Сайланма әсәрләр. Том 4. Аллаһы бүләге. Батый хан һәм Ләйлә / Избранные произведения. Том 4

– Кара әле, агай-эне, әле генә хатын-кызны күккә күтәреп мактаган идең, хәзер эттән алып, эткә салып хурлый башладың,– диде икенче бер ир-ат.

Ләкин ул арада Илһам ханнан алган ике көмеш дирһәмне янчыгына яшергән итек тегүче капчыгыннан икенче ишне чыгарган иде инде.

– Итек кемгә, итек? – Тукталып, икенче ир-ат янына килде. – Син, агай-эне, хатын-кызның Иблистән яралганын белмисеңмени?! Аллаһы Тәгалә аларны – Адәмне һәм Һаваны— бергә яраткан, әмма кич бик якынлашкач, Һаваны Иблискә ясап бетерергә биргән. Ә теге Һаваны үзе ничек тели, шулай итеп әүмәләгән. Шуннан хатын-кызның ярты гәүдәсе Аллаһыныкы, яртысы Иблиснеке булып калган. Яртысы изгелеккә тарта хатын-кызның, аскы ярты гәүдәсе…

– Ир-атны котырта, яман эш кылырга өнди, – диде теге адәм.

– Менә шул-шул, – диде итек сатучы. – Тукта әле, тукта, син нигә минем итеккә игътибар итмисең? Менә кара, кара, кордаш, чынлап әйтәм, балаларыңа калачак, үзең генә туздыра ала торган товар түгел. Ал, үкенмәссең, хатының кочагыңнан чыкмас.

– Мин сиңа әйттем бит инде, кордаш. Минем тәүлек буена хатын кочагында ятасым килми…

– Һәй, синмени әле бу?! Барыбер ал. Әйтте диярсең, рәхмәтләр укып туймассың…

– Кемгә?

– Бәй, миңа. Итек минеке ич әле. Бир ике дирһәмең. Бир, бир, акча сиңа ни ул, мунча ташы, ефәк, мөгаен, мунчаладыр әле.

– Ярый, бир әнә теге кызыл итегең, кинәндерим хатынны, – диде, ниһаять, итек сатучыга килеп капкан ир-ат.

Илһам хан, итек сатучы тагын бериш итеген сыламасын дип, тизрәк китү ягын карады.

Бермәлне базар халкы икегә аерылды. Сырлап ясаган таягына таяна-таяна, башына яшел ефәк чалма ураган, тубыгына кадәр җиткән хөллә кигән имам хәзрәтләре килеп чыкты. Хәзрәткә мөридләре, муллалары ияргән, намаз вакыты җитеп килә, өйлә намазына юнәлүләре. Тын гына баралар, як-якларына карау юк, чын мәгънәсендә изге җаннар, гүя күктән төшкән әүлиялар. Алар үтеп китүгә, базарда тагын шау-шу купты, һәркайсы үз товарын мактарга кереште. Илһам хан, алган итеген култык астына кыстырган килеш, тимерчеләр тыкрыгына юнәлде. Биредә тавыш башка, чаң-чаң сандал сугалар. Сандал чыңына, чүкеч зыңына кычкырып сөйләшкән авазлар кушылып китә. Илһам хан бер алачык каршына туктады, сандалда яткан кып-кызыл тимергә игътибар итте. Менә тимерче аны суккалый башлады, алып гәүдәле егет сирәк кенә дак-док сукса, тимерче чүкече көйләп, тагын-тагын дигән кебек зеңләп ала. Тимерче кылыч суктыра, тимер сүрелә төшкәч, күрек басучы малайга ым гына кагып алды да тимерне кайнар күмергә тыкты, шуннан соң гына Илһам ханга күз ташлады.

– Корал кирәкме, кордаш? Кылычмы, сөңгеме, уклармы?..

– Миннән соң аңа, миннән соң. Башта минекен ясап бетер, – дип, өстәл янында утырган ир-ат килеп җитте.

– Хикмәт, – диде тимерче. – Гади халык корал ясата башлады.

– Аллаһы Тәгалә, сакланганны саклармын, дигән, тимерче. Беләсең килсә, монголлар Кандырча кальгаларын туздырганнар, ди инде. Димәк, тиздән Болгарда булырлар. Коры кул белән дошманга каршы торып булмый, тимерче. Бер генә килүләре түгел дә, хан гаскәренә генә ышанып булмый. Халык җиңә – хан мактала. Шулай булган һәм булачак. Халыкка таянсын иде дә бит ханыбыз, бер дә мөнәҗәсен ишеткәнем булмады әле.

– Ханга тел тидермә, кордаш, – диде тимерче, күмер эчендәге тимерне боргалап куйды. – Хан монголларны өч тапкыр кыйнады инде. Бусында да кыйнар, иншалла.

– Бирсен Ходай, бирсен Ходай, – диде сөңге-кылыч эшләтүче. – Ханга тел тидерүем түгел бу, тимерче. Башта туган исәп, ике туып бер үлмиләр, монголда гаскәр бик көчле икән бит. Ә минем балигъ булган өч угланым бар, үзем. Хәл бик мөшкелгә китә икән, каланы кем яклар?.. Ир-ат – без, тимерче – без…

Чак кына арырак өстәл янында ике кеше утыра, алларында сыра булса кирәк, агач кружкалар тотканнар. Чуваш кардәшләр, сыра эчәргә яраталар. Илһам хан алар күршесендәге өстәлгә барып таянды, сырачы аңа шундук бер кружка күбекләнеп торган сыра китерде. Илһам хан бер динарны өстәлгә куйды да сыраны авыз итте. Тәмле һәм әчкелтем иде сыра. Күрше өстәлдәге ир-ат кипкән чабакны шак-шок өстәл читенә суккалап алды.

