Сайланма әсәрләр. Том 2. Кубрат хан. Илчегә үлем юк / Избранные произведения. Том 2

– Ышанычны ышаныч аша табалар, илхан. Мин сине олуг хан итү өчен сәләтем кызганмам, кирәк икән, гомерем дә бирермен. Баһадирга ышан, илхан. Баһадир да Кубрат хан яклы түгел, ул да олуг хан корбаны. Хәбәр итүләренә караганда, Чалбай ханда бер төмәнгә якын алай бар, диләр. Ә баһадир бер йырмач алай белән кирмән алырга бара. Олуг хан греклардан болгарларны богаулатмакчы. Патрикий Симеон, чиркәүгә куяр өчен, ханшаның сурәтен ясый. Иртәгә булмаса, берсекөнгә чиркәүгә чаң сугарга кыңгыраулар эләрләр. Ул чиркәүне төзетергә түгел, җимерергә кирәк, җимерергә, җир белән тигезләргә!

– Булмастай эш бу, төптәңре. Рум белән Болгар солыхта, император белән олуг ханның балалары ярәшкән.

– Ярәшсен, ярәшсен, илхан, ярәшсен. Бетерергә! Кызкуыш туенда мин кан кардәшләребез хазарларны күрергә телим, кара сакаллы, мәкерле грекларны түгел. Сер итеп кенә әйтим, Батбай илхан, Йулыш каганның уң кулы Җаек бәкнең кызы бар. Ай да ай, ул да ай. Керфекләрен кагып бер караса, күзләреннән гөлләр тама. Йулыш каган Кубрат хан белән туганлашмакчы, хан кызы Чәчкәгә яучылар җибәрмәкче икән. Син дә яучы җибәр Җаек бәккә, илхан. Юк, Биләмҗиргә үзең илче булып бар. Шунда әйтерсең сүзең… Җаек бәк сиңа үзенең җәйләүләрен бирер, Йулыш каган уң кулы итәр.

– Төптәңре, миңа атам биргән җәйләүләр дә бик җиткән. Алай-җаным – өч төмән, ыру-җаным биштән узды. Чор каласы— Тимер Капка – минем кулда. Анда минем тарханым утыра, тау халыкларыннан ясак җыя. Атама каршы сүз катсам, кавханнары ишетер, атам мине ат койрыгына тактырыр, Кодрак илханга тәхетен бирер.

– Тәхетне олуг хан түгел, Тәңре бирер сиңа, илхан. Сиңа язды тәхетне Тәңре, син утырасы Болгар тәхетенә. Бүген утырмасаң, иртәгә, иртәгә утырмасаң…

– Тәңрегә инанам, атама ышанам, төптәңре. Тыел, көчләмә мине. Баһадир, әйт, хак сөйлимме мин? – диде Батбай, чарасызланып.

– Илхан хаклы, төптәңре. Ана таба, ата бага, Тәңре юл сала адәмгә. Язмыштан узмыш юк.

– Хак, баһадир, хак! Мин дә, төптәңре, язмышым Тәңрегә тапшырырга булдым…

– Миңа дин дә, ил дә, тәхет тә кирәкми, – дип, үзалдына сөйләнә-сөйләнә атлады төптәңре. – Син борчылма, баһадир, Батбай илхан барысын да мин дигәнчә эшләр. Күктә – Тәңре, җирдә – мин. Мин илханнарны шулай сыныйм. Илгә булган игелекләрен сыныйм. Сыналган – бер откан, сынаган – ике откан. Батбай илханда өмет бар, ул уйланыр-уйланыр да минем белән килешер. Аңа башка юл юк. Башка юллар ябык аңа.

Кодрак илхан белән Балкырга төптәңре кермәде. Алар белән боткасы пешмәсен ул сизә иде. Аннары Батбайдан аның шактый кәефе кырылып чыккан иде. Әмма өлкән илханга барыбер ышанычын җуймады. Җаек бәк кызы төркидә бер чибәр. Килерсең әле, илхан, төптәңрегә, килми чараң калмас…

Кәефе кырылгангамы, төптәңре сарай каравылчыларына рөхсәт тәңкәсен дә күрсәтмәде. Әмма каравылбаш аны туктатты, айбалталар чалыштырылды.

Илбарыс алга чыкты.

– Каравылбаш, төптәңреңне танымыйсыңмы әллә?

– Таныйбыз, Илбарыс баһадир, таныйбыз. Олуг хан боерыгы.

Төптәңре алтын тәңкәсен чыгарды, каравылбашка күрсәтте, аңа карап баһадир да тәңкәсен чыгарды.

– Төптәңренеке алтын, синеке көмеш кенә, баһадир, – дип шаяртты каравылбаш. Каравыл алыплар мәргән баһадирны кыз туйлары саен уздырылган ярышларда күрәләр, аның өчен горурланалар иде.

Төптәңре баһадирны үз өенә алып китте. Ялгыз яшәгән төптәңренең ишегалды гөлбакча иде. Кем үстерә,кем карый бакчаны – һичкемнең күргәне юк. Өй ишегенә җитәр-җитмәс, төптәңре кулларын күтәрде һәм, баһадирны гаҗәпкә калдырып, ишекләр үзлегеннән ачылып киттеләр. Ул да түгел, алар каршында чуендай кара гарәп пәйда булды. «Әллә җир астыннан чыкты инде бу җен-пәри?» – дип уйлады баһадир һәм, гарәпкә карый-карый, түргә узды. Гарәпкә төптәңре нидер әйтте, кол шундук ялтырап торган мәрмәр өстәлгә эчемлек, җиләк-җимеш китереп куйды, һәм күз каршында торган гарәп кисәк кенә күздән югалды. Баһадир шомлана калды, куркынып төптәңрегә карады. Төптәңре гүя аны күрми иде, ул бик тәфсилләп алтын чокырларга эчемлек коя иде.

