI гасырда Чиннар чигеннән алып Кияли урыслары биләгән Днепр елгасына кадәр җирләрне Уйгур, Тукыз-угыз, Кыпчак һәм Болгар ханлыклары биләгән, шулардан бары тик бер халык – болгарлар – төпле дәүләт төзи алганнар. Мәгәр аларның һәммәсе дә мәдәни үсешкә йөз тотканнар, чөнки ислам динен кабул иткәннәр. Чин-Кытай, Иран һәм барлык гарәп сәүдәгәрләре Көнбатыш Ауропага бары тик Болгар сәүдәгәрләре, Болгар аша узган. Әмма Тукыз-угыз, Кыпчак ханлыклары халкы Болгар ханлыгы халкы кебек мәдәни югарылыкка ирешә алмаган, чөнки аларга күчеп тереклек итү яисә җәй җәйләп, кышны утрак уздыру комачаулагандыр булса кирәк. Күчмә яисә ярым күчмә халык мәдәнияткә һәм белемгә игътибар итмәгән, ныклы торак-калалар төземәгән, ә бу хәл исә мәдрәсәләр, мөгаллимнәр булдыруга зур кыенлыклар тудырган. Ләкин бу халык сугышырга гаять хирыс һәм оста булган, гәрчә коралы сөңге, кылыч, ук-җәядән әллә ни узмаган булса да. Ә хәзер мәгърифәттән ераклашкан шул төрки кавемнәре, монголларга ияреп, дөньяны яуларга керешкәннәр.

Ләйлә яңа күлмәк, кеш тиресе белән каелган укалы камзул киеп чыккач, үзе үк, итекләренә, тәңкәләр тезгән толымнарына игътибар итсен дип, мөгаллиме янында әйләнеп чыкты.

– Булган, булган, – диде Кол Гали. – Урлап кына алып калмасыннар инде үзеңне.

– Ә син, мөгаллимем, мине урлатма, – диде Ләйлә, уенын-чынын бергә кушып һәм киная катыш.

Хәйрулла керде.

– Шәех хәзрәтләре, атлар җиккән, болдыр янында, Биккол атайның сиртмәле арбасын җиктем.

– Рәхмәт, Хәйрулла агай.

Арбага утырганда, болай гына дигән булып, Ләйлә сорады:

– Хан җансакчысы Бәхтияр да булыр микән анда, мөгаллимем?

– Булырга тиеш, хан җансакчысы ич. Хан – саксыз, адәм башсыз булмас, диләр бит.

– Син кемгә кирәк дип үрти күрмә тагын, мөгаллимем.

– Син безнең барыбызга да кирәк. Бигрәк тә миңа һәм әниеңә, Ләйлә.

– Ә ул кайчан да булса…

– Аллаһы Тәгалә аны барыбер бире китерер. Бүген булмаса – иртәгә, иртәгә булмаса – берсекөнгә, берсекөнгә булмаса… без үлгәч булса да, аның белән өчәүләшеп кавышырбыз, Ләйлә.

– Мөгаллимем, – диде Ләйлә, бераз аптырашта калып. – Син һаман әниемне көтәсең?..

– Көтәм, Ләйлә, – диде Кол Гали һәм ат тотучыга атларны куаларга кушты: – Мирхәйдәр, атларың куалый төш әле…

* * *

Хансарайга беренче керүе иде Ләйләнең. Ул башта хан янында утырган ак йөзле ханбикәне күрде, чырае да ак, өстендәге киеме дә акка зәңгәр буй төшкән күлмәк иде. Шуннан соң гына Илһам ханга игътибар итте. Буйчан һәм шактый кырыс булып күренде ул аңа. Кара сакаллы, җиләне аяк йөзләрен үк каплаган, әмма җилән гелән алтын, җем-җем итеп куя. Башында таҗ түгел, ниндидер кеш тиресе белән каелган алтын сыман кәләпүшне хәтерләтә. Хан Ләйләне күрде дә җиңелчә генә баш иеп исәнләште, Кол Галигә кул биреп күреште. Ханбикәсе исә ханнан бер тотам калмады, хан аларны түр яктагы сәкегә хәстәрләнгән табынга алып китте.

Ханбикәне күргәч, Ләйләнең ни өчендер әнисе күз алдына килде, ниндидер охшашлык тапты бугай ул аларда. Әле булса хәтерендә, әнисен алып китәргә иткәч, ул: «Кызым белән генә саубуллашыймчы?» – дип сорады. Нойон каршы килмәде. Ул кире борылып килде һәм Ләйләне кочагына алды: «Кызым, бәгърем, күз нурым, бәгырькәем, аералар ич, аералар безне». «Әнием, елама, елама, әнием, мин еламыйм бит», – диде Ләйлә. Ни өчен, үзе дә белми. Чөнки бабакае Биккол янәшәдә генә басып тора иде, шуңа курыкмагандыр, мөгаен. Ләкин әнисе китәргә кузгалгач, аның аркасын күрүгә, Ләйлә кычкырып елап җибәрде: «Әнием, әнием, китмә, китмә!»

Шуннан аның янына Биккол бабакае килде, юатырга тотынды һәм аңа: «Менә бу агаң сине өйгә алып кайта торыр, бар, аның белән китә тор, мин дә кайтырмын, тынычлан, елама», – диде.