– Бу юлы Илһам ханга кыенгарак туры килмәгәе, Хисаметдин, – диде, балыкны тазарта-тазарта, сыра эчәргә килгән адәм. – Монгол өере санап бетергесез, дип әйтәләр.

– Кем әйтте?

– Күрше Мөхәммәтҗанга Садрый хатыны сөйләгән. Ә ул хатын хансарайда бавырчы диме, идән юучымы шунда. Ә аңа Сәлахетдин сәүдәгәр сөйләгән, имеш. Сәлахетдин: «Монголлар көн күрсәтмәс инде», – дип зарлана икән.

– Илһам хан ни карый икән, ханыбыз, дим?

– Нишләргә тиеш соң ул? Монголларга каршы чыксынмы?.. Бихисап күп гаскәр белән киләләр икән бит, мөртәтләр.

– Килделәр ич инде, кыйнады Илһам хан, тагын кыйнар.

– Бердәнбер өмет дип әйтеп әйткән Сәлахетдин, монгол гаскәренең яртысыннан күбрәге төркиләр икән, кардәш халык.

– Төркинең дә төрлесе була, күрше. Бәгъзесе – потка, бәгъзесе – утка, бәгьзесе ай-кояшка табына. Мөселманнар бар микән соң араларында?

– Бар, диделәр. Монголлар дин тотудан тыймыйлар, имеш.

– Хикмәт, бар җирдә сугыш турында сөйлиләр. Әллә бик куәтле буласы инде.

– Булмас димә, монголлар бик күп илләрне яулаганнар, ди ич.

– Гаскәр башларында кем килә икән соң?

– Сүбәдәй атлы баһадир бугай.

– Беләсең килсә, күрше, Сүбәдәй баһадирга Болгар кирәкми. Ул, мөртәт, Артык баһадирдагы хатыны артыннан йөри икән. Бар каныгуы шуннан, ди.

– Сөйләмә тузга язмаганны, кеше көлдермә, күрше.

– Билләһи менә. Хатын угылы белән яше тулыр-тулмас әсир ителә бит. Ул хатынга Артык баһадир өйләнә. Чибәр диләр үзен…

– Анысы чибәрдер, Артык кадәр Артык килде-киттегә өйләнмәс, бер баласы да булгач.

– Малае балигъ ич инде, йөзбаш, хан оныгы Хансөяр бәендә.

– Димәк, күрәселәр бар икән әле, күрше.

– Нигә алай дисең?

– Соң, ата белән орышачак ич. Ташбай атлы ул егетнең атасы Сүбәдәй диләр ич.

– Килешми, килешми, күрше. Яудагы ата ата түгел, баккан ата – ата. Ә Артык баһадир аны укыта, кеше итә.

Илһам хан аларга таба кузгалды, нигәдер ике ир-атның әңгәмәсенә кереп китәсе килде, әмма тегеләр, аның кузгалуын күреп:

– Киттек, әйдә, кеше игътибар итә башлады. Беләсең килсә, монгол түгел безнең дошман, башкасы, шул җанга тия безнең. Менә кемгә каршы сугышасы иде.

– Син хаклы, күрше, ләкин бит үч үчкә илтәчәк, ә Болгар бүген урыс белән солыхта. Күрмисеңмени, базар тулы урыс сәүдәгәрләре. Аннары Илһам ханның ханбикәсе дә Владимирдан.

– Шулай шул, әйтерсең ханга Болгарда мөслимәләр беткән иде. Әйдә, тугарылып ташлагандай торма, дирһәмең калдыр да…

Илһам хан кузгалган җиреннән туктады, күтәрелеп килгән кояшка күз төшереп алды һәм хансарайга таба борылды. Ошбу ике кешенең сөйләшүе ошамады аңа, әмма сүзләрендә хаклык та бар иде. Бәхәссез, урыслар белән солых төзү ике арадагы килешмәүчәнлекне туктатып торыр, мәгәр күп тә үтмәс, урыслар янә Болгарга яу чаба башларлар. Борын-борын заманда да шулай булган, хәзер дә шулай дәвам итә. Нигә тынышмый бу ике халык, ни бүлмәгәннәр? Билгеле инде – сәүдә юлы Идел, базар-калалар. Андрей Боголюб углан вакытында Ибраһим каласын алдылар бит инде, тагын нидер җитми үзләренә. Мәгәр Болгарга урыслар белән солых кирәк иде, чөнки монголлар яныйлар. Ә инде ике якка сугыш алып бару Болгарга бик кыенга туры киләчәк иде. Аллага шөкер, солых төзелде. Һәм бу бик вакытлы эшләнде.

* * *

Мәҗлескә абасы һәм кятип Хафиз гына чакырылган иде, әмма Илһам хан вәзиренә ялдагы Камай вәзирне дә дәшәргә кушты.

Урта бер җирдә әйбәтләп иләнгән кәҗә тиресенә төшерелгән карта. Илһам хан игътибар итте: табынга утырганнарның күзләре картада. Сүбәдәй баһадирның төмәне Җаек аръягында җәйли, монголларның калган төмәннәре Болгарга таба хәрәкәт итә. Һәммә нәрсәне дә аңлаешлы, төгәл итеп сөйләргә яраткан кятип Хафиз картага Сәлахетдин алып кайткан яңа хәбәрләрне төшергән. Балчыктан ясалган, яндырылган шәкелләрне Болгар чигенә үк китереп куйган. Болгарның Саксин юнәлешендә каты орыш бара икән инде. Саклый алырмы Бачман баһадир каласын – барысын да шул сорау борчый иде.

