Әсәрләр. 3 томда / Собрание сочинений. Том 3

Моны карап торуы бик авыр иде, мин читкә борылдым. Җитү чәчле егетләргә болай дидем:

– Абыйларыгыз, апаларыгызга бүген үк телеграмма бирегез. Көнегез санаулы.

Егетләр дә, әниләре – килен дә – бераз каушап калганнар иде. Гомер буе тыныч яшәгән, кешене борчымау гына түгел, борчылган кешеләрне дә тынычландыра ала торган Бүре Әскыйне мондый хәлдә калыр дип кем көткән? Мин авыр күңел белән капкадан чыгып киткәндә, Әсхәдулла абзыйның ачигъланган тавышы яңгырап калды:

– Азан әйтәм, азан! Аллаһе әкбәр, аллаһе әкбәр, лә иллаһе иллялаһ!

Бичара, үз гомерендә бер намаз укыдымы, шуның рәтен белдеме икән? Юктыр, юктыр…

Ул крестьян иде, җирдә икмәк үстерүче, урман кисүче, юкәдән – чабата, агачыннан башмак ясаучы, мунчаласыннан бау ишүче иде, юктыр, юктыр… Ул намаз-ниязның нәрсә икәнен белмәгәндер. Әмма чиста, әдәпле, ипле кеше иде.

Шул көнне кич Бүре Әскый өзелде.

Әя агач, яшең күпме?

Безнең авыл шәһәрдән һәм район үзәгеннән ерак урнашкан, мин бала вакытларда анда юллар бик начар, көзге пычракларда, кышкы бураннарда авыл бөтенләе белән шәһәрдән, район үзәгеннән аерылып бетә иде. Ни сиңа телефон, ни радио! Ә авыл халкы эшкә каты куллы, колхоз, урман эшен сытып, җимереп эшли иде, безнең авыл күбрәк урман белән яшәгәнлектән, ирләр халкы урман кисү, агач әзерләү, визир юлы ачу, ботак яндыру кебек эшләр башкара иде – ничә карасаң, колхоз идарәсе урнашкан йорт янына әле лесничий, әле лесхоз директорының аты килеп туктый иде. Авыр эш, авыр хезмәт, шунда кулы-аягы тайган, бармагы, кулбашы каймыккан кешеләр һәр атна саен булып тора иде. Ул вакытта Казанның Горький урамындагы ортопедия институты булгандырмы-юктырмы, әмма сөяк төзәтү, тайган буыннарны урынына утырту тулысы белән авыл карчыгы Маһиҗамал түти (авылда аны Майҗамалттә дип йөртәләр) кулында иде. Без мәктәптә, пионер дружинасында им-томга, дини гореф-гадәтләргә каршы сугыш ачкан еллар иде ул. Урман эшендә без дә катнаша идек, беркөнне ниндидер бер үҗәт ботакка сөртенеп аягым каймыкты. Биш-ун минут эчендә аяк гөбе кебек шешеп тә чыкты. Мине арбага утыртып авылга алып кайттылар. Аннан Майҗамалттә янына алып чыктылар. Арбага утыртып. Үз гомеремдә беренче тапкыр «врачта приёмда» булдым. Хәзер аның дәвалау-савыктыру методикасы турында еш уйлыйм. Майҗамалттә иң беренче эш итеп су җылытты, суны эмальле зур чиста табакка салды да шунда минем шешкән аягымны озаклап юды. Аннан суны алыштырды да, кулына гап-гади кер сабыны алып, шул су эчендә аякка бик озаклап массаж ясады. Аякның сызлавы кимегәннән-кими бара иде.

