Абадият қонунлари. 1-китоб

Бобо орқали қариндошлар Избоскан туманин Маданият шаҳарчасида бор бўлмиш эрди, Ҳомиджон ака отлиқ бош. Улким, бобо ҳаётлик даврларида Эски шаҳарда яшамиш хонадонни кўп йўқлар, сўнгралар падарибузрук бирла тўй-тўркинда ва сўнг ҳам нечалаб йўқланур ҳам эрди. Ул Ҳомиджон ака оиласин, Сойибжонгаким онадур, ул юртдаги суҳбатлардин эсланурки, анчайин зукколикдаги аёл бўлиб эрмиш, ҳар сўзниким, маъниси кичикдур-каттадур, узоқлар ўйлаб айтур эрди, Маданият шаҳарчасиким қирғизлар юрти чегарасида турур эрди, сезилмишидин, Сойибжоннинг онаси қирғизга уланур ҳам эрди, Кейинчалик борди-келдилар озаймиш. Фарзандларидин бири тенгқур, ёшлик йилларидин анчайин яқинлашиб қолмиш ул Сойибжон эрди, ҳозирда таълим масканида ва ҳар нечук ишига дуруст йигит бўлиб эрди.

Бувининг опаси Турсуной катта буви Шаҳрихондин бир неча ойларда бир келгуси ва Андижонда бир турмишида ҳафталаб тургуси эрди.

Ажабки, беш вақт намоз ва рўзани беканда ўтар эрди, ҳар келмоғи ва Шаҳрихонга қайтмоғи оилада жиддий тадбирга айланур даражада эрди. Одамийда каттагина тугунким аларнинг бошида қўл тегмас ҳолда келур эрди, аксарият ҳар келурида ўғли – Кимсанбой тоғанинг фарзандларидин бирин ўзига йўлдош қилур ва бу бирла қариндош-уруғчиликда меҳр ва кўнгилбоғни мустаҳкамлаб эрди.

Аларнинг тиламиш якка-ю ягона ўғли Кимсанбой тоға бўлиб эрди, айтишларича, катта буви кўплаб фарзандларни дунёга келтирмиш, лек аларнинг ҳеч бири болалигида-ёқ турли сабаблар бирла турмагай, фақат мана шу Кимсанбой ака қолмиш бўлгай, ул ягона фарзанд ҳамким, ёзлар чўмилар маҳаллардин бирида Шаҳрихонсой сувида оқмиш бўлгай, аранглар қутқармишлар, ягона фарзанд ўз оиласида кўп арзандалик топмиш бўлгай, ул даражадаким эркалик ҳаётининг сўнгги йилларида ҳам андак-андак сақланмиши сезилмиш эрди.

Катта буви олдинроқ бормиш бўлғай эрди, буви даврадин чиқмишига узоқ йиллар бўлмишига қарамай, Кимсанбой тоға меҳр тортиб келур, икки-уч кунлаб қолур, навбатдаги қариндошникига йўл тутур ва бир-бир йўқлар эди. Ҳар нечук қадрли эрди ва тўй-маъракаларда доимо бирга эрди.

Улким, қизиқ воқеалардан гапирур бўлса, сўз охирида овозли жилмайишга енгил кучан чиқармоқлик қусур эмас, ўзига хослиги эди, бу соддадилликка хос хусусият кейинчалик ҳеч кимда кузатилмади.

Улким маҳсидўзлик касби бирла тирикчилик қилиб эрди, диний эътиқодли, дунёси ўта содда, тўғри одам эрди, беш вақт номоз ва йил рўзасин онаси каби беканда ўтаб эрди, меҳнатни яхши қилур эди, лек қонуниятли маълумотлардин мутлақ бехабарликда бўлиб эрди.

Оиласи Омадхон опа эрди, улким онга олти қиз ва бир ўғил топиб эрди, ўғли Адаҳамжон отлиқ, ёшлик йилларида Андижон шаҳрида ҳунар ўрганиб кетмиш эрди, лек аксар Русияда ишлаб, топмишига уй-жойлар қуриб, онга чирой ва шакл бериб эрди, тўй-тўркинлар ўтказиб эрди, ҳар нечук тирикчиликни хотини Дилоромхон бирла эплаб эрди.

Кимсанбой тоға барча қизларин турмушга узатиб, невара-ю чеваралар кўриб, ўз мавжудотлик умрин ўз битилмиш мазмуни бирла яшаб, бирда Асакадин бир маросим-тадбирдин қайтгач, эртаси кун кундуз ҳеч бир касалликсиз хотини Омадхон опага «ғалатиман-а» дея, ўтирмиш жойида онинг елкасига суяниб, жисман оддий, кичик, енгил «пуф» бирла 2014 йилда даврадин чиқмиш. Чиройли чиқмиш бўлмиш.

Яна бувининг она бошқа акаси Сотволди ака бўлиб эрди, Чоргузарда истиқомат қилиб эрди, ҳимоя соҳасида узоқ йиллар ишлаб, оилада Анваржон, Адаҳамжон, Аъзамжон, Кибриё, Зикриё, Акрамжон, Муҳайё отлиқ кўп фарзандлар топиб эрди, онинг оиласи Матлубахон аяким, биз ўспиринлик чоғимизда ёмон касалдин дунёвийлик муддати қисқалик топиб эди.

Катталарнинг маслаҳати бирла Сотволди аканинг катта ўғли Анваржонга бувининг иккинчи қизи, хола бўлур, Мавлудахон опа турмушга узатилиб эрди, онинг ихтиёрига қарши. Лек турмуш турмуш бўлиб кетмиш.