– Туганкайлар, – диде Илһам хан, карта янына утыра-утыра. – Без кечкенә мәҗлескә җыелдык. Иң кадерле кешеләрем дәштем. Яшермим, яшерәсем дә килми, без бик тә зур сынау алдында торабыз. Шәкелләрне күрәсез, монгол ягында бик күпләр, бездә исә ике-өч тапкырга кимдер. Шуның өчен без абам белән киңәштек тә калаларда бикләнеп сугышырга булдык. Ир терәге – илдә, ил терәге – ирдә, дигәннәр борынгы бабаларыбыз, ә дәүләтебез терәге – сездер. Киңәшик, бәлкем, абам белән мин ялгышабыздыр, башка бер-бер тәкъдимегез бардыр. Сәлахетдин агай, картага якынрак утыр әле. Шулай. Монголлар хәрәкәте турында сөйләп бир әле, ничек хәрәкәт итәләр, килеп җиткәч, ни кылырга исәпләре?..

Сәлахетдин кыяр-кыймас кына карта янына утырды, аңа шундук йомышчы малай очлы таяк китереп бирде.

– Хан хәзрәтләре, мөхтәрәм кан кардәшләр. Кулым күтәрелми ил чикләрен күрсәтергә. Чыңгыз хан угланы Үгәдәй хан моңа кадәр дөнья халыклары биләмәгән күләмдә җир-суларга, болын-тугайларга, иксез-чиксез далаларга, бай калаларгаия булды. Каган атын йөрткән Үгәдәй хан үзенә Каракорым дигән кала бина иттерде, шуннан торып ил-дәүләте белән идарә итмәкче. Чыңгызилар тарафыннан яуланган халыкларның яртысыннан артыгы төркиләрдер, безнең кардәшләребез. Иллә нишләмәк кирәк, алар да Үгәдәй хан кул астына азамат егетләрен хезмәткә бирергә мәҗбүрләрдер. Шуның өчен бар төмәннәр дә монголлардан гына тормый, арада төрки бәкләре җитәкләгән төмәннәр дә бар. Тик аларның да табынганнары— Чыңгыз ханның «Яса» сыдыр. «Яса» – алар өчен зур нәрсә, туганнар. Сүбәдәй тирмәсендә утыручы Биккол мине ашыктырды, чөнки монгол төмәннәре килеп яталар инде. Төмәннәр белән Җучи угланы Батый хан җитәкчелек итәчәк, Сүбәдәй баһадир аның уң кулы, сул кулында Мәнгү хан, дип әйтте. Бүген Саксин каласын Күнбай белән Сүбәдәй камауда тоталар. Каланы ала алганнары юк әле, күрәсең, төп көчләренең килеп җитүен көтәләрдер. Саксинны таптап үтсәләр, барасы җирләре— Болгар кала. Бүген Үгәдәй кулында мәгълүмат бар. Безнең гаскәр саны да, тупларыбыз да, яулыйсы калаларыбыз саны да. Былтырларны баһадир Сүбәдәй, төмәнен Күнбай бәккә калдырып, Каракорымга корылтай уздырырга кайтып киткәч, Ташбай углан Күнбайны Җаек аръягына куалап чыгарган, күп кенә мал, әсирләр алып кайткан иде. Бүген бу ике төмән Саксинны камауда тоталар һәм без чарасыздыр.

– Саксин камауда, чапкыным бүген генә кайтты, – диде Илһам хан. – Бачман баһадирның бирешергә исәбе юк икән.

– Бирсен Ходай, – диде Хаҗи әмир.

– Хан хәзрәтләре, монголлар, далага аркылы төшеп, очкан кошларны да туктатырга сәләтле. Безгә бер чара кала: гаскәр туплау, корал камилләштерү.

– Ипләбрәк, ипләбрәк, кем, Сәлахетдин, – дип сүзгә кушылды Артык баһадир. – Без монголларны бер тапкыр гына кыйнамадык, иншалла, бусында да югалып калмабыз. Бачман баһадир бирмәс каласын, биргән хәлдә дә, бил бөкмәс, соңгы тамчы канына хәтле сугышыр.

Илһам хан Артык баһадирга тынычланырга кушты, Сәлахетдингә, дәвам ит дип, ияк какты.

– Бөтен хикмәт шунда, хан хәзрәтләре: монголлар үзләре белән Тангут, Чин-Кытай белгечләрен алып киләләр. Ә бу халыкта кальга диварларын җимерә торган галәмәт зур ташаткычлар бар. Әйткәнемчә, дин алар өчен юк та юк, бар табынганнары «Яса». Шуннан нәтиҗә ясагыз, җәмәгать…

– Яуланган ил халкына алтын өләшмиләрдер бит, Сәлахетдин, – диде Артык баһадир. – Курыкмасаң иде, дим…

– Йә, сәрвәзир^[7] Камай агай, ни әйтәсең? – диде Илһам хан.

– Минем чарам шул булыр, Илһам углан. Монголлар белән сөйләшеп карарга кирәк. Бәлкем, аларга Идел аша урыслар тарафына чыгарга ярдәм итәргәдер. Исән кеше ис тояр, хастаны җир җыяр, ди. Кыл шуны, Илһам углан: котырт монголларны урыс җиренә. Сүбәдәй баһадирның тирмәсендә киңәшче йөзендә утырган Биккол белән Мәүлә Хуҗага чапкын җибәр. Ничек тә Биккол монголларга шул фикерне җиткерсен иде.