– Эч, баһадир, минем сиңа сүзем озын булыр.

Эчеп куйдылар. Янә өстәл янында кара гарәп пәйда булды һәм, кыяр-кыймас кына:

– Кымыз биримме, ширбәтме? – дип сорады.

– Икесен дә китер, – диде, гарәпкә карамый гына, төптәңре. – Кипкән балык та керт.

Гарәп күз ачып йомганчы, көмеш табакка салып, сораган ризыкларны китереп тә җиткерде. Төптәңре алтын чокырларга тагын эчемлек койды.

– Эч, углан, эч. Олуг хан сине барыбер Кызкуыш туенда йөгертмәс. Аның өчен сиңа йә аны юк итәргә, йә тәхетен Батбай илханга биргәнен көтәргә туры киләчәк… Хак, хак әйтәсең, син аны хөрмәт итәргә тиешсең, сиңа ул бик күп изгелекләр эшләде. Иң яхшы сарай мәктәбендә укытты, грекча язарга, укырга өйрәтте. Укытучыларың грек булгангамы, син дә әнә аларны яклап утырасың.

– Мин сиңа, төптәңре, бу сүзләрне әйтмәдем. Каян белдең?

– Җиргә кояш төшми тормый, баһадир, илгә сүз чыкмый тормый. Чәчкәне сөюең илханнарга да, ханшага да билгеле. Олуг хан да беләдер. Чәчкәгә җыр чыгаргансың икән, тыңладым, колакка ятышлы, күңелгә җылы өсти җырың. Җырны ханша Аппак та яратып җырлый. Син җыр җанлы кеше, ә олуг хан синең кулыңа кылыч тоттырды. Курайда яисә башка көй коралларында уйнарга иде сиңа. Фанәгүрдәге Рум халкы әнә атна саен диңгез буена төшә, җырлый, бии, күңел ача. Без дә Чәчкә бәйрәмнәрен уздырдык, килешле җырлар ишеттек, кыз оланнар, ир теләп, диңгезгә чәчәкләрдән тезгән таҗлар ташладылар. Болгар халкы да бәйрәм итә белә, баһадир, белә. Тик христиан дине генә канат астына җыймасын иде аны. Тиздән барысы да үзгәрер, баһадир. Нил буйларыннан сарациннар кузгалган икән, базилевс шәһәр арты шәһәр, дәүләт арты дәүләтен югалта. Минем дә Патшакалада шымчыларым бар, баһадир. Хәбәр итә торалар. Император Ираклий алай җыя икән, сарациннарга каршы чыкмакчы. Тиздән базилевсның да Болгардан кайгысы китәчәк. Император итәк астыннан ут уйната, ул хазарлардан коллар ала, аларга корал сата икән. Император ике куянны берьюлы тотмакчы: ике туган халыкны үзара сугыштырмакчы. Карап карыйк, башта сарациннар белән үзе алышып карасын әле. Улы Юстиниан тиздән Чәчкәне алырга килер. Ә ул арада…

– Бу дөрес түгел, төптәңре, дөрес түгел!

– Сарациннар, империя җирләренә керә алмаганда, Тимер Капка аша Болгарга ташланырлар. Болгарны үзенеке итүөчен, базилевска Кубрат хан белән кардәшләшү кирәк. Император моңа ирешер, ирешеп тә килә бугай инде. Мин өметемне җуймыйм әле, баһадир. Батбай илхан акылга утырыр, Йулыш каганга барып баш ияр. Сиңа, баһадир, әйтер сүзем шул: Өске Кирмәндә Мангыш тарханның кызы бар. Йөзе – кояш, керфекләреннән нур тама, кашлары— җәя, авызы – уймак, буй-сыны кипарис диярсең, гүзәлләрнең гүзәле. Чалбай хан күптән кодалап йөри диләр кызны. Угры ханга Мангыш тархан бирмәгәндер, шуннан Чалбай хан кирмәнне басып алгандыр. Кирмәнне алсаң, Кызкуыш туе булдыр һәм туйда шул кызны ку. Шул булыр сиңа минем сүзем, баһадир…

Юата алмады баһадирны төптәңре, егетнең йөрәген күптән хан кызы Чәчкә биләгән иде инде.

– Мин Чәчкәне сөям, төптәңре, мин аның өчен, кирәк икән, үләргә дә әзер.

– Ахмак, дивана. Кызлар өчен ирләр үләме?! Ирне ир итүче сыйфат – батырлык. Батыр булып җиңеп кайтсаң, илдә бер чибәргә өйләнерсең. Хан кызлары бары тик илханнарга гына язган.

Эчендә давыл дуласа да, төптәңрегә кайтарып сүз әйтмәде баһадир. Тик төптәңре озата чыгып капкага җиткәч кенә:

– Хан кызы Чәчкә дә мине сөя, – диде.

Бу юлы төптәңре дәшмәде, баһадирның сүзен колак яныннан уздырды, әмма кунак китеп барганда:

– Егет кешегә сөю гаеп түгел, сөймәү гаеп, баһадир, – диде.