Ким Анвар ака алжабр илми муаллими касби бирла қурувчилик ҳунарин сирларин ҳам яхши эгаллаб, халққа хизматда бўлиб эрди. Қорачадин келмиш, келбатли, жисмий кучлигина, алжабрни чуқур ва тиниқ англагувчи бўлиб эрди.

Мавлудахон ҳолаким, дили яхши эрди, қувоноқ эрди, ҳаётда бир неча қур оғирликларни тортиб эди, қалби чуқур оғир жароҳатлар топиб эрди, лек ул аларни кўтариб эрди…

Бири қизи Муқаддасхон оғир касалланиб, бедаво касал бирла узоқ ётиб, сўнгралар йигирма саккиз ёшда дунёвий ҳаёти қисқалик топмишлигида бўлмиш.

Яна бир Анвар ака орқаликим, ёши улуғланганда укаси Акрам бирла ақлдин бир адашмоқлик бўлмиш, зарариниким халқда кўпчилик тортмиш… Анвар акаким ўн икки йилга чегараланмишлар, ҳолаким они ҳам кўтармиш.

Алардин таралмиш авлодлар, Муқаддасхон ва Мубинахон отлиқ икки қиздин сўнг, Илҳомжон отлиқ ўғли ҳам бўлиб эрди, ул ўғил ҳам ота изидан юрмиш. Улким отасин қурувчилик касбин маҳкам тутмиш, ёмон бўлмамиш эрди, ўз оиласи ва опа-сингилларига саҳоватда ва беминнат таянч бўлмиш ва бекаму кўст яшамоқда бўлмиш эрди.

Муштарий отлиқ кенжа қизи ҳам бўлиб эрди. Улким суймишига узатилиб эрди, икки ўғиллик бўлиб эрдилар.

Ушбуким битиб, тахрир борурким, Мавлудахон холанинг ўғли Илҳомжонким, қирқ тўрт ёшда эрди, навқирон даврким, мўмин йигит бўлиб эрди, Хўжаободдин келур йўлда онинг жияни, Муқаддасхоннинг катта ўғликим, ёмғирли тун эрмас, кечда катта тезликда йўл изидин чиқа, бошқарув эпин йўқота ҳалокат топиб, дунёвий даврадин чиқмиш. Ҳолаким, опа ўрнида эрди, оғир куювда бўлмиш, онга анчайин оғир куюв бўлиб эрди…

Яна бир Ҳабибахон онадур, онахонга амакиваччадур, тенгқурлардур, ҳисоб илмидин мактабда узоқ йиллар таълим айтмиш, сўнгралар эрса отинбувиликда халққа тўй-маъракаларда хизматда туриб, ризқланиб ҳам эрди.

Бул онанингким, қалби дурусттур, беҳасад ва дунёвий ҳаётда анчайин машаққатлар торта яшамишига боқмай, беафсустур, сершукурдур. Саксондин ўтибтур, лек ҳамон ҳаракатида эрди, ончаким ғайрати сезилур.

Яқинликдаги қариндошлик ипларида турмишлардин бир падарибузрук иккинчи акасин катта ўғли Ҳамидулло эрди. Оила тутиб, ўнга яқин қиз кўриб эрди. Улгаким қиз фарзандлар атрофида куймаланиб, ўшалча маънавий бўстон, гўзаллик манбаи меҳрибонлигидин бахтиёрлик тортмоғи битилмиш эрди. Мактабда алжабр ҳисобидин таҳсил айтур эди. Шатранжни анчайин яхши ўйнамиш эрди, ончаким, ўйинда билмасроқ кишин онинг ғолиблиги ва ўз мағлубияти сори етаклаб ўйнай билур эрди. Улким дуруст ишламиш, меҳнатга анчайин дуруст чиқмиш эрди. Қизларин барчасин олий таълимда ўқита турмушга узатиб эрди.

Яна падарибузрук катта синглиси-Ҳафизахон амманинг ўғли Адаҳамбек эрди, улким Оқтепа қишлоғин тарихин китобат қилиб, онинг бошланмоғин Кушонлар давлати даврига боғлаб, асослар келтириб эрди. Дадил сўз бўлмиш эрди. Муаллимликда узоқ ишлаб эрмиш эрди, ул одамийким, олдинроқ даврадин чиқмиш бўлгай.

Падарибузрук ортидин, тоза сўзламоқ мақсадида айта ўтилмоқдадур, олдинги оиласидин яна икки фарзанд қолмиш бўлгай эрди. Ул оилаким, падарибузрук сабаб бузилмамиш эрди, Оқтепа қишлоғидин келмиш қишлоқи илмли йигитдин ул эришмиш эътибор ва етишажак келажакдин кифоя топмай, нари туртурлар, ҳатто, ҳовлиниким, тортиб олурлар, улким, йигирма саккиз-ўттиз ёшлардаким, тил илмдин қонуниятли маълумотлар соҳиби эрканлиги сабаб Андижон шаҳрига келмиш ва фаолият кўрсатмиш эрди, кўчадаким, тун-кеч бир қатор уст-бошда, ёлғиз қолур, ул ҳақидаким келтирилмиш…

Ул дастлабки оиласидин қолмиш бир фарзанд Улуғбекдур, эски даврда Афғонистондаги жангу жадалларда бўлмиш эрди, муаллимликда қойим бўлиб эрди, мутойибали одамий чиқмиш эрди, ажабким маъқулдур. Оилали, икки ўғилли яшамиш эрди. Андижон шаҳрин Чоргузар даҳасида истиқоматда эрди, дарвоқеъ, онасиким ҳануз бор эрди, улким чорларким, ип узилмасликни тилаб.