– Таймаган бу, балам, тайса, мин аны тартып урынына утыртыр идем, – диде ул, аякны сабын белән уа-уа. – Таймаган бу…

Икенче көнне мин яңадан урман эшендә идем. Безнең авылның әнә шулай тайган-сынганны урынына утырта, ялгый торган (Майҗамалттә агачтан шиналар ясатып, көзгеме-язгымы сарык йоны белән урап, тайган-сынган сөякләрне урынына утыртып бәйләп куя иде) авыл «докторы» бар иде. Сугыш алды елларында ул үлде һәм үзе белән халыкның зур тәҗрибәсен дә алып китте. Әмма традицияләр яши икән: вак-төяк каймыгу, тамыр сузылулар булганда әле дә Майҗамалттә тәҗрибәсен кулланучы хатыннардан берәү бар икән. Халык медицинасы бу очракта фәнни медицинага каршы килмидер дип уйлыйм мин…

Майҗамалттә «ортопед» булса, безнең күршенең Бибинур түти (аны да Бибинурттә дип кенә йөртәләр иде) «киң профильле белгеч» иде. Моның һөнәре: сыер бозаулату, кайчы-пычак белән эш итү, үлән, чәчәк, бал, яфрак белән дәвалау иде. Сыеры бозаулый алмый яткан крестьян төн урталарында зур хафа белән Бибинурттәнең ишеген кага, аны гозер белән чакыра иде. Әмма Бибинурттәнең бу мәшәкатьтән зарланганын, авырыксынганын авыл халкы хәтерләми. Андый «вызов» булганда, ул (ветврачны тиз генә каян табасың?), аеруча дәртләнеп, башына бүрек, өстенә сырма киеп, чакыручы кешенең үзеннән дә узып ярдәм күрсәтергә ашыга һәм, абзарга килеп керүгә, җылы су, комган, тастымал сорап ала да газап эчендә яткан бичара сыерга ярдәм күрсәтергә тотына иде. Безнең авылда «бозаудан үлгән», «үле бозау тапкан» дигән сүз, гомумән, телгә алынмый иде. «Бибинур килгәние… Шуннан соң…» дип кенә сөйлиләр иде авылда. Бибинур түти малай-шалайның аягын дәвалау буенча авылда беренче белгеч иде. Хәзер без еш кына авылда яланаяк йөргән вакытны сагынабыз. Мин уйлап куям: әгәр хәзерге кебек юньле аяк киемнәре булса, яланаяк йөрелгән булыр идеме икән? Чөнки яланаяк йөрү – ике башлы таяк ул. Яланаяк тавык үләненә басып рәхәтләнеп уйнап йөреп була. Ләкин авыл табигате гел тавык үләненнән генә тормый. Каткак, камыл, үткер ташлы урыннар була; күгәргән кадак, пыяла кисәге, очлы тимерчыбык тырпаеп торган урыннар була. Тыраклап йөреп, аяк җәрәхәтеннән җәфа чигеп җәен уздырган малайлар була иде. Башка авылларда. Ә бездә… Әниең җитәкләп Бибинур апага бер тапкыр алып бара иде. Нибары бер тапкыр. Миңа да булырга туры килде анда. Шул ук методика: табак, җылы су. Аннан үткен пәке. Стерильный булмагандыр инде ул. Пәке белән ярып, юып, җәрәхәткә яфраклар салып бәйләп җибәрә иде Бибинур тәтә. Берсен хәтерлим: бака үләне яфрагын яба иде ул пәке тиерерлек булмаганда.

«Күзгә чүп керү» дигән афәтнең нәрсә икәнен бары тик авыл халкы гына белә. Шәһәр халкының күзенә чүп керми. Шәһәр халкының күзенә тузан, тополь мамыгы, корым керергә мөмкин. Әмма күзгә чүп керү… Бу инде авылда гына була. Авылда «фәлән кешенең күзенә чүп кергән» дигән хәбәр көне буе йөри. «Әле нихәлдә ул, чүбен алдылармы икән?» Алдылармы икән… Ә аны алу өчен Наһар түти кирәк. Аргыякта, Пуник (Поник) очында яшәүче Наһар кирәк. (Безнең авыл ике урамнан булып, шул урамнар икешәр «оч»тан тора. «Аргыяк», «Биргеяк». Теге як өчен без – «аргыяк», безнең өчен теге як – «аргыяк».) Җыр да бар иде:

 
Аргыякка таш атам,
Биргеякка таш атам.
Аргыякның кызларына
Үлгән бака ашатам.
 