Күктә йолдызлар җемелди, Каф тавы артыннан иренеп кенә мөлдерәп тулган ай күтәрелеп килә. Күп тә үтмәде, бөтен тирә-юнь ай нурына күмелде. Ярсулы, тәвәккәл иде бу мәлдә баһадир. Ни өчен? Ул моны үзе дә белмәде. Мәгәр күңеленә хәтәр коткы утырган һәм бертуктаусыз кытыклап, күңелне котыртып тора иде. Төптәңренең сүзләре егетне тәмам ярсытты, бәгыренә ачуташ салды, йөрәгеннән кан тамардай итте. «Чәчкәне, аның сөйгәнен, император улы Юстинианга бирәләр, һәм ул аны тиздән килеп алачак. Бәлкем, ул киткәч үк булыр…»

Илбарыс баһадир, йөгерә-атлый, ярсынган йөрәгентыя алмаудан гаҗиз булып, хан сарае капкасына юнәлде. Каравылчылар, дәшми генә, баһадирның юлын бүлделәр:

– Олуг хан ял итә, берәүне дә кертергә кушмады.

– Миңа олуг хан кирәкми, миңа ханша кирәк, кызыЧәчкә!

– Чәчкә анасы белән диңгез буендагы Кызсарайга китте, баһадир.

Миңа олуг хан кирәкми, дисә дә баһадир, Кызсарайга таба кузгалгач, төптәңре сүзләрен Кубрат ханга җиткерә алмавына үкенү тойды. Әмма аны барыбер олуг хан янына уздырмаслар иде. Ырып-ерып керә кала икән, каравыл алыплар аны ябып куячаклар. Кубрат хан каравылга иң батыр алыпларны куя. Булган хәлне ханшага җиткерерләр. Кызсарайга ул ничек тә үтеп керер. Ә ханша аның сүзләрен иртәгә үк олуг ханга әйтер. Илбарыс баһадир диңгез буендагы Кызсарайга йөгерде, аның артыннан һау-һаулап каравыл этләре өреп калды. Диңгезгә җитәрәк каршысына ике сакчы килеп чыкты, икесе ике яктан култыклап алдылар.

– Илбарыс баһадир бит бу, – диде берсе. – Кичер, баһадир. Без сине шымчы дип белдек.

Каравылчылар китеп барды, баһадир Кызсарай янына килде. Баһадир диңгез яклап тез тиңентен судан Кызсарай диварына җитте. Сарайда, ханша бүлмәсендә ут яна. Чәчкә бүлмәсендә караңгы, ут юк. Димәк, анасы белән кич утыралар. Кыз белән ана арасында нинди сүз булмас. Баһадир, диңгез ярыннан килә-килә, капкага җитте. Бу капкадан кереп булмаячак. Баһадир яр як капкага юнәлде. Капкага якынлашуы булды, эчтә каравыл дәште:

– Һәй, кем бар анда?

Баһадир дәшмәде, Кызсарай янында ят кеше күрсәләр, каравылчылар сөрән салачак, анда инде качып котылам димә. Баһадир дивар буйлап көнбатыш якка күчте. Монда кечкенә яшерен ишек бар иде. Мәгәр монда да каравылның аяк тавышлары ишетелде. Әйе, сарайга керим димә. Бердәнбер чара: ыргак ташлап, аркан белән менү. Моның өчен кимендә дүрт-биш кул буе аркан кирәк. Күп уйлап тормастан, баһадир өенә йөгерде, ыргаклы аркан алып килде. Ыргакны ишектән шактый читкә китеп ташлады. Ләң-ләң этләр өрә иде, каравыл ыргак тавышын ишетми калды. Баһадир өскә үрмәләде. Менә ул инде дивар өстендә. Баһадир ыргакны кире яктан эләктерде һәм сак кына йортка төшә башлады. Инде төшеп җиттем дигәндә генә, урам яклап кече капканы дөбердәтә башладылар. Баһадир җиргә сикерде, караңгы почмакка посты.

– Кем анда капкада? – Каравыл, барысы да ишетсен өчен, тамак ертып кычкырды.

– Мин бу – төптәңре, ач, минем ханшага йомышым бар.

Кече капканың шудыргычы шылтырап куйды, келәләр ычкынды, чылбыр тавышлары чыңлап китте, шыгырдап, кече капка ачылды.

– Ханша биредәме, каравылбаш?

– Биредә, төптәңре, кызы белән кич утыра.

– Дәш ханшаны, каравылбаш. Хәер, тукта, үзем менәм.

Каравылбаш хәтта, төптәңре «үзем менәм» дигәндә дә, авыз ачып сүз әйтмәде. Төптәңредән барысы да куркалар иде.

Тегеләр сөйләшеп торган арада, баһадир диңгез ягындагы тәрәзәгә күчте. Ул ишетте, бүлмәдән ханша чыгып китте. Баһадир тиз генә тәрәзәгә таш ыргытты. Бүлмәдә шундук ут сүнде, тәрәзәдән Чәчкә үрелеп карады.

– Чәчкә, мин бу.

– Баһадирым! – диде Чәчкә, каушап. – Баһадирым, мин моннан төшә алмыйм.

– Мин сиңа ыргак ташлыйм, Чәчкә.

– Кирәкми, баһадирым, мин синең яныңа үзем чыгам. Йә үзең кер, мин ишекне ачам.

– Үзең чык, Чәчкә.

Күп тә үтми, Чәчкә ишегалдына чыкты, сак кына егете янына килде.

– Баһадирым! – диде ул һәм килә-килешкә егеткә елышты. – Мин сине сагындым, минем сине күрәсем килде. Анама әйткән идем, ул орышты.

– Әйдә диңгез ярына чыгабыз, Чәчкә.

– Әйдә кече капкага.