– Хыянәт бу, куркаклык, хурлык! – дип кузгалды ар морзасы Тактай. – Болгарда менә дигән корал, гаскәр.

– Тынычланыйк әле, җәмәгать, – диде Илһам хан. – Сәлахетдин, әйт әле, монголларның гаскәр саны ачыкмы?

– Миңа ирешкәне, хан хәзрәтләре, йөз алтмыш мең яугир, күп санлы ташаткычлар, грек уты, таран арбалар, сәрдар уклар. Ләкин монгол яугирләре тәннәрен бик йомшак саклыйлар. Калкан дигәне булганында бар, булмаганында юк та, анысы да үгез тиресеннән генә тартылган. Ләкин атлары кечкенә, төлке кебек юырталар, ә бу инде барыр җайдан ук төбәүне җиңеләйтә. Тагын бер аерма: һәр монгол яугирендә кимендә ике-өч ат, берсе арый, барыр җайда ук икенчесенә күчеп атлана, әнә шуңа күрә монгол яугире тәүлегенә безгә караганда күп тапкыр күбрәк юл үтә ала. Җәяүле гаскәриләре юк, гомумән, җәяү сугыша белмиләр. Шуның өчен урманнарга керергә куркалар, нигездә, далада орышырга яраталар. Дошманнан качып киткән кебек югалу, яңадан әйләнеп килеп, дошманны тулганага алу^[8] – монголлар өчен иң кулай орыш ысулыдыр. Уклары авыррак, шактый ерак оча, уктан төз алалар. Яуга ашык-пошык йөрмиләр, яу чабасы илне алдан бик нык өйрәнәләр, мәгълүматлар җыялар, яуланасы илгә багучылар, сәүдәгәрләр йөзендә шымчылар җибәрәләр, хәтта чит ил мосафирларын ялларга да күп сорамыйлар. Монголлар, яуга кузгалганчы, яуланасы илнең һәр тавын, елгасын, күлен, каласын, хәтта авылын картага төшертәләр. Моны аларга Чин, Җирсөн белгечләре эшли. Кыскасы, монголлар орды-бәрде генә яу кузгалмыйлар. Шуны гына әйтәсем килгән иде сезгә, кардәшләр.

– Кызганыч, кан кардәшләребез төркиләр монголларга хезмәт итәләр, – диде Хаҗи әмир.

– Мин аксакал Камай белән килешәм, хан хәзрәтләре. Чынлап та, әүвәл монголлар белән сөйләшеп карарга кирәк. Безгә кермичә, туры урысларга йөрсәләр…

– Аксакал, сиңа хөрмәтем зурдыр, илдә күрше хакы бар бит әле, начармы, яхшымы – без урыслар белән мең еллар буена күрше яшибез, һәрчак дустанә тереклек итмәсәк тә, тыныч сәүдә иткән елларыбыз да шактый булды. Иншалла, килешер Юрий кенәз, берләшеп карасак, дим, монголлар Җаекны да кичә алмаслар иде, – диде Хаҗи әмир.

– Хәерле киңәш, хәерле киңәш, хак сүз әйтә Хаҗи әмир, – диештеләр бериш инсан.

– Тагын кем сүз әйтә? Кятип Хафиз агай, сез ни киңәш бирер идегез? – диде хан.

– Ат-затыбыз бәгер-болгар булса да, без төркиләрдер, кардәшләр. Угызмы ул, кыргызмы, кыпчакмы, башкортмы, маҗар-бортасмы, чувашмы, ар-чирмешме – без барыбыз да ошбу җир-суларга кендекләребез белән береккән халыктыр. Мәгәр урыслар безгә борын-борыннан дошман булдылар, һәрчак баскынчылыкка йөз тоттылар, калаларыбыз яндырдылар, халкыбызны таладылар, хатын-кызларыбыз әсир итеп алып киттеләр. Болгар гомер буена урыслардан җәбер-золым күрде. Үз диннәрен барча диннәрдән дә өстен күреп, мөселманнарны, тәре яулары ясый-ясый, туган туфракларыннан куган, көчләп чукындырган халык башлыгына кул сузып, ярдәм сорап баруны мин хупламыйм, хан хәзрәтләре. Бүгенге көндә урыс кенәзләре мукшы, эрҗә халыкларына яу артыннан яу чабалар, безгә йөз тоткан халыкны көчләп чукындыралар, чукынмаганнарын бәкеләргә ташлыйлар. Узынган һәм, һичкем йөзендә дошман тапмыйча, һаман Болгар чигенә якынайган урысларны кем тыяр?.. Аксакал Камай белән мин килешәм, безгә монголлар белән уртак тел табарга тырышып карарга кирәк, хан хәзрәтләре.

– Яхшы, яхшы, кятип, яхшы. Тик бит Болгарның бер ярында ут, бер ярында туфан калыккан. Кай тарафка юнәлсәк тә, җиңеллек килмәс. Монголларның да безгә ачулары зәһәрдер, өч тапкыр кыйнадык, урыслар да безне колач җәеп көтмиләр. Ләкин, кардәшләрем, Болгар халкы чарасыз калды дип уйламасагыз иде. Без монголлар белән орышырга булдык. Һәм без аларны җиңәрбез. Менә шуннан соң урыслар белән аяк терәп сөйләшергә мөмкинлек туар. Борынгы бабаларыбыз, күрше хакы – Тәңре хакы, дигәннәр, тагын бер тапкыр Ходай Тәгалә биргән күршеләребез белән дуслашып карыйк – йөзебез белән борылыйк. Кенәз үзе киләме, дружинасын җибәрәме – аның эше, без ятып калганчы атып калыйк, Раббыбыз рәхмәте белән кенәз Юрийның дә килешеп куюы бар.