Моны алты-җиде яшьлек кызлар, язын тау башына чыгып, теге як кызларын күргәч, тамакларын ерта-ерта җырлыйлар иде һәм аргыяк – биргеякка, биргеяк аргыякка карата күпмедер дәрәҗәдә «оппозиция» саклап яши, уйнаша, сугыша, җырлаша, аралаша бирә иде. Ә, әйе, күзгә чүп керү… Наһар түти Пуник очында яши. Майҗамалттәдән арырак, урманга табарак, Починок Поник дигән керәшен авылына безгә караганда боларның очы ярты чакрымга якынрак. Починок Поник 10 чакрым булса, боларга нибары тугыз ярым чакрым… Күзенә чүп кергән кешене җитәкләп әнә шул очка – Пуник очына алып китәләр. Анда үзенең бер дә бетмәс талкы, тәрәш, каба кебек «җитештерү коралларыннан» арына алмыйча мәңге йөгереп йөрүче Наһар түти бар.

Капкадан кергәндә үк белә инде ул: бу кеше бәлагә тарыган. Арпа, арыш кылчыгы эләккән булуы мөмкин. Наһар түти, йөзенә җитди кыяфәт чыгарып, күлмәк итәкләрен ян-яктан күтәреп кыстырып куя, тиз генә кулын юа башлый. Ә теге бичараның күзен инде кан баскан, ул инде сәкегә ауган. Күздән чүп алуның күп төрле ысуллары арасында берсе хәтердә калган: Наһар түтинең китап эчендә саклый торган ефәк җепләре була иде, һәм, төрле юанлыктагы шул җепләрнең берсен сайлап алып, чүпне шуның белән тартып чыгара иде. Ул безнең авылга утызынчы елларның башында килен булып төшкән иде, кырык еллар чамасы бәлагә юлыкканнарга шулай ярдәм күрсәтеп яшәде.

…Мәрфугатти, Беренче бөтендөнья сугышы вакытында тол калып, өч малай үстергән. 1941 ел июненең соңгы атнасында Мәрфугаттинең өйләнгән өч улы да сугышка чыгып китте. Өчесе өч көнне. Мәрфугатти аларның һәрберсен басу капкасында озатып калды, һәр улында оныклары бар иде, берсе – ике яшьлеге, әтисе арбага утырып хушлашканда, «Әт-ти! Әт-ти!» дип кычкырып калды. Мәрфугатти әнә шул улын тотып торды, ләкин күз яшен кешегә күрсәтмәде.

1941–1942 еллар эчендә Мәрфугаттинең өч улы турында бер-бер артлы өч кәгазь килде: Ватан өчен көрәшеп үлгәннәр. Мәрфугатти, һәр хәбәр килгәч, халык алдына чыгып елап йөрмәде, хәлен сорашкан кешеләргә:

– Шөкер, хәсрәтне күп күрдем, – дип кенә әйтә иде.

Кара кайгылы ул көннәрдән соң әле Мәрфугатти утыз еллар чамасы яшәде. Яшен кешегә әйтмәде. Халык арасында «аңа йөз яшь инде, тик ул күз тимәсен дип яшен яшерә» дип сөйлиләр иде. Ничек алай озак яшәгән ул?

…Мәрфугатти – урман карчыгы иде. Ул җәй буе урманда була иде. Кешеләр җиләккә кояш чыгып көянтә буе күтәрелгәч китәләр, Мәрфугатти исә кояш чыкканчы кызу-кызу атлап китеп бара һәм төш җиткәнче зур су чиләген мөлдерәтеп кура җиләге алып кайта иде. Ата-аналар балаларын аңа ияртеп җибәрергә тырышалар һәм кичтән белешеп тә куялар иде.

– Мәрфугатти… Иртәгә минем Миңнисламымны ияртмәссеңме икән?

Бервакыт әни мине аңа ияртеп җибәрде. Кояш чыкмаган иде әле, мин гадәттән тыш ризасызлык белән йокыдан тордым, аны-моны капкаладым, йокы аралаш нәрсә капканымны белмәдем дә. Менә бервакыт әни, дулкынланып:

– Мәрфугатти! – дип пышылдады.