Яна бирким, қиздур, исми Юлдузхонга мавсум, бизга опаликка ўтиб эрди, бизга ҳам кўп меҳрибон, жонкуяр бўлиб эрди, шифокорлик касбида ишламиш эрди. Онингким куёви, ул ҳам Улуғбек исмига мавсум эрди, ажаб чин муомалали, улфатчан, мард, меҳнаткаш, бағрикенг одамий бўлиб эрди. Алар Андижон туманин Янгиобод қишлоғида яшамиш эрдилар, ул маконким Андижон шаҳрин шимолида эрди.

Яна бир маънавий боғланув Хўжаободлик одамий уста Охунжон ака бирла боғланурким, падарибузрукдин эшитилмиш эрур, серфарзанд уста Охунжон ака бош фарзанди Дилбархон опанинг падаримиз таҳсил айтмиш олий таълимга ўқимоққа кирмоғин тилаб эрди, уста падарибузрукнинг инкорига қарши янги қурила бошламиш ҳовлида қолиб, ёғоч ишларига қўл урмиш.

Онинг фарзандларидин каттаси бир Набижон ака эрди. Савдогарчиликда хизматда бўлиб эрди, сўнгралар исломийлик даъвосин тилаб эрди, ҳатто, хожилик топиб эрди, ҳаётнингким ҳадисин анчайин олмиш, падарибузкурнинг таърифи ва ифодасида «илми маош”ни дуруст ўзлаштирмиш бўлгай.

Улким уста Охунжон акадан сўнг барча ука ва сингилларига бош бўлиб эрди, аларни уйлаб, жойлаб, йўллаб, ибратли ишлар тутмиш. Укалари яхши бормишдурлар, акасин ҳаёт илмидин йўл тутмишдурлар, тадбиркор бўлмиш ва яхши эришмишдурлар, зиёда кифоя қилгулик.

Уста Охунга жиянликда яна бир одамий бўлмиш эрди, исми Раҳимжон отлиқ. Отасидин эрта қолгач, учувчилик йўлидин кетмиш. Ҳарбий хизматдин нафақага чиққач, аввал Тошкентда, сўнг қозоқлар юртида Олматуда яшаб эрди. Оиласи рус миллатига мансуб аёл эрди, мулойимликдаги аёл эрди. Аларнинг бир ўғил ва бир қизи бўлиб эрди. Ушбу битуримизда алар ҳам фарзандлик эрдилар.

Уста Охунжон ака ўтиб, Набижон ака ул оилада ота ўрнига қолгач, оиламиз бирла қариндошлик ришталарин боғламоқ ва тутиб қолмоқ учун синглимиз Фотимахонни кенжа укаси Рустамжонга сўраб эрди.

Падарибузрук розилиги-ла Фотимахонни Хўжаободга тўй бирла узатмишмиз. Кўп маъқул оила бўлмиш, норизочилик ҳеч кўрилмамиш. Рустамжонким, Самарқандда ўқимиш эрди, қайтгач, тадбиркорлик қилмиш, яхши бормиш, тайёрламиш маҳсулотин чет элларга узатиб дадиллик қилмиш эрди, диний эътиқодда мустаҳкам эрди, намозни беканда ўтар эрди, ул ҳам ҳожиликда эрди.

Улким яхшилар борадур, кўп яхши ишлар қиладур. Уч қиздин сўнг ўғил фарзанди Абдумажидким, тилаблар топиб эрдилар, хийла зийрак, интилувчан, мақсадли йигит чиқур аломатида эрди.

Уста Охундин таралмиш фарзандлар дуруст фарзандлар кўтариб эрдилар, барчаси меҳнатда эрдилар.

Албатта, қариндош-уруғчиликда эрмас эрсада, қариндошлик даражасида яқинлик топмишлар ва бизга боғланмишларга боғланмишлар ҳам кўп ва хўб бўлмиш эрдилар, келтирилмади, келтирмоқлик учун изламоқ даркор эрди.

ИККИНЧИ ҚИСМ

Тўртинчи боб

ХАЛОС

Мозийдин эътирофда турмиш одамий мавжудотлар бор эрди.

Аларнинг асарларин варақлай, кўникмалар топа қалам тутилмиш, меросий сўзлар терилмиш ва ушбу рисолада келтирилмиш мазмун ёритилмишки, бул аҳамияти беқиёс вазифа қонуниятда эрди, сездирилмиш, беадад сарафрозликлардур!

Бир илме айтилиб эрдик, «Дид-нафосат илми» отлиқ, давр тилида, Тошкентдин туриб Ўзбекистон-ла барча ҳунар таълими даргоҳларига етмиш. Бу ишнинг эзгулиги ёш авлодга санъат гўзаллигин енгилроқ бўлсада қонуниятларга солиб кўрсатилмиш эрди. Бунчайин иш ўтмиш тарихда воқеъ бўлмамиш эрди, янгилик эрди, маънавий тараққиёт йўлида манбаи ибрат сифатида аҳамияти беқиёс эрди, лек сезилмади, сезилмамишни сездирмасликка мойиллик бўлмиш!

Ишораким берилди, тафсилоти келгуси даврларга қолмишким, кўплаб изланувларга сабаблар бўлгуси, ва албат, ўз ўрнида юзага чиқмиш бўлгай. Ва ондаким давлатга эътиқод ва эътирофдин тура ёшларга даъватларимизни баён қилинмиш эрди, улни пойтахтдаким эътироф этмишлар ва нашрига ўзгача ихлослар кўрсатмишлар, булни ул даврда таълим вазириётида ишламиш Авлиёқул ўғли отлиқ шахс шахсан очиқ билдирмиш эрди, самимийлик-ла.