– Хан хәзрәтләре, тик аңлармы ул кенәз, ни чарасыз калуыбыздан файдаланып, үзе Болгарга яу кузгалмасмы? – диде кятип Хафиз.

– Иншалла, кузгалмас, без әлегә урыслар белән солыхта. Кабат әйтәм, кардәшләрем, без Владимир кенәзенә баш иеп бармыйбыз, күрше хакы дип ярдәм итсә – итсен, итми икән – бигайбә. Аны да, безне дә Ходай үзе хөкем итәр.

Шулай дисә дә сизде, тойды Илһам хан: мәҗлестәге халык аны бигүк аңлап бетермәде, ә бәлкем, аңлап, кятип Хафиз тәкъдимен кулайрак дип тапкандыр. Илдә хан ич ул!

Шулай да, шулай да акыллы да соң бу кятип Хафиз. Илһам хан картаеп өйдә яткан, сирәк-мирәк булса да мәдрәсәләргә килеп сабак биргән сәркәтибенә, соклануын яшермичә, күз төшереп алды. Ул аның белән килешкән дә булыр иде, әмма хан ич ул, үз сүзен сүз итәсе килде. Аннары нигә монголлардан куркырга, кыйнады бит инде ул аларны, кыйнады. Тагын кыйнар. Менә шуннан соң кенәз Юрий белән сөйләшеп карар, мукшы-эрҗә халыкларының җирләреннән чыгарга кушар, чыкмаган хәлдә, сугыш игълан итәр. Мәгәр монголларга беркайчан да барып баш имәс. Һичшиксез, уйланырлык иде кәтип Хафизның тәкъдиме. Акыллы, акыллы кятип Хафиз. Атасы Сәлим хан сараена зыялы кешеләр җыя белгән, рәхмәт аңа, изге кеше иде, урыны оҗмахтадыр. Хак, тагын бер тапкыр хак кятип Хафиз. Урыс кенәзенең, болгарларның монголларга каршы кузгалуын күреп, солыхны бозып, илнең көнбатыш калаларына яу чабуы да бар, һич булмас димә.

– Кятип Хафиз, тагын ни әйтер идегез? Фикерегез уйланырлык, уйланырлык, тик дәлилләре күңелгә ятышлырак булсын иде.

– Әле менә тарих юлларын хәтеремә төшереп утырдым, хан хәзрәтләре. Бүгенге көндә дин-телләребез аерылса да, без бит Дунай болгарлары белән кан кардәш халык идек. Дунай буенда тереклек иткән кардәшләребезгә Византия императоры Никифор ул вакытта тәхеттә утырган Кырым атлы болгар ханын буйсындырырга килә. Коралы камил, гаскәре тәртипле, әйбәт өйрәтелгән. Сан ягыннан да Болгар кардәшләрнекенә караганда күп артык. Әлбәттә инде, император Никифор Дунай Болгарын яулый. Әмма Кырым атлы хан, башкаласын ташлап, бериш гаскәриләре белән тауларга кача. Анда ул император гаскәре тарафыннан куылган гади халыкны җыя һәм кайту юлына чыккан император гаскәрен тозакка эләктерергә тели. Гаскәр талаган әйберләрен тарттырып, ике тау арасыннан таркау рәвештә үткәндә, кардәш болгарларыбыз гаскәрне ике яктан да бүлеп алалар: чыга алмасыннар өчен таш тәгәрәтә, агач аударалар. Һәм китә кырыш. Никифорның бер генә сугышчысы да, хәтта үзе дә котыла алмый, дүрт-биш тапкыр артык гаскәре, ә бәлкем, ундыр, ике тау арасында ятып кала. Кырым хан тагын бәйсез һәм мөстәкыйль рәвештә тереклек итә башлый: каласын тергезә, сараен яңабаштан бина итә. Хак, Сарык елында без дә монголларны шушы ысул белән кыйнадык. Юл өстендә генә Болгарга кереп, кала-авылларны яндырып, баеп, бауга әсирләр тезеп алып китәргә җыенган Җәбәй нойон белән Сүбәдәй баһадир өч-дүрт мең яугире белән үзләре көчкә котылалар. Бу орышта Сүбәдәй бер күзен югалта, аңын җуя, Җәбәй нойон исә шушы бәрелештән соң мәңгегә яу чабудан баш тарта. Ә менә Сүбәдәй баһадир белән эшләр башкарак, баһадирга гүя Иблис оялаган, Болгар чикләре тирәсендә җәйли, мәгълүматлар җыя, димәк, илебезгә яу чабу турында хыяллана. Гәрчә болгарлар тарафыннан янә ике-өч тапкыр кыйналса да, ошбу кеше Болгарга яу килер. Һәм бусында инде берүзе генә түгел, өерләре белән ябырылырлар. Болгар чарасыз калыр. Чөнки Тангут һәм Җирсөн дәүләтләре бер дә Идел буе Болгарыннан ким дәүләтләр түгел иде. Моның өстенә җирсөннәрдә бездәге кебек туплар да була. Ә ул илләр, ишетеп беләсез, икесе дә күптән монголлар кул астында инде. Хан хәзрәтләре, минем сезгә киңәшем шулдыр: урыс кенәзе каршына барып егылганчы, Үгәдәй хан каршына барып баш июегез кулайрак булыр. Чөнки Аллаһы Тәгалә һәр халыкка да үзе җир-ил бүлеп биргән, әгәр дә мәгәр теге йә бу халык, нәфесе кузгалып, башка халык иленә баскынчылык итеп, анда калырга тели икән, ул халык барыбер бу төбәктә бәхетле булмас, еллар үтә-үтә булса да, яуланган халыкның телен-динен кабул итәргә мәҗбүр булыр. Һәр халык бары тик үз ил-анасында, үз ватанында гына бәхетен табар, дигән Аллаһы Тәгалә. Кенәз Юрий исә, хан хәзрәтләре, безнең максатны үзенчә аңлар. Аның Болгар йөзендә көчсезлек сыйфаты күрү ихтималы бар.