– Анда каравыл, Чәчкә.

– Каравыл безне җибәрер, ул шундый әйбәт көтригур.

– Анаң кардәше?

– Әйе, баһадирым.

Капка янына җиткәч, җир астыннан чыккандай, алар янында каравыл пәйда булды.

– Баһадир, – диде ул, гаҗәпләнүен яшермичә, – күктән төштегезме әллә?

– Күктән төштем, кардәш. Мә сиңа ике алтын.

– Алтын?.. – дигән булды каравыл. – Илхания…

– Ал, ала күр, – диде Чәчкә. – Без диңгез буенда йөреп киләбез, Бавырбаш.

– Сез түгел, син, илхания. Анаңа шулай дип әйтермен.

– Сине хан баһадир итәр, каравыл. Илхания әйтте диярсең, баһадир итәр.

Алар, кулга-кул тотынышып, диңгез буйлап йөгерделәр. Бала чакта да шулай кулга-кул тотынышып йөгерәләр иде. Ул чакта да, Чәчкәнең кулы уч төбенә керүгә, әллә нишләп китәр иде Илбарыс. Чынлап та аның белән янәшә сөйгәне Чәчкә йөгерәме? Төшендә генә түгелме?.. Юк, төшендә түгел, өнендә, күктә – ай, һавада диңгез исе, йолдызлар сибелә.

Йөгереп барган шәпкә баһадир кызны кулына күтәреп алды һәм диңгезгә кереп китте. Чәчкә аның муенына сарылды, ике куллап кочаклады.

– Диңгезгә ташларгамыни исәбең, баһадирым? – дип назланып пышылдады кыз.

– Әйе, Чәчкә.

– Барыбер миңа буласы түгел, суга ташлап котылыйм диюеңме?

– Син барысын да беләсеңмени, Чәчкә?

– Беләм, баһадирым.

Егет кызны судан алып чыкты, аягына бастырды.

– Чәчкә… Мин яратам сине, Чәчкә!..

– Син минем баһадирым, син минем…

Илбарысның кыз сүзләреннән бөркет булып күккә күтәреләсе, аргамак булып далага чыгып чабасы килеп китте. Саклаб кавханның олуг хан гаиләсендә тәрбияләнгән угланына гүя канат үсеп чыкты, гүя ул чынлап та күккә ашты. Чәчкә аны ярата, ярата! Ләкин моны белсәләр, ике дә уйламый, баһадирның башын кисәчәкләр. Кем ул? Колмы, баһадирмы? Нигә аның хан кызына өйләнергә хакы юк?! Нигә?!

Диңгез өстеннән салмак җил йөгереп узды, дулкыннар, ай нурыннан көмеш төс алып, узыша-узыша йөгерешеп киттеләр. Юк, дулкыннар түгел, диңгез өсте көмеш тәңкәләр белән чуарланган, һәй, җыеп аласы иде дә шул тәңкәләрне, көшел-көшел итеп, хан алдына китереп өясе иде. Бу байлыкны күреп, ханның күңеле йомшарыр һәм ул аңа кызы Чәчкәне бирергә риза булыр иде. Бирми хәле юк, чөнки ханнар да, каганнар да алтын-көмешкә туймыйлар.

– Чәчкә, Чәчкә, син әйттеңме бу сүзне миңа, Чәчкә?!

– Мин, баһадирым, мин.

Җил йөгереп узуга, тынып калган диңгез өстенә ай нурыннан көмеш сукмак сызылды. Күтәреп аласы иде дә хан кызын, китәсе дә китәсе иде шул сукмактан. Айга барып җитеп, Тәңрегә әйтәсе иде: «Тәңрем, насыйп ит миңа хан кызы Чәчкәне, бәйлә чәчләребезне…»

– Мин сине көтәрмен, баһадирым. Ай, ел, гомерем буена көтәрмен.

– Гомерең буена… Анаң Аппак сарайда калдымы?

– Аны төптәңре дәшеп алды.

– Иртәгә Кызкуыш туе… Мин төптәңрегә сине куам дигән идем…

– Кызкуыш туе, – дип моңсуланды Чәчкә, аннары башын күтәрде дә: – Ку мине бүген, баһадирым. Ку Чәчкәңне. Ку-у!

Шулай диде дә Чәчкә диңгез буйлап йөгерде. Кызның чәче тузган, Рум ефәгеннән тегелгән күлмәге ай яктысында елтыр-елтыр килә, алтынга буялган башмакларыннан зөбәрҗәт очкыннар сибелә иде.

Менә су өсте күренде. Кыз суга җитсә, ул аны тота алмаячак. Егет соңгы мәлдә генә, диңгез читенә бик аз калгач кына, кызны куып тотты. Кыз «аһ» диде дә егетнең күкрәгенә капланды. Егет аның кулыннан алды һәм якындагы агачларга таба әйдәде. Анда ай күләгәсе, анда, әрсез айдан качып, йөрәк серләрең әйтеп була. Агачлар арасына җитү белән, баһадир Чәчкәне кочагына алды. Кызның чәченнән исерткеч хуш исләр килә иде. Йөрәге дөп-дөп кагудан баһадир ни әйтергә, ни кылырга белми торды. Сүзләр артык иде сөйгәннәргә, йөрәкләре сөйләшә иде.