Яна бир илмеким айтилиб эрди, давр тилинда, «Эзгулик сари» отлиқ, рисолача бўлмиш, вилоят ҳокимлигида ишламиш Ҳотамжон отлиқ таниқли ва ҳурматлининг йўлланмаси бирла, улким сўнгралар мамлакатда фирқалардин бирига бош бўлиб эрди, давлатбоши бўлмоқликка номзодлик бериб ҳам эрди, бул иш ҳам вилоятда барча таълим муассасаларига борди. Дунёвий давлатчилик аҳамиятин алқанмиш эрди, ҳеч кимдин бўл ҳам яна сезилмамишни сездирмасликка мойиллик топилур!

Яна бир, ул ҳамким давр тилида эрди, «Нафосатшунослик бўйича қисқача изоҳли луғат» отлиқ, оилавий ҳамкорликда, Дилфузахонким бу ишда тенг туриб эрди, ул иш ҳам бу юртта ҳеч воқеъ бўлмамиш иш эрди. Лек у ҳам сезилмади, яна сезилмамишни сездирмасликка мойил бўлинур!

Яна бир илме айтилиб эрди, «Баркамоллик диёрига мансублик» отлиқ, латиф тилда, падари- бузрукнинг розилиги йўлида бахшида бўлмиш эрди, хўб бўлмиш эрди, ижод аҳли орасида эътирофлар топиб эрди.

Яна бир илмеким айтилиб эрди, давр тилида, «Бадиий адабиёт нафосати» отлиқ, дуруст салмоқли эрди, адабиёт, яъни тил, яъни дил гўзаллигин қонуниятларга солинмиш ҳолдаги бу даражадаги асар ўтмиш тарихда воқеъ бўлмишлигин ҳаётий аломатлари сезилмамиш. Онинг беқиёс афзаллиги шулким, авлодларга миллий маънавий мерос гўзаллигин қонуниятли тарзда англамоқ орқали ўзга тилларга қиёсламоқ имкони бўлур, алардаким ўз миллий тилига муҳаббат уйғотмоқ орқали, айнан руҳлантирмоқ мумкиндур. Кўзланмиш мақсад сори!

Бул ишким, миллий маънавий тараққиётда анчайин восита бўлгусидур!

Яна бир ишким, Бобурийнинг «Вақойиъ Бобурий» асарин лотинийга ўгириб, уч қайта мурожаат бирла ўгирма хатоларин ўнглаб чиқилмишдур. Улким турадур, лек ул асарнинг нашри ва китоб дўконларида оммалвшуви нашри бўлмишдур.

Яна бир ишким, падарибузрук томонидин бажарилмиш Бобурийнинг «Вақойиъ Бобурий» асарига қисқача изоҳли луғатга изоҳлар тайёрламоқда хизматда турилмиш, улким ўлкааро ўз жойларига таралмишдур, улни ҳамким лотиний ёзувга ўгиргач, ўгирманинг хатоларин қайта-қайта ўнглаб чиққач, нашр учун тақдим этилмиш бўлгай. Улнингким нусхаси бизда ҳамон турадур. Янги алифболи ёзувда шаклланмиш авлодларга «Вақойиъ Бобурий» асари томон, демакким, кўприк қўйилиб эрди.

Кичик ишлар ҳам саноқ топиб эрди.

Бири «Y асрдан XY асргача бўлган тарихий даврдаги туркий тил нафосати тараққиётига чизгилар» бўлиб эрди, давр тилида, илмийлиги оддийроқ чиқмиш, лек минг йиллик ичида юруб, туркий тил нафосати ривожин қиёсий пайпаслай кўрсатилмиш.

Тил, демакки, дил тараққиётин меъёрин белгиламоқликда асқотур.

Яна бири «Бобурийнинг „Вақойиъ Бобурий“ асари нафосатига чизгилар» отлиқ, замон тилида, чиройли мазмун чиқмиш. Онда келажакда бунёд бўлмиш тил гўзаллигин даврлараро ривожин ибрат учун кўрсатилмиш.

Яна бири «Башарият тараққиётида маънавиятнинг ўрни» отлиқ, давр тилида. Одамийзотнинг ибтидодан келмиши, маънавий ривожлана бормиши йўллари ҳақида фикр билдирилиб эрди ва Сомир ва Миср ҳақида сўзланиб эрди ва қадимги олимларнинг айрим фикрларига чизгилар берилиб ҳам эрди ва бул фан ибтидосин асарларидин англамиш ва шул сабаб устоз саналмишларнинг илмига таянилмиш эрди.

Яна бири «Ёш ўқитувчиларга тавсиялар» отлиқ, давр тилида, муаллимлик тажрибаларин ёшларга ёритилиб эрди.

Яна бири «Маънавий мерос. Миллий ва умуминсоний қадриятлар» отлиқ, давр тилида, маънавият ва маданиятга бир қур изоҳлар бериб, миллий маданиятни қиёс учун кўрсатилиб эрди. Дурустлар чиқмиш бўлгай.

Яна бири «Маънавий таҳдидларга қарши маърифий кураш» отлиқ, давр тилида. Ўзбеклар миллий тараққиётига бир қур чизгилар берилиб эрди. Миллий маънавият емирилувига қарши ишлардин эхтиёткорликка чорланиб эрилди. Ёшлар учун бўлмиш эрди. Дурустлар чиқмиш эрди.