– Кятип Хафиз, сезнең тәкъдимегез нидән гыйбарәт соң?

– Кенәз Юрий алдына барганчы, Үгәдәй хан алдына барып баш оруың артыграк булыр, хан хәзрәтләре. Шулдыр минем тәкъдимем, хан хәзрәтләре.

– Кятип хаклы, хан хәзрәтләре, без бармасак, бездән алда Үгәдәй ханга кенәз Юрийның баруы бар, – диде аксакал Камай.

Бер мәлгә тынлык урнашты, берәү дә сүз әйтергә кыймады, хәтта тамак кыручы да булмады. Илһам хан һәммәсенә дә күз йөртеп чыкты. Ул аңлый иде: мәҗлестәге халыкның яртысы кятип Хафизны яклый, әмма барыбер кемдер сүз башларга тиеш иде. Хан вәзиренә карады.

– Вәзирем, нигәдер мәҗлестә шәех Кол Гали күренми, – диде.

– Аңа Багдадтан сабак алып кайткан Габдулла Хуҗа туктаган, башкорт ягыннан Байморза мулла килгән. Түбән оч мәхәлләсенең мәчетендә мөнәҗәт әйтәләр, хан хәзрәтләре.

– Син иртәгә Габдулла Хуҗаны да, Байморза мулланы да миңа дәш әле, вәзир Тимбай.

– Яхшы, хан хәзрәтләре, дәштерермен.

– Кардәшләрем, минем дә сезгә әйтер сүзем бар. Тик алдан ук кисәтеп куям: мин монголлар белән килешү ягында түгел. Аннары Үгәдәй хан каршына Каракорымга да бармам. Ә менә күршебез кенәз Юрийга илчеләрем җибәрермен. Ярдәм итсә, бихуш, ярдәм итми икән инде, Аллаһы хөкем итсен үзен.

– Бихуш, бихуш, Илһам туганый, син хаким, син хан, кыл кылырын, ил кайгысы алдан йөрер, сузмый гына йә теге якны, йә бу якны хәл ит, – диде Хаҗи әмир.

– Кенәз Юрийга кемнәрне җибәрәбез соң?

– Угланың Габдулланы, тамгачы Асылгәрәйне һәм хан оныгы Хансөярне. Сакны үзләре сайласыннар.

– Яхшы, абам, – диде Илһам хан, күтәрелә башлап. – Син дигәнчә итәрмен. Мөхтәрәм кятибебез Хафиз, сәркәтибемә хатны язарга ярдәм итегезче. Кардәшләрем, без ил-дәүләтебезне монголлардан сакларга булдык. Калганы Аллаһы Тәгалә кулында, Аллаһы ни кылса, шул булыр. Рәхмәт сезгә. Хушыгыз.

* * *

Икенче көнне Илһам хан берәм-берәм гаскәрбашларын чакыртты, алардан каладагы азык-төлек мәсьәләсен сорашты, акчага мохтаҗларына казнабаштан акча бирдертте. Аннары вәзире Тимбайга калага җыелган мая ризыкны саклау чарасын күрергә кушты, коеларны карарга фәрман чыгарды.

Бөек Болгар хансараенда монголларга каршы тору мәсьәләсе Маймыл елының җәй уртасында каралды. Атна дигәндә, Габдулла углан җитәкчелегендә Владимир каласына илчеләр юнәлде. Габдулла угланның туган каласына барасын белгәч, ханбикә Мәрьямнең битләре алсуланып китте, күчтәнәчләр җыйды, бүләкләр хәстәрләде. Бу хәл Илһам ханны бераз аптырашта калдырды, иллә ул хатынына бер сүз дә әйтмәде. «Углан анасы туган-үскән калага бара, туганнарына бүләк-күчтәнәчләрем бирер, сәламем юллар дип кинәнүедер», – дип кенә уйлады.