Ындыр арты киртәләре буеннан еш-еш атлап бераз бөкрәя төшкән карчык урманга таба чаба иде. Мин дә йөгереп чыгып аңа иярдем. Мәрфугатти урманга барып җиткәнче бер сүз дәшмәде. Урман буена килеп җиткәч, чиләген агач төбенә куйды да аның эченнән бер төргәк алды. Озын, туры, капчык сыман киндер күлмәк икән. Күз ачып йомганчы шул күлмәген өстән киеп куйды да баш яулыгын алмаштырды. Нәрсәдер укыгандай итте дә, тәвәккәллек белән:

– Йә, олан, башлыйк, – диде.

Башка көннәрдә без урманга кояш кыздырганда гына килеп җитә идек һәм, куак арасыннан сыдырыла-сыдырыла бер-беребез янына килеп, җыйган җиләкләребезне тикшерә идек. Чиләк тулуны тикшерү өч этаптан тора иде.

– Төбе яшьнәдеме? (Чиләк төбенең бер рәт җиләк белән каплануы безнең авылда шулай атала.)

– Синеке күпме булды? (Яртыга җитәрәк сорала.)

– Туламы әле?

– Туларга бер илле генә калды. (Безнең үлчәү буенча чиләк ырмавына җитәргә 4–5 см калган.)

Ашап, капкалап бөтенләй җыя алмаучылар, уен-көлке сөйләшеп, җыймыйча, аска үлән тутырып, җиләкне өскә салып мөлдерәтеп алып кайтучылар да була иде. Тулмаган савыт, чиләк белән урманнан кайту безнең авылда зур бер хурлык санала иде.

Мәрфугатти исә алай сөйләшеп тормады. Капчык күлмәге белән кураларны чожылдатып эчкә кереп китте һәм ике-өч сәгать буена миңа тамак кыргалап кына йөрде. Кояш кыздыра башлагач кына чожылдап куралар арасыннан чыкты да, мөлдерәп тулган чиләген салкын күләгәгә куеп, өстенә әрекмән япты.

– Инде кышлыкка җыйыйк, – диде.

Мин аңламадым. Аннан ул капчык күлмәген салды да гадәти чуар бала итәкле күлмәгенең тирән кесәләренә үләндер, ташборчактыр, кура яфрагыдыр, тагын әллә ниләр өзеп, сыдырып тутырды. Аннан карт юкә янындагы ашъяулык кадәр бер урындагы сары чәчәкләрне җыеп алды.

– Болары – суык тигәндә, – диде.

Аннан озынча сабаклы, сары чәчәкле үләнне йолкып ук җыйды.

– Менә шушыңа мәченең исе китә иде, – дип сөйләде ул. – Шушының тамырын иснәр өчен, келәткә кереп, әллә кайларга менә, төреп куйган капчыкларымны ертып бетерә.

…Аннан кыш буе авыл халкы Мәрфугаттигә дәвага йөри иде. Салкын тигәнгә, йөткергәнгә, баш әйләнгәнгә; тагын әллә ниләргә Мәрфугаттинең келәт матчасына элгән капчыкларында кипкән кура җиләге, гөләп, кура яфрагы, бөтнек, тагын әллә ниләр була иде. Ә теге «мәче ярата торган» үләннең нәрсә икәнен мин 30–40 еллардан соң гына белдем. Мәрфугатти валериан үләнен җыйган икән.

Заманында Мәрфугатти турында мин район газетасында зур бер мәкалә бастырган идем. Ул мәкаләне Мәрфугаттигә укыганнар һәм, ишетүемә караганда, карчык аннан бик риза калган. Авылга бер генә сәгатькә тукталган арада, әни миңа бер төргәк бирде һәм шыпырт кына әйтте:

– Мәрфугатти бирде моны, суык тигәндә генә тотсын дип әйтте…

Төргәк эчендә яфрагы-ние белән сыдырып җыеп киптерелгән кура җиләге иде. Хәтерлим: шул кышны Мәрфугаттинең әлеге дәвасы белән дәваланырга берәр сылтау чыкмасмы дип гел көтеп йөрдем.