Яна бири «Ўрта Осиёлик мутафаккирларнинг жаҳон маданияти ривожига қўшган ҳиссаси» отлиқ, ул ҳам давр тилида, туркий олимлар Муҳаммад Мусо Хоразмий, Аҳмад Фарғоний, Абу Наср Муҳаммад ибн Муҳаммад ибн Узлуғ тархон Форобий, Абу Али ибн Сино, Аҳмад Абу Райҳон Беруний, Маҳмуд Замаҳшарий каби қомусий олимларнинг ишларин яна бир қур эслатиб ўтилиб эрди. Ишким, ишончли манбаларга асосланмиш эрилди. Ёшлар учун эрди. Ул ҳам дурустлар чиқмиш бўлгай.

Яна бири «Нотиқлик ҳақида» отлиқ, давр тилида, оммабоп бўлиб эрди. Сўзламоққа тайёргарлик кўра билмоқ ва сўз айтмоқ хусусида эрди. Даркор эрди. Ўзига хос услубдадур. Дуруст эрур.

Яна бири «Таълим-тарбия инсон маънавияти шаклланишига бевосита таъсир этувчи омил» отлиқ, давр тилида, таълимдин таълимнинг фарқи, миллий онг ва иймоннинг ёнма-ёнлиги, маънавий таҳдидлар кўрсатилиб эрди. Ёшлар учун бўлмиш эрди. Дурустлар чиқмиш эрди.

Яна бири «Давлат ҳидояти» отлиқ, давр тилида эрди, давлат ҳақидаги тасаввурни тиниқламоқ ва яхлитламоқ ниятида бўлиб эрди. Камчиликли эрди, қораламада қолиб эрди. Қайта тегинилмади.

Яна неча-неча ҳар мавзуларда ёзувлар бор бўлмиш. Ўз муддатларида омма назарига тақдим этилмишдур. Ўзига яраша аҳамиятдадур! Нениким айтилмиш, оммаламоқлигига шошқинлик бўлмамиш, ортда қолдирмоқни маъқул топилмиш!

Ушбу келтирилмиш ёзувлар эрса уйғонмиш эрди, охир ҳад топа қўл урилмиш, қонуниятда эркани сабаб, бас!

Бешинчи боб

МОЗИЙГА НАЗАР

Ҳамонки сўз айтилмиш, нечук анчайин таҳлиллар бирла номоддий моҳиятига яқиндин назарлар уйғонмиш ул ўзига хосликдаги одамий мавжудотлар хусусида айтилмасин! Ўзига хосликдаги одамий мавжудот улким, они одамий мавжудот ўз ифодасида пайғамбар, валий ва ҳар не атамалар бирла атар, аларнинг ўзига хослиги ўзига хос тарзда кечур, андоқларким, одамий мавжудот дунёвий ҳаёти учун бир аҳамиятдор ишга восита бўлгусидур.

Бир ўзига хосликдаги одамий мавжудотни Бани одам деюрлар.

Онингким яшамиш даврин ўтмиш даврлараро қатъий белгиламоқ мушкул масаладур.

Курраи заминда музлик даври бўлмиш деюрлар, бу фикр ҳам қонуниятга тушмас, чун муз қопламоқлиги учун курраи замин анчайин совимоқлиги ёинки юлдуздин нари тортилмоқлиги шартлиги қонуниятдадур. Ул ер совимоқлигиким, сўнг ул қайта исий билмас, сўнг қайта исимоқлиги қонуниятга тушмас, ҳеч!

Ҳар нечук одамий мавжудот ўз тарихи давомида номин сақламиш Бани Одамнинг ҳаёт даврин мавжудот ҳайвонот оламидин ажралиб чиқа, икки оёқлай, сўз айта бошламиш одамий мавжудот ибтидосин сўнгроғидин, одамий мавжудотлар орасида ҳайвонийлик ҳолатидин сўнг одамийлик маънавиятин намойиш эта билмишлар кўрина бошламиш даврлардин белгиламоқлик қонуниятга тушур.

Лек бир ҳолат аниқким, одамий мавжудот маънавий тасвиридаги Бани одам мавжудот сифатида қўрққисдин пайдо бўлмамиш, андоқ ҳолат қонуниятга сиғмас, ул сўз афсонадур, қонуниятсиз маълумотдур, одамий мавжудотни қонуниятли тафаккур йўлидин чалғимоқлиги сори эрур, бас!

Ва бани Одамниким, ҳали борлиқ-табиатдин етарли руҳланмамиш, йиртқичлик аломатлари ондин тўлиқ чекинмамиш, ўзаро чала одамий муносабатларда мавжуд турмиш одам мавжудотлар орасида муносабатда чин одамийлик намоён қила билмиш, қонуниятларни ҳис бирла шаклий эрмас, балки қонуният сифатида ақлий ҳис қила билмиш биринчи одамий мавжудот ёинки онинг маънавий қиёфасин бир неча авлодда энг даставвал намоён бўлмиш одамий мавжудотга хос фазилатларнинг умумланмаси сифатида йиғилмиши бўлмоқлиги ҳам қонуниятга сиғур.

Яна бир ўзига хосликдаги одамий мавжудотни Нуҳ деюрлар.

Ониким, курраи заминни тўлиқ сув олмиш даврларидин белгилаюрлар, улким улкан қайиқ ясамиш, жонли мавжудотлардин йиғмиш, бир ифодалардаким, ул жонзотлар ўзи келмиш (?) ва, қайиқдаким, узоқ муддатлар суза аларниким сақлаб қолмиш ва ҳоказо, ва ҳоказолардур…

Дарҳақиқат, Ер сайёрасиким, Қуёшдин маълум масофага етгач, совимоқ имкониятига эга бўлгач ва совигач, ул парланмиштур, сув вужудга келмиштур, бул ҳолат қонуниятдадур, лек ул даврда на табиат, на жонли мавжудотлар мавжуд бўлмамишлиги қонуният эрур.