Ләкин ни мәҗлес нәтиҗәсе, гәрчә үз сүзен вә теләген уздырса да, ни туганы Хаҗи әмирнең яклавы, ни гаскәрбашларның хан теләген хуплавы Илһам ханга тынычлык китермәде. Аның күңеленә Камай вәзир белән кятип Хафизның тәкъдиме кереп оялаган, һәрдаим борчып, бимазалап тора иде. Бер уйлаганда, алар да хаклы кебек, әмма үзе дә хаклы ич. Кыйнадылар ич монголларны, кыйнадылар һәм бер тапкыр гына түгел. Аллаһы боерса, тагын кыйнарлар. Тик ни белән бетәр бу орыш? Монголлар галәмәт күп гаскәр җыйганнар дигән хәбәр килеп тора. Хак, монголлар белән килешкән хәлдә, сәүдә юлына шалтылар бина ителер, сәүдә чәчәк атар, ул гынамы, мәңгелек дошманы булган урысларга бергәләп яу чабар мөмкинлек туар иде. Тик бит, күрше хакы – Тәңре хакы, дигән мәкаль бар. Монголларга кушылып, ничек инде мең еллар буена күрше яшәгән халыкка яу чапмак кирәк… Шул ук вакытта күңел төпкеленнән капма-каршы фикер кузгала. Ә бит алар йөрделәр, Ашлыны яндырдылар, безгә йөз тоткан эрҗә-мукшы халыкларын тәмам чарасыз иттеләр. Аннары һәммәсе тукып тора: монголларда көч, монголларда күп санлы гаскәр. Илһам хан монгол илчеләрен кабул иткән мәлне күз алдына китерә. Тәхет ягындагы келәм өстендә яван утын яндырулары, ул келәмне алып чыгып китеп, аннан да зуррагын һәм күркәмрәген кертеп җәюләре искитмәлехәл булды. Хак, Илһам хан сер бирмәде, ләкин күңеленә корт төшкән иде, яшерми. Аңа, әлбәттә, җавап йөзеннән, кирмәнгә алып чыгып, туплардан атып күрсәтәсе булган, әмма әллә нигә шуны кылмады. Илһам хан күрде: аның яван уты шартлавына исе китмәгәнен илчеләр дә сизделәр, хәтта үзара сөйләшеп алдылар. Ханның тәвәккәллеге аларга ошады бугай, тизрәк китү ягын карадылар, аннары Илһам хан да аларны җибәрү җаен тапты, вәзиренә кулы белән ишарә генә ясады. Имеш, илчеләр белән сүзе бетте. Ханның илчеләр белән сүзне кыска тотуы янә аларга ошады булса кирәк, каладан да тиз шылдылар. Бу хакта, һичшиксез, Үгәдәй ханга җиткергәннәрдер. Һәм Үгәдәй хан, корылтай җыеп, Болгарга яу чабуны карагандыр. Корылтай исә карар кабул итә – яу чабарга. Шушы ук корылтайда атасы Җучи ханның биләмәләрен угланы Батый ханга бирәләр. Ә Чыңгыз хан васыяте буенча, моңа кадәр яуланмаган көнбатыштарафындагы җирләр вә илләр угылы Җучига бирелә. Әлбәттә инде, көнбатыштагы барча илләр дә. Йа Хода, тәвәккәллек бу Чыңгыз ханда, кодрәт, шаклар катмалы. Мәгәр шаклар катмаслык та түгел шул, дөньяның өчтән бер өлешен кул астына җыя ич. Андый илнең ни көнчыгышта, ни көнбатышта булганы юк иде әле. Шуннан соң, шуннан соң нишләргә тиеш Илһам хан?.. Әле булса хәтерендә: Җигүлат таулары арасында Илһам хан бер алай җәяүлеләр чыгарды һәм гаскәре ат менгән монголлар белән әллә ни кыла алмады. Шуннан соң Илһам хан җәяүле алайларын бетерде, барысын да атка атландырды. Ат өстендәге монгол дала төлкесе кебек хәйләкәр кылана: әле кача, әле кире борылып һөҗүм итә. Монголларның орыш тактикасын Илһам хан шактый өйрәнгән иде инде, алардан курыкмавы шуннан да иде. Аннары монголларга бу юлы кала-кирмәннәрендә бикләнгән болгарлар белән орышасы; далада сугышырга өйрәнгән монголлар дүртәр үр боҗрасы, биек-биек диварлар белән ныгытылган каланы ала алмаслар, иншалла.

Хак, тимерче тимер чүкеп өйрәнсә, сугышчы орыша-орыша өйрәнә, монголлар да калаларны алырга өйрәнгәннәрдер. Тангут, Җирсөн илләренең калалары Болгардан һич тә ким ныгытылган булмагандыр. Ләкин монголлар өчен ошбу яклар барыбер ят, барыбер әлегә кадәр күрмәгән җир булыр. Әнә шулай уйлана торгач, Илһам хан монголларга каршы торуның йөздән берсен сайлады: кирмән-кальгаларга бикләнеп орышырга. Хак, Харәземшаһ Олуг Мөхәммәд кардәш бу ысулны сайлап оттыра, ләкин бит Олуг Мөхәммәдтә, кальгаларны саклау өчен туплар булмый. Болгарны, боерган итсә, туплар саклар. Башкала кальгасының дивар-манараларына инде меңнән артык туп куелды, моның янына яван уты тутырылган чүлмәкләр бар. Һәм, әлбәттә, ил-ватан өчен гомерен бирергә әзер ватанпәрвәр сугышчылары…

4

Бәхтияр өйләренә кабаланып кайтып керде. Йөгән очын капка каршындагы баганага элде дә, йөгереп, болдырга менде, икенче катка әнисе бүлмәсенә ашыкты. Ул анасы янына һәрчак ишек шакып керер иде – шакыды.

– Инәй, син үзеңдәме? – дип сорады.