Биектә-биектә, күк йөзендә, берсеннән-берсе көнләшеп җемелдәгән йолдызлар арасында адашып калган ай йөзә. Ай ике яшьнең ярату-сөешүеннән агарынып көнләште, салкын нурларын чәчә-чәчә, кайнарланган йөрәкләрне сүрелдерергә теләде, мәгәр ай яшьләрне күрмәде, ахыр ул йолдызлар атарга тотынды. Әмма йолдызлар, әллә теләп, әллә теләмичә, әллә сөйгәннәрне яклап, җиргә җитәр-җитмәс янып, суынып, таралып беттеләр. Ахырда ай түзмәде, оялып, ашъяулык кадәр генә болыт астына кереп посты…

Алар Кызсарай янына килгәндә, көнләшүеннән тәмам бүртенә башлаган ай Каф тау артына кереп бара иде инде. Капка янына җиткәч, Чәчкә егетнең күкрәгенә башын салды:

– Инде синсез мин нишләрмен, баһадирым!.. Мин сине көтәрмен, көтәрмен, көтәрмен…

Илбарыс баһадир тынычлана төште. Чәчкә аны чынлап та ярата. Аны берәү дә көчләп император улы Юстинианга биреп җибәрә алмас.

Капка ачылды, яшьләр, читкәрәк тайпылып, диваргасыендылар. Әмма капкадан берәү дә чыкмады. Илбарыс биредә көндезләрен булгалый торган хәлләрне күз алдына китерде. Әкәмәт була торган иде сәүдә кораблары килгән Кызсарай янында. Сәүдәгәрләрнең кораблары килеп туктауга, тарханнар хан өлешен алырга өлгерер-өлгермәс, тауарлар карарга ханша үзе килер, аңа ияреп кавхан, буйтур хатыннары, бер тапкыр Кызкуыш туенда куылып яисә ирен яуда югалтканнан соң яңа ир таба алмаган бичәләр, матурдан-матур киенгән кала кәнтәйләре җыелыр иде. Кала кәнтәйләре, ханша теләгән әйберләрен алып китүгә, сәүдәгәрләр белән чытлыкланырлар, хатыннарның котыртып йөрүләренә каннары уянгансәүдәгәрләр йомшакҗирләренә кагылуга, рәвешен китереп, тегеләре чәрелдәп куярлар иде. Яңа кияүгә чыккан яшь хатыннар, ирләренә ярарга тырышып, матурдан-матур тукымалар сайларлар, алырга тәңкәләре җитмәгәндә аһ-уһ килерләр, сәүдәгәрләргә сырпаланырлар, парчалы тукымаларны буйларына куеп, юри әйләнгәләп, зифа сыннарын күрсәтерләр иде.

Чәчкә дә, кияүгә чыккач, шундый булыр микән? Юк, булмас. Чәчкә андый түгел. Чәчкә аларның берсенә дә охшамаган.

Кызның йомшак, хуш исле чәчләренә тансыклап кагылганда, кинәт сарай эчендә моңлы җыр ишетелде. Чәчкә дә, Илбарыс та шым булдылар. Җыр шундый моңлы, сагышлы иде ки, йөрәк кысылып куя, ә сагышлы моң ачык тәрәзәдән тышка саркып чыга, иртәнге томан булып диңгез өстенә ята иде.

Илбарыс баһадир да, Чәчкәдән аерылмас борын ук, күңелендә сагышлану хисе уянуын тоя. Чәчкәсе янында, ә ул аны сагына да башлады инде.

– Тыңла җырны, буйтурым, син миңа баһадир түгел, син миңа буйтурым. Тыңла да хәтереңә сеңдер. Кыз чагында анам бер егетне яраткан, ә бабам Тугры хан анамны атам Кубрат ханга биреп җибәргән. Яшьлектә сөйгән егетен анам әле дә булса оныта алмый. Безне инде беркем дә аера алмас, буйтурым. Өске Кирмәнне алып кайткач, атам мине сиңа бирер. Мин сине атамнан үзем сорармын. Кызкуыш туенда кудырырмын. Мин йөгереп тә тормам, килерем дә кочагыңа иңәрмен. Атам мине аңлар, буйтурым, каршы төшмәс…

– Күрче, Чәчкә, бу төптәңре түгелме? Шул бит. Яңа чыгып килә. Анаңны озатып куюымы?

Илбарыс белән Чәчкә диварга тагы да сыена төштеләр. Төптәңре Ирсан, ашыга-кабалана, кала ягына китеп барды. Шул чакта әле яңа гына алар басып торган агачлар арасыннан аңа каршы берәү чыкты. Менә алар очраштылар, бик аз гына сөйләшеп тордылар. Аннары, шулай ук кабалана-ашыга, агачлар арасына кереп киттеләр, ул да түгел, әйләнеп тә чыктылар. Бу юлы теге кешенең иңбашында нидер бар иде. Менә ул диңгезгә юнәлде, төптәңре аңа иярде. Текә яр янына җиттеләр дә әйберне суга ташладылар.

«Кемнәр болар? Берсе төптәңре. Ни ташладылар? Шик юк, Тәңре теләген кабул итсен өчен, төптәңре кемнедер корбан иткән. Кемне? Гарәп колынмы?» – шулай дип уйласа да, Илбарыс бу турыда Чәчкәгә әйтергә кыймады.

– Мин керим, баһадирым, – диде кыз, – анам югалткандыр.

Шулчак, җир астыннан килеп чыккандай, алар янында төптәңре күренде. Шым гына капкага таба узды.

– Сабыр ит, Чәчкә. Төптәңре китсен.

– Баһадирым, бәгърем, анам күрер, атама җиткерерләр, изге башың яман җәлладтан чаптырырлар, диңгезгә ташларлар.

– Олуг хан сине император угланына бирсә, мин аңа каршы чыгармын, Чәчкә.