Сәүдәгәр аны күтәреп арбага утыртты һәм туган өенә түгел, ә Җамалбикә абыстай кулына китереп тапшырды.

Табынга утырышкач, Илһам хан чынаякка ясаган чәйгә үрелде, уртлап куйды, кипкән йөзем алып капты.

– Кол Гали туганый, Туран дөньясының Харәземшаһ дәүләте җимерелгәч, мин борчуга калдым. Төрки илләреннән берүзебез калып барабыз бит. Харәзем Туран халкының энҗесе, йөзек кашы иде. Борын-борын заманда, кайбер аксакалларыбыз әйтүенә ышансак, Искәндәр патша, Фарсы шаһы Дарийны җиңгәч, төрки дөньясына юнәлә. Ләкин фарсыларны үтеп, безнең далаларга чыккач югалып кала. Чөнки төркиләр Искәндәргә моңа кадәр күрмәгән каршылык күрсәтәләр. Ошбу халыкны җиңү максаты белән, аның төрки кавеменең башлыгы кызына өйләнүе дә хактыр. Раушания дип атаганнар бугай ул кызны. Имеш, борынгылар әйтмешли, Кояшлы каланы нәкъ менә шул патша Раушания хатынына салган. Безгә ул хатынның Искәндәрдән углан табуы мәгълүм. Әнә шул кала да хәтта монголлар кулына күчте. Мин беләм: Кол Гали хәзрәтләре, Олуг Мөхәммәд төрки халкына хас булмаган явызлык кыла: Чыңгыз ханның илчеләрен үтертә. Илчеләрне шаһ үзе түгел, вәзире кылган дип тә сөйлиләр. Әмма кара этнең бәласе ак эткә төшә ич, гаепле булып кала Олуг Мөхәммәд, бөтен нәфрәтен Чыңгыз хан аңа юнәлтә.

– Алай ук димәс идем мин, хан хәзрәтләре, – диде Кол Гали, кәсәсен куеп. – Милади белән 1206 елда Харәземдә һөнәрчеләр баш күтәргәч, Олуг Мөхәммәд меңнән артык кешене дар агачына астыра. Шуның чаткысы буларак 1212 елда шаһка каршы Сәмәрканд халкы баш күтәрә. Олуг Мөхәммәд гүзәл каланы гаскәриләреннән җимертә, каланы өч көн буена яугирләреннән талата. Димәк, шаһ үз халкы белән сугыша башлаган була инде. Бит, хан хәзрәтләре, илне гаскәр түгел, халык саклый. 1219 елда шаһ иленә монголлар керде. 1221елда монголлар Үргәнечне алдылар, Сәмәркандны. Бохараны Чыңгыз хан үзе ала. Кодрәтле һәм төрки дөньясының йөзек кашы булган шаһ, илен-халкын Җәләлетдин угланына ташлап, Иран эченә качкач, Чыңгыз хан аның артыннан Җәбәй белән Сүбәдәйне җибәргән, болар, Олуг Мөхәммәдне куып бара-бара, Мәрв, Һират, Бәлх, Рәй, Истрабад, Һамадан, Тәбриз калаларын алганнар. Ниһаять, Олуг Мөхәммәдне куа-куа, Кавказга барып чыкканнар. Олуг Мөхәммәд Хәзәр (Каспий) диңгезендәге бер утрауга кереп кача һәм шунда вафат була. Һәр калада аны җиңелү көтә, чөнки халык аны якламый, үз итми, элек кылган яманлыкларын онытмый. Калганын, хан хәзрәтләре, үзегез дә беләсез.

– Олуг Мөхәммәд ил-халкын түгел, нәсел җебен өзә, Кол Гали. Халык – күлдәге балык кына ул, тоталар күлдәге балыкны— беткән кебек, бактың исә ике-өч елдан тагын күл тулы балык. Ә менә ил белән идарә иткән хан нәселе корыса… яман, аны буынга салу кыенга туры киләчәк. Мин күптән түгел Сәлим атамның язмаларын карап утырдым. Ул, мәрхүм, кырык ел Болгар тәхетен били, йөзләп кала бина итә, шул исәптән Казанны да, Ашлыны да, Җүкәтауны да. Ә ул болай язып калдырган: «Илдә хакыйкать кылыч белән расланмый, дога һәм вәгазь белән раслана. Ялганга һәм алдауга йөз тоткан хан тәхеттә озак утырмас, аңа каршы үз халкы ук күтәрелер. Ә ялганның азыгы— көч һәм алдаудыр. Ялганга йөз тоткан хан халкын да бәхетле итмәс. Ачы хакыйкать татлы ялганнан мең тапкыр артыктыр. Ялган хакыйкатьтән дә яман хакыйкать юктыр. Ялганны дөрес дип расларга маташудан да яман ялган юктыр».

– Хак сүзләр, хан хәзрәтләре, хак сүзләр, – диде Кол Гали.

Һәм Ләйлә белән ханбикәнең ни турындадыр әңгәмә корып утыруларын күреп елмаеп куйды. Ханбикә белән дә уртак тел таба алган дип уйлап алды.