Хәйран, эчке яктан бөтенләй башка тавыш ишетелде. Юк, бу тавышны ул сандугач сайравы белән чагыштырырга курыкты, сандугач сайравыннан да моңлырак булып ишетелде эчтәге тавыш. Искитмәле хәл иде. Әнисе аңа, улы тавышын ишетүгә, һәрчак: «Кер, кер, бәбкәм, ишек ачык», – дияр иде. Ә монда, моңлы итеп: «Кем бар анда? Монда керергә ярамый», – димәсенме. Ошбу тавыштан Бәхтиярның йөрәгенә йомшак наз тылсымы коелды. Хан җансакчысы буларак, ул һәрчак ашыкты, бик сирәк өйгә кайтты. Әнисе аның бу хезмәтен яратмады. Күрше сәүдәгәр малае Фәризун белән чагыштырды. «Ул әнә кибет тота, балда-майда йөзә, син хан җанын саклап гомер уздырасың, – дип ачуланыштыргалады. – Атаңны да әйтер идем инде, сарай мәктәбенә бирәм дә, сарай мәктәбенә бирәм дип җаныма тиде. Хәзер әнә син генә түгел, үзе дә өйгә сирәк кайта. Ул чакта риза булган идем, хәзер үкенеп бетә алмыйм. Ерак юлларга чыгасың, әллә ниткән монголлар килергә тора. Кала тулы көнче дә, дала тулы баскын да юлбасар, Ходаем, инде үзең сакла хәвеф-хәтәрдән», – дип сукраныр, әмма, өйгә кайткан саен, аркасыннан сөя-сөя яратыр һәм күзләренә карар да: «Улым бәгърем, кайчан миңа килен алып кайтасың инде?» – дип сорар һәм Бәхтиярны шактый кыен хәлгә куяр иде. Чөнки аның бер генә дә күзе төшкән кызы юк иде. Ләкин күңеле нидер көтте, менә-менә аның насыйбы күз алдында пәйда булыр һәм ул, һич тартынмый, беренче көнендә үк аңа: «Чык миңа кияүгә», – дияр.

Түзмәде, тагын шакыды. Бигрәкләр тансык һәм моңлы күренде эчтән ишетелгән тавыш.

– Кем бар анда, монда керергә ярамый, дидем ич инде…

Менә сиңа мә, әниең бүлмәсенә дә керә алма. Бәхтияр хәтта сискәнеп киткәндәй булды. Әллә колагым ялгыш ишеттеме дип, яңабаштан анасының бүлмә ишеген күздән кичерде. Сәер, ишек әнисенеке, ә эчтән ишетелгән тавыш… чишмә челтерәвен хәтерләтә. Өй иясеме әллә шулай аның белән шаяра?.. Бәхтияр тәмам тәкатьсезләнде, сабыры төкәнде. Кулын янә ишек шакырга дип күтәрде, әмма кулы һавада эленеп калды.

– Кем анда, Бибиҗамал апа, сезме?..

Тәмам искитмәле хәл иде, чарасыз калды, әсәрләнде, аркасы белән ишеккә терәлде. Аннары аскы якка йөгереп төшмәкче итте һәм әнисеннән: «Инәй, әллә синең бүлмәңә алиһә ояладымы?» – дип сорасы итте. Ләкин кузгалмады. Рәхәт мизгелен сузасы итте.

– Мин бу, – диде, ниһаять, йөрәге кага башлавын тоеп. – Мин, Бәхтияр.

«Инәй» дип әйтүдән чак кына тыелып калды, чөнки бүлмәдәге серле затның тавышын һич тә әнисенеке белән бутау мөмкин түгел иде.

– Бәхтияр, – диде эчке яктан тавыш һәм шактый калтыравык чыкты, аның тавышын Бәхтияр бөтен тәне-җаны белән тойды. – Син кем соң?

– Мин… Син үзең кем соң? – дип сорады Бәхтияр, кыюлана төшеп, чөнки аның, хан җансакчысы буларак, сорауга сорау куярга да хакы бар иде. – Бу бит минем инәй бүлмәсе. Хак, элек Гәүһәр монда йоклый торган иде.

Ишек ачылды һәм Бәхтияр «өй иясе» н – алиһәне күрде. Ул аны бөтенләе белән күрде: гәүдә-сынын, бит-йөзен, өстендәге җиләнен, күлмәген, башындагы чак кына кырын төшкән калфагын, болгари итекләрен. Ниһаять, күзләре очрашты. Бәхтиярның беркайчан да бу кадәр гүзәл һәм мөлаем, бер күрүдә үзенә җәлеп иткән чырайны күргәне юк иде әле. Гаҗәп хәл: тик торганда, йөрәге еш-еш кагарга тотынды, аннары каушау килде. Ә бит ул хан җансакчысы, кыю, тәкәббер, тәвәккәл. Монда исә гүя кул-аягын бәйләп ташладылар, ул гынамы, авыз ачып сүз әйтә алмый тора. Кызның күзләре яшькелт-күк, кыйгач кашлары карлыгач канатын хәтерләтә, менә-менә җилпенер дә очып китәрләр төсле, керфекләре өскә таба кайтарылып тора, әкүзләреннән чишмә суыдай нур артыннан нур ага һәм син, шул нурлар рәшәсендә калып, зиһенен җуйган берәүдәй, әйтер сүзең әйтә алмый торасың. Кыяфәте риясыз, һавалануның әсәре дә юк, зөбәрҗәт ташлы көмеш беләзеге тәрәзәдән төшкән кояшка җем-җем итеп ала. Бәхтияр, ләззәтле шәраб эчкән берәүдәй елмая-елмая, кызга якыная башлады. Бу алиһәне ул күптән төшләрендә күрә бит инде, уе-теләге бары тик аны күрү, табу һәм…