– Каф таулары артына, далалардагы ерак җәйләүләргә күп елларга чыгып китсәң дә, мин сине көтәрмен. Чалбай ханны җиңеп кайт, атам ризалыгын бирер…

Якында гына кемдер тамак кырды, ул да түгел, яшьләркаршына төптәңре килеп басты. Моны көтмәгән яшьләр калтыранып киттеләр, чарасыздан бер-берсенең кочагына сеңделәр. Коточкыч хәл иде. Әле генә төптәңре капкадан кереп китте ләбаса. Юк, төптәңре үзе түгелдер бу, аның өрәгедер. Тылсым, сихер белгән төптәңредән барысын да көтәргә була иде.

– Оланнар, – диде төптәңре. – Күктә – Тәңре, җирдә – мин. Ялгыша күрмәгез. Чәчкә, анаң сине сарайга озатырга кушты. Ә син, баһадир, юлыңда бул. Синдәй кешеләргә баш җәллад кылычыннан киселер өчен бирелми. – Төптәңре кызны кулыннан эләктереп алды да җилтерәтеп капка янына алып барды. – Әй, каравыл, ач капканы. Ач капканы, явыз, кылган языкларың Тәңре алдында сөйләрсең.

Каравыл капканы ачты, төптәңре кызны эчкә кертеп җибәрде, каравылны тышкы якка сөйрәп чыгарды.

– Син чыгардыңмы, әйт! Син чыгардыңмы хан кызын?!

– Чәчкә, Чәчкә! – дип кычкырды ханша тәрәзәдән.

Эчтән ярсыса да, баһадир төптәңредән каравылны җуеп алырга кыймады. Килде дә төптәңре алдына тезләнде:

– Кичер аны, төптәңре, кичер. Изгелегең онытмам.

Төптәңре каравылчыны капкага таба этеп җибәрде, баһадирны аягына бастырды:

– Углан, бар, кайт. Иртәгә орыш уеннары була. Кыз кумасаң, үрнәгең күрсәтерсең. Батыр кеше балда йөзми…

Баһадир кала каравыллары аша узгач кына бераз тынычлана төште.

Җансакчы йокы аралаш:

– Таң атып килә түгелме соң, баһадир? – диде.

– Юк әле, йокла, кузгалма, – диде Илбарыс һәм түр якка үз бүлмәсенә узды.

5

Баһадир кояш чыгар-чыкмас кына уянып китте. Урамнарда сөрәнчеләр, уеннарга, Кызкуыш туена чакырып, сөрән салалар иде инде. Олуг хан боерыгын карусыз үтәргә өйрәнгән халык төркем-төркем булып диңгез буена агылды. Күп тә үтми, олы тугайлыкта мәйдан булдырылды, урта бер төбәккә колга кадалды. Болгарның зәңгәр төстәге әләме эленде. Мәйдан читенә хан һәм кунаклар өчен чатыр корылды. Шул тирәгә хан үзе, илханнар, кунак-кардәшләр, илчеләр, исемнәре өч-дүрт илдә билгеле булган сәүдәгәрләр җыелды. Колгалар белән бөтен кала буйлап Кызкуыш туена йөгерәсе кызлардан җыелган бүләкләр китерелде. Бүләкләрне җыйган җайдаклар юырттырып мәйданга килеп керделәр. Җыенбаш бүләкләрне колгага бәйләде. Аннары, күтәрелеп килгән кояшка карап:

– Туем-җыеным буласы көн, төкле аягың белән ту, туем-җыеным матур узсын, җыйган бүләк илдә тузсын…

Күтәрелеп килгән кояшка табынырга дип, чатырданолуг хан да чыкты. Бары тик илчеләр, чит илләрдән килгән сәүдәгәрләр генә утырган урыннарында калдылар. Шулайда соңгы мәлдә Кубрат хан аларга төксе чырай белән күз төшереп алды. Илен хөрмәт итсәң, динен дә хөрмәт ит…Шулай дип аңладылар илчеләр Кубрат ханның карашын. Патрикий Симеон, аңа ияреп философ, аларга карап, калган кунаклар да күтәрелеп килгән кояшка баш ордылар. Философ, көлемсерәп, патрикий Симеон ягына күз салды. Кайчандыр кояшка табынган грекларны мәҗүсилектә гаепләп, философиягә, медицинага, тарихка караган китапларын яндырып йөргән иде патрикий Симеон. Шуның өчен император тарафыннан патрикий титулы алган кеше хәзер үзе янә кояшка табына башлады. Әмма урынына килеп утыргач, патрикий Симеон чукынып, иреннәрен кыймылдатып, укынып, тәресен төзәтте. Моны ул ашык-пошык эшләде, олуг хан күрмәгәе дип курка иде. Мәгәр хан кемнеңдер христиан диненә фанатикларча табынуын гаеп итми иде. Ул инде, рәхәтләнеп, уен башлап җибәргән җыенбашка карап утыра иде.

Беренче булып мәйдан уртасына укчылар чыкты. Малай-шалай, кәрзиннәргә тутырып, чәүкәләр китергән. Бер чәүкә— биш бакыр. Җыенбаш кәрзиннәрне янына тезеп куйды, бакыр акчалар көтеп торган малайларга үлән эченә бер уч бакыр ташлады. Малайлар, өерелешеп, акча чүпләргә керештеләр. Укчылар, тезелеп, мәйдан уртасына бастылар. Җыенбаш аларга уен тәртибен аңлатты. Аннары алар, атларын юырттырып, мәйданнан китеп бардылар. Күп тә үтми, әйләнеп килә башладылар.