Курраи заминда қонуният ҳосиласи сифатида жондорлик, яъни табиат пайдо бўлиб, одамий мавжудот ҳайвонот оламидин чиқиб, икки оёқламоқ даврида курраи заминни яна тўлиқ сув босмоқлиги эрса қонуниятга мутлақ сиғмас, қонуниятсизланмоққа не ҳожат?!

Яъни бўлмиш бўлса, ул Нуҳким, курраи замин юзасида пайдо бўлмиш табиат ичига сувдин чиқа ҳар турфаланмиш жонли мавжудликларни билиб етмиш одамий мавжудотлар ичра аларнинг барчасин алардин зиёда таниб улгурмиш ўта кузатувчан, аларнинг ирсий турфалана пайдо бўлмоқлик қонуниятларин англовчан одамий мавжудот сифатида қабул қилмоқ қонуниятга сиғур! Ҳа!

Ва яна қонуниятга сиғур ҳолат улким, ул Нуҳнинг ҳаёт даври ҳам одамий мавжудот одамий мавжудотни қул қилмиш давридин олдинроқда кечиб ўтмиш, ибтидонинг сўнгроқ қисмидин бўлмоқлиги қонуниятга тушгусидур.

Улни ҳамким, ҳали борлиқ-табиатдин етарли руҳланмамиш, ҳиссий табиат бирла яшамиш одамий мавжудотлар орасида борлиқ-табиатни қонуниятларин англамиш, зиёда одамийлик намоён қила билмиш одамий мавжудот сифатида кўрмоқ қонуниятга тушур.

Яна бир ўзига хосликдаги одамий мавжудотни Довуд деюрларким, «Забур”ким ондин эрур эрмиш, улким одамий мавжудот ибтидосидин кейинги даврларда, сўнгроқ бўлмиш эрур, ҳикматли сўзламиш эрди, ул асар мазмуни ичраким қонуниятларни ҳикмат мазмуний шаклида ифодалар ўринлари кўп эрур, улким, темирчи бўлиб эрмиш, деюрларки, қўлда совуқ темирни эзғилаб шаклга солмиш ва ҳоказолардур… Эв бирла! Қонуниятсиз фикр эрур!

Оддий одамий мавжудотлардин ўза фарқланмиш ҳеч бир ўзига хос одамий мавжудотнинг ҳаёти қонуниятлардин ташқари кечмамиш ва кечмас ҳам, тоабад…

Ул темирчиким, темирни қиздира ҳар шаклларга солмоқ илмидин энг аввал хабардорлик топмиш бўлмоқлиги қонуниятга тушур.

Ўзига хосликдаги одамий мавжудотлик улким, бир неча сониялар бўладурким, одамий ўзлигин бошқара билмас, тафаккур тутадурки, беихтиёр. Сўнг ул тасаввур-тушунчаларким, бошқа барча фикрларга асос бўлгай ва сезилурки, ул ҳолат ва ондин фикрий жараёнларки, ўз қонуниятида кечиб борур.

Ва тушларедур, номоддийдур, тасвир ва тааллуқли сўзлар бўлур, таниб турилур, ҳикматли эрур, қонуниятга тушур, ондин қонуниятли тафаккурда бардавомлик топилур. Ул хусусда кейинги ёзувларда бўлур.

Оддий одамий мавжудотлардин ўзига хосликка эга одамий мавжудотлар тафовути, ул ўзига хослик борлиқ воқеълигин қонуниятларин нисбатан тиниқроқ ва чуқурроқ англамишликдин эрур, холос, шунда бўлмиш. Ўзга барчаси ҳаёлийдур, тўқимадур, қонуниятга зиддур.

Аслида, ўзига хосликда яшай, фаолиятда ўтмиш одамий мавжудотлар динийликда ҳам, дунёвийликда ҳам мўл эрур!

Яна бир ўзига хосликдаги одамий мавжудотни Иброҳим деюрларким, эътиқодда ўта мустаҳкам турмиш эрмиш, ончаларким, онгаким кўкдин бевосита мурожаатлар бўлмиш ва улким кўк бирла муносабатда турмиш, улким фарзандин қурбонликка ризоликлар бермишдур.

Балким ул жараёнлар онинг уйқусида кечмиш руҳий жараёнлар эрур, қонуниятга сиғур, лек кундуз очиқдин очиқ номоддийдин моддийга, ва акси, моддийдин номоддийга муносабат, алоқа борлиқ-табиат-дунёни тута турмиш қонуниятларга ҳеч бир сиғмас, қонуниятли тафаккур учун мутлақ қонуниятсизлик эрур, бас! Ва бул номоддий жараёнлар қонунияти хусусда ҳам келгуси китобларда албатта келур.

Борлиқ-дунё номоддий жонлидур ёинки жонсиздур, барча мавжудликлар, фақат ва фақат, қонуниятларга асослана моддий мавжудликда намоёнликдадурлар ва номоддий жонлидур ёинки жонсиздур, барча мавжудликларнинг ўзин тута турур қонуниятлардин чиқмоқлиги қонунияти мавжуд эрмас, йўқ.

Яна бир ўзига хосликдаги одамий мавжудот Мусоким, мавжуд моддий борлиқ қонуниятларин илғамиш эрди. Кўп донишлик топмиш эрур. «Таврот» ондин эрди, ҳикматли сўзлайдур, ҳар нечук қонуниятлар илғанур. Лек номоддий борлиқни эртакнамо таърифлайдур. Лек ул эртакнамолик одамий мавжудотлар томонидин сўнгралар киритилмиш бўлмоғи мумкиндур. Майлигаки, ўзи ва ўз даври одамий мавжудотлар онг ривожи доираси учундур.