Гадәттә, мәргәннәргә бүләкне ханша бирә. Ханша алдында төрле илләрдән китерелгән затлы әйберләр. Бүләкләр көмеш белән бизәлгән ук савытларыннан алып иярле атка кадәр. Биредә көмеш тәңкәләр тезеп тегелгән йөгәннәр дисеңме, табгач ефәгеннәнкүлмәкләр дисеңме, сандал агачыннан эшләнгән тимердәй каты иярләр, калканнар, Рум сәүдәгәрләре китергән бизәкле-чуклы ат япмалары дисеңме. Нечкә җептән тукылган йонкүлмәкләр дисеңме. Күлмәк кан-кызыл төстә булып, сәдәфләре көмештер, яка өсте алтын җепләр белән чигелгәндер. Олуг ханның иң оста мәргәнгә үз бүләге бариде: иярле тулпар. Атны китереп үк куйганнар, бәйләнгән җирендә кешнәп, йомры тояклары белән җир тырнап тора. Бүләк атның ияренә төрле төстәге тасмалар, җепләр тагылган. Тулпарның иясе булу өчен бик күп һөнәргә ия булырга кирәк. Әйтик, беренчедән, атта чаптырып килгәндә, җыенбаш очыртып җибәргән чәүкәне укка алырга, ат корсагы аша чыгып, яңадан ияргә менеп атланырга… Элек бу уеннарга илханнар дакатнаша торганнар иде, хәзер исә катнашмыйлар, карап кына торалар. Әллә аталары Кубрат кушмый, әллә үзләре үсеп җиттеләр. Кубрат хан җыенбашка моны бик гади итеп аңлатты: «Тәңре кушуы белән дөньяга килгән илханнар уеннарга катнашмыйлар». Төптәңре ханга каршы сүз катарга теләгән иде, тыелып калды. Әйе, нигә ямьсезләнергә, аңаүз кайгысы бик җиткән. Ә менә тәрбиягә алынган Илбарыс углан һәр җыенда уеннарга катнашты һәм һәрчак бүләкләр алды.

Илбарысны орыш һөнәрләренә алостаз Дәян өйрәтте. Алостаз үз кул астына батыр егетләрне генә сайлап алды, орыш һөнәрләренә тартты. Ундүрт яз тулуга, алостаз Дәян үзе сайлап алган үсмерләргә калкан тоттырды. Җәя, ук савыты, кылыч, сөңге бирде. Күкрәкләрен аркылы-торкылы каеш белән бәйләп, орыш коралларын элеп алгач, ундүртенче язга чыккан үсмерләр үзләре дә үсеп, җитдиләнеп китәрләр иде. Алар инде Кызкуыш туенда куасы кызларның күзләренә туры карыйлар, дүрт елдан мин сине куам, дип әйтеп китәргә дә оялмыйлар иде. Үзе белән бергә укыган үсмерләрнең кызларга шулай диюләреннән Илбарыс оялып китәр иде, чөнки ул хан кызы Чәчкәне ярата, әмма аңа бу турыда кыеп әйтергә түгел, күзләренә туры карарга да ояла иде. Аның яңа бөреләнеп килгән мәхәббәтен кемдер күзәтәдер – сизәрләр, күрерләр кебек тоела иде.

Әмма елдан-ел бу теләк ныгый барды, орыш һөнәренең нечкәлекләренә төшенә барган саен, Илбарыс күңелендәге хан кызына булган хисе дә ныгыды. Укуның өченче елында ул инде, оста мәргәннәр кебек, беренче җибәргән угы төшкәнче, ике-өчне, хәтта дүртне җибәрергә өлгерә башлады. Җан-фәрманга атта чабып барганда очкан кошны укка алу гадәти хәлгә әверелде. Орыш һөнәренә алостаз Дәян өйрәткән үсмерләрне дүрт елдан соң Кубрат хан үзе кабул итеп алды. Ул аларның һәрберсен сөңге, кылыч орышларында, атта көйгә, җәяүле рәвешләрдә орыштырып, сынап карады. Укка алуда да, сөңге белән кадауда да, кылыч белән орышуда да, көрәштә дә, хәнҗәр ташлауда да өстен чыккан алыпларны батыр итте— йөзбаш итеп куйды. Олуг ханның үзен орыш һөнәренә кайчандыр Ураган агасы өйрәткән, ул шулхәтле таләпчән булган, диләр, берәр һөнәрдә үзен күрсәтә алмаганда, оныгы Кубратны өч көн ит ашатмаган, бер суда тоткан, диләр…

Илбарыс хәзер һәр ел уеннарда катнаша, бүләкләр ала.

Былтыр уздырылган уеннарда баһадирга энҗеләр батырып бизәлгән саплы кылыч эләккән иде. Бүләкне аңа хан үзе тапшырды. Быел ни кылыр баһадир? Аның өчен иң әүвәл хан кызы Чәчкә кайгырып утыра иде. Кызның дулкынлануы йөзенә үк бәреп чыккан. Сөйгәне мәргәннәр арасына чыгып баскач, кыз күңеленнән баһадирына уңыш теләде: аты сөрлекмәсен, күзләре очлы булсын, аткан угы Чәчкә теләгән чәүкәгә тисен. Кызның бер тарафка борчылып карап торуын сизеп алган анасы:

– Гел аңа карап утырма, кунаклардан яхшы түгел, – диде.

Мәгәр яхшы белән яманны белми иде әле Чәчкә, ни тырышса да, сөеклесеннән күзен ала алмады.