Яна бир ўзига хосликдаги одамий мавжудот Яҳудо эрди, фарзандлар таратиб эрди. Ул даражадаким, бул даврги Исроилнинг барча қавми Яҳудо хонадонидин эрур.

Замонавийликда давлат созламоқ ишларин яҳудийларча билгич эл йўқтур, деюрлар. Деюрларки, Иттифоқ давлатин бирдан, залворли ва ёмон оқибатли тарзда эрмас, билакс оҳиста йиқила енгил парчаланмоғи ва давлатлар мустақиллик топмоғи яҳудийлар илми бирла эрмиш.

Бул ўринда, яҳудий атамаси миллатга нисбатан эрмас, дунёвий маънавиятли одамий мавжудотликка нисбатан қўлланмишдур.

Яна бир ўзига хосликдаги одамий мавжудот Ийсоким, насронийда эътирофда улуғдур, ониким илоҳламишлар, лек онгаким дунёда анчайин душвор бўлмишдур, онгаким, жафониким кўп ва хўб торттирмиш бўлгайлар, дейилурки, ерда одамий мавжудотлараро онингча жафо тортгувчи бўлмамиш… Балким!

Онингким дуруст йигит бўлмишлиги Инжилдин сезилиб турилур эрди, лек улким сўзда ўзни тўхтата билмамишдур, Инжилдин таҳлилий кузатилурки, қаттиқлар сўзламишдур. Ул даврларда ерда одамий мавжудотларда қонуниятли маълумотлар йўқ, одамий мавжудотлар онгиким қонуниятсиз маълумотлар бирла онг зулмати қоронғулиги туби (!) ичра эрса, ул даврларда қайдин ҳам онинг ул ифодаланмиш фикрларин қонуниятга солиб англай билсунлар?

Онгаким жабр қилурлар, қаттиқ жабрлар қилурлар…

Ҳаворийларким, эътиқодда мустаҳкамлиги дурустдур, лек алар ондинда оғирроқ сўзламишлар.

Бундоқлик тўғри эрмасдур.

Одамий мавжудотни қўрқитмоққа не ҳожат!

Тушунмамиш қулоқ йўқтур, тушунтира билмамиш тил бор эрур, холос, бас!

Одамийзотда онг ҳали кифоя қилурли даражага тараққий этиб, етилиб келмамиш эрса ва англамаса, онда не айб, онга не тонг?!

Чун бул даврда одамий мавжудот маънавиятин ушбуга талаб-эхтиёж меъёри ҳали етарли даражага келмамиш эрди ва тарғиб ва ташвиқ қонуниятда эрмас эрди. Ҳа!

Барча даврларда ҳам сўзламишда бўрттирмоқлик, қонуниятсизлик, яъни эртакнамоламоқликлар бордур.

Ҳамоники, қонуниятли маълумот ва моддийликка асосланмиш бўлсада қонуниятли тафаккур бўлмагач, одамий мавжудотда номоддий онгким қонуниятсизликдин зулмат ичра тургач, албаттаки, бўрттирмоқлик, қонуниятсизлик, яъни эртакнамоламоқликлар бўлур, бўлмай не илож, андоқларким бўлмасликка қани қонуният?

Яна бир ўзига хосликдаги одамий мавжудот Муҳаммаддурким, ҳеч ким ўз қавмида онингча эътирофда йўқдур ва онингча эсланмас ва ҳурматланмасдур. Ул Муҳаммадким, насл ва насабда ул ҳам, асли, иброний Иброҳимга бориб тақалурлиги исботда турмиш.

Ушбу баёнлик топмиш даврким, қонуниятли маълумотлар даври бўлса, одамий мавжудотга қонуниятли тафаккурли онгдор мавжудотга айланмоқ имконияти уммон каби мўл бўлса, одамий мавжудотлик моддий-маънавий тараққиёти босиб ўтилмиш даврларга нисбатан ҳар нечук анчайин, анчайин ривожда бўлса, нечук бул одамий мавжудот бир одамий мавжудот иккинчи одамий мавжудотдин маънавий, яъни номоддий моҳияти бирла юқори ҳам қуйи ҳам турмас, тура олмас эрканлигин қонуниятин англай билмас?

Барча одамий мавжудотлар тенгдур, тенг эрур, одамий мавжудотларким, номоддий моҳияти бирла номоддий борлиқ олдида ўзаро тенг эркани қонуният эрур.

Ул ўзига хосликдаги одамий мавжудотким, одамий мавжудотлар ҳаётига тартиб бера билмиш, уйғонмиш, ҳатто, маънисизким саволларга даври одамий тарзида жавоблар айтмиш. Бу даврдаким, одамий мавжудотлик сифати ўтмиш даврларга нисбатан ривож топмишдур. Дуруст! Ҳар нечук дурустдур!

Сезилурки, ул ўзига хослик топмиш одамий мавжудотким, одамий мавжудот онгда моддий борлиқ-табиат ичра онинг номоддий қонуниятларидин чиқа билмас, ондин ташқарин англай олмас ҳолат бирла ақлий тафаккурда тура олмоқлиги дунёвий қонуниятга айланмишлигин англамиш ва ул асосдин ғоя бирла одамий мавжудот моддий борлиқ-табиат қонуниятлари доирасида ёнлама йўналувда дунёвий тафаккур қила билгич даражага одамий мавжудотларни етакламиш.

Курраи заминда ўз тили ва миллатида вужудга келур одамий мавжудот учун англаб етмоқлик онинг қонуниятида турмиш Ҳақиқатларни барча-барча тилларда ул мазмун ва мазмунда ифодаланмиш воқеълик жараёнларин бепутур етказа бўлурлиги қонуниятида турмиш Ҳақиқатларгина Ҳақиқат, яъни моддий борлиқ мавжудлигин моҳиятидин балқур Қонуният бўла олур. Ҳа!

Одамий мавжудотким, гар танламоқ бўлса, ўз миллатин деюр. Ва даврадин ул миллатдин чиқмоқликни маъқул тилар, улким, табиий дунёвий маънавий мавжудотлик эхтиёжи эркани очиқлар турмоқдаку.

Дилёлғизлик даврин аларнинг барчаси ҳам сўзсиз кечмиштурлар. Они Иброҳим кечмишдур, они Мусо кечмишдур, они Ийсо кечмишдур, они Муҳаммад кечмишдур, одамий мавжудотлардин ўза тафаккурда бўлмиш хос одамийлар учун дилёлғизлик ҳолати, моддий борлиқ-дунёдин таъсирланмоқ жараёни қатъий тўхтамиш эрмас, балки номоддий қонуниятларниким англамоқлик учун моддий борлиқ-дунёдин таъсирланмоқ жараёни секинламиш (!) жараён бўлмоқлиги қонуниятдадур.

Ул даврдаким ул ҳолатдаким, авваллар дилёзгич топилмас, бирким топилмас, буниким англагувчи англар!

Мисолики, уммондур, оролдадурсен, атрофинг сувдур, ҳеч ким бўлмас! Ҳеч ким! Қалбан ёлғиз турурдурсен!

Осонму эркан, барчасин кўрмоқ, ўз амалиаро мафтунликда бўлмишлар, жони муваққат турмиш дунё ва ҳаётдин узилмамишлик илинжи бирла қаттиқлар боғланмишлар ва ул боғланувга чирманмишлар ичра турмоқ, мулоқот ва муросасозлик тутиб яшаб ўтмоқ…

Одамий мавжудот ифодаси гуноҳ сўзи икки ҳолатга нисбатан қўлланур. Биринчиси, одамий мавжудотнинг дунёвий давлатда жорий этилмиш қонунларга зид фаолияти оқибатида жамият олдида зиммасига юклатилур айбдорлик юки, ва иккинчиси, одамий мавжудотнинг ўз фаолияти давомида ўзи ва жамият учун зарарли амали учун дунёвий ҳаётидин сўнг жазоси кечилур айбдорлик юки эрур.

Лек динийми ул ёинки дунёвий, одамий мавжудот моддий борлиқ воқеълигида вужудга келмиш ва фаолиятда турмиш номоддий жонли одамий мавжудот учун том маънодаги гуноҳнинг мазмун-моҳияти улким, гуноҳ одамий мавжудотни қонуниятли тўғри тафаккур йўлига чиқа олмоқликдин маҳрумликда тутур.

Одамий мавжудотким, оёғи ерга тегинмаса, юра билмасми, бас, қонуниятсизлик, хато фикр мавжуд эътиқод ҳам ҳеч қачон (!), ҳеч қачон одамий мавжудотни гуноҳли фикр ва амалдин халос қила олмас. Йўқ!

Ул одамий мавжудот тўғри йўлга чиқа билмас, тўғри йўлни кўра билмас, тўғри йўлни таний билмас, одамий мавжудот маънавиятининг бош-кетсиз ва мавҳумликдаги дунёсида тафаккур саргардонлигин кечираверур!

Ул ҳолатда дунёвий ҳаёти давомида ибтидодин торта одамий мавжудот уйғона келмиш «нега айнан шундай?» саволи ҳаётда саноқда салмоқ топиб боравергай, оқибат «мен билмайман» ёинки «ҳаёт ўзи шундай» хулосали тўхтам фикр бирла, моддий борлиқ ва одамий мавжудотнинг жонли мавжудот сифатида ўз мавжудлик сабабин англаб ета олмай ёинки манфаатли ўзича хулосалар ёинки шунчаки ўта тор ўлчамли фикрлар бирла кашф эта одамий мавжудот оқибати мавҳумликдаги дунёвий ҳаёти ўз якунин топиб боравергай, холос, бас!

Қонуниятли фикрлар яралмоғи ва одамий мавжудот орқали сўз бирла дунёга моддийланмоғида одамий мавжудотга хос тасаввур, эхтирос ва ҳиссиёт, сўзсиз равишда, такроран (!), сўзсиз равишда аралашур, они инкор қилмоқ нохолислик эрур!

Ахир моддий борлиқ-коинотга дахлдор қонуниятларга дахлдорликда турмиш жонли мавжудотга оид бир ҳисни ифодаламоқ учун ит ҳурур, мушук миёвлар, қўй маърар, шер наъра тортур, қуш сайрар, нечук одамий мавжудот ўз номоддий моҳиятидин ул бир қонуниятни моддийлантирмишликда ўз номоддий моҳият ва моддий вужуди уюшмасидин вужудга келмиш хилқатига мос тарзда они ўз тасаввур ва ҳислари доирасида ифодаламас эркан, албатта, ул қонуният ифодаланмиш маъни-унни ул ҳам мавжудот сифатида ўзига мос тарзда қилур, яъни одамий мавжудот моддий вужудий манфаати ҳам аралашур, улким қонуниятдадур. Одамий мавжудотнинг бир маъно-мазмунни ифодаламоқликда мавжудотга хос ҳисларнинг аралашуви, сўзсиз равишда, барча жонли мавжудотлар каби одамий мавжудотнинг ҳам қонуниятида, ҳай, такроран (!), қонуниятида турур.