Ниһаять, җыенбаш, чаптырып килгән ат өстеннән чәүкәләрне атып төшерергә дип, мәргәннәрне мәйданнан ераккарак җибәрде. Мәйдан уртасына җиткән мәргән җыенбаш очыртып җибәргән чәүкәгә ук тидерергә тиеш иде.

Мәйдан гөр килә. Чәчкә янә куанычтан кул чапты, утырган урынында сикергәләнеп куйды. Ханша, аңа карап, ирен чите белән генә елмайды. Кубрат ханга күз сирпеде. Кубрат хан янәшәсендә утырган философ белән нидер сөйләшә иде.

Олуг хан аларны күрмәсә дә, анасы Чәчкә өчен тикмәгә генә борчылмый иде. Җиткән кыз булды, империя кадәр империя башында буласы кешегә кияүгә чыгарга җыена, ә үзе һаман сабый баладай кылана. Мәгәр тыштан олуг хан белән килешсә дә, кайдадыр күңел төбендә баланы кызгануы кузгалгалап куя иде. Соңгы сүзне ханшага әйтәсе булса, ул, ике дә уйламыйча, кызын Илбарыс баһадирга бирер иде. Мәгәр ханнарда кызны чит илханнарга бирү сәясәт белән бәйле нәрсә, монда хатын-кызларның кызгануы урынсыз. Олуг ханга каршы чыкса, Кубрат аңа шулай дияр иде.

Бераздан алар күренделәр дә. Атлылар мәйданга килеп керүгә, кәрзиннәрдә күпме чәүкә бар – барысы да һавага очырылачак. Шушы уен өчен иң оста мәргәнгә бәйләүдә хан бүләге— тулпар ат тора.

Кемдер:

– Киләләр, киләләр! – дип кычкырды.

Чынлап та, мәйданга җиде-сигез атлы якынлашып килә иде. Аларны күрер өчен, хәтта олуг хан да торып басты.

Илбарыс баһадир элегрәк шушы уенда бүләк итеп алган кашка айгыр өстендә иде, хан аны ерактан ук таныды. Баһадир әлегә өченче булып килә.

Илбарыс баһадир мәйданга җитәрәк кенә атына камчы белән сугып алды. Кашка томырылып чаба башлады, менә бер атны узды, икенчесенә якынлашты. Менә мәйданга ике ук очар ара калды, бер… Тагын камчы төште кашка кабыргасына. «Һоп, һоп, кашка! Алдыр!» – дип аваз салды Илбарыс. Ат, хуҗасының әйткән сүзләрен аңлагандай, сөлек кебек сузылып чаба башлады. Алар икәүләп, ике мәргән атлары, тигез көйгә мәйданга килеп керделәр. Чәүкәләр очырылды. Илбарысның уң кулындагы мәргән чәүкәне укка тотты, баһадир төзәгән чәүкәне алды. Уклар төрле төскә буялган, җәяне киергән төштән баһадир аты үтеп киткәндә генә икенче чәүкәгә төзәде. Ләкин чәүкә ни сәбәпледер җыенбаш аяк астына төшеп кунды, башка чара юк иде, баһадир җирдәге чәүкәгә төзәде. Халык аһ итте, мәйдан өстеннән: «Харап итте!» – дигән аваз узды. Чаптырып барган шәптән баһадир, ат астыннан чыгып, ияренә менеп атланды һәм, борылып, мәйданга әйләнеп килде.

Килгәч әйттеләр, бер карыш ялгышса, баһадир җыенбашның аягына тидерәсе булган икән, әмма ук җыенбашка тимәгән, чәүкәнең канатын тишеп чыккан, кош, очып китәргә тырышып, канатларын бәргәләп ята иде.

Бар мәргәннәр дә мәйданнан узгач, җыенбаш мәйдан уртасына чыкты, кулын күтәрде.

– Халаек, беренче бүләк Кушкул кавхан угланы Илбәккә чыгадыр. Икенче бүләк Саклаб кавхан угланы Илбарыска булырдыр, өченче бүләк…

Ләкин халык инде җыенбашны тыңламый иде, шаулый, гөжли башлады, ур-ра кычкырдылар, баш киемнәре һавага очты.

Олуг хан урыныннан күтәрелде, халык әкрен генә тынычланды.

Олуг ханга беренче килгән мәргәнгә бирү өчен бүләккә дигән атны китереп тоттырдылар. Олуг хан, атны җитәкләп, мәйдан уртасына чыкты, чаптар-мәргән егеткә атның тезгенен бирде. Янә ур-ра кычкырдылар. Аннары ханга Дәмәшкъ кылычы китерделәр, икенче бүләкне хан Илбарыс батырга тапшырды.

Кулына ярсып торган атның тезгене эләккәч, чаптар-мәргәнегет сикереп атка атланды, мәйдан икегә аерылды, һәм ул очып диярлек мәйданнан чыгып китте. Мәргән егеткә бүгенКызкуыш туенда катнашасы кызлар кызыгып карап калдылар.

Менә Кызкуыш туена да вакыт җитте. Олуг хан кунаклар янына килеп утырды, мәйдан уртасына ханша чыкты, аның янына бирнәләр китереп куйдылар, үз сөйгәнен тота алган һәр егеткә һәм кызга ханша бүләкләр бирәчәк иде.

Бар да беләләр: Кызкуыш туе алдыннан егетләр ике-өч көн буена йомырка эчәләр, ял итәләр. Әмма кызлар да җитез йөгерергә тиешләр, югыйсә сине бөтенләй яратмаган егетнең куып тотуы мөмкин иде.