…Мәрфугатти үләр алдыннан туу турында таныклыгы белән кызыксынганнар: 99 яшь булган. Соңгы сүзе итеп болай дигән:

– Шөкер, хәсрәтне күп күрдем…

Тагын күршедә Хәдичәтти дигән карчык бар иде. Бала вакытта урамда малайлар белән бәхәсләшеп утырганымны хәтерлим.

– Шәймулла абзый хатынының исеме ничек? – дип сорый арабыздан берәү.

– Камәрттә.

– Ә Вәли хатынының?

– Мәйсүфәттә…

Шулай бөтен урамдагы кешеләрнең исемен барлап чыга идек. Ни өчен хатын-кыз исемен? Чөнки авылдагы хатыннарны «Йосып хатыны», «Гыйният хатыны» дип кенә атап йөртәләр, ә без – малайларга бу хатыннарның исемен ачыклау кызыклы бер уен, хәзергечә әйтсәк, «проблемалы мәсьәлә» була иде. Менә шунда арадан беребез:

– Ә Хәдичәттинең исеме ничек?– дип сорап куйды.

Ни гаҗәп, бу сорауга беребез дә җавап бирә алмады.

Беренчедән, Хәдичәтти «фәлән кеше хатыны» түгел, аның ире гражданнар сугышында үлеп калган, ул, авылда гомере буе ике-өч тол хатынның берсе булып, зур авырлык белән ике егет үстергән, аның иренең исемен без белми идек. Икенчедән, без малайлар өчен ул карчык шулкадәр якын, үз кеше иде, ул әллә кайчаннан бирле Хәдичәтти иде һәм аның исеме башкача булырга тиеш түгел кебек иде.

Хәдичәтти әнә шулай «исемсез» калды. Бу сүз – Хәдичәтти сүзе – башка хатыннарның исеменнән зуррак, киңрәк мәгънәдә иде. Ни өчен дисәң, ул безнең тирә малайлары өчен рухи бер ана булды, йомыш белән керсәң, Хәдичәтти җәһәт кенә базына чыгып китә дә, әбәт чиләге белән салкын катык алып чыгып, тавык үләнле хәтфә ишегалдына утырта иде.

– Менә, олан, катык ашап ал, – дип, үзе сине сөйләштерә башлый иде. Ә ул хикмәтле итеп сөйләшергә ярата иде, авыл халкы аны «сайландыра» дип әйтә иде. Хәдичәтти һәрвакыт рольгә кереп сөйләште. Мәсәлән, син, яңа күлмәк киеп чыккач, шатлыгыңа чыдый алмыйча, сәгатенә сиксән чакрым тизлек белән элдертеп, урамны узасың. Икенче көнне исә йомыш белән кергән җирдән Хәдичәттинең хәтфә ишегалдында катык ашыйсың. Ә ул болай сөйләштерә:

– Карале, кем, олан… Кичә карап торам, ярабби, бер матур малай, матур күлмәк кигән, ярабби, каты да чабып узды… И-и-и… Кем генә булды икән шул, беләсем килеп калды.

Синең катыклы кашыгың чирәмгә төшеп китә, кисәк бәргән бу шатлыктан синең тамагың буыла, һәм син шәрран ярасың:

– Хәдичәтти, минием ул, минием!

– Ә-ә, шулаймыни… – дигән була Хәдичәтти-артистка, – шулаймыни… Әйтәм җирле, бик каты йөгерәдериең… Яңа күлмәк тектеләрмени?

Хәдичәтти балаларны әнә шулай шатландыра белә иде. Хәер, балаларны гына түгел, үзеннән он, бәрәңге, ипи, крәчин алып торган кешеләрнең әҗәтләрен, әгәр мохтаҗлык аркасында вакытында түли алмасалар, Хәдичәтти гел кичереп (списать итеп) бара иде. Сугыш вакытында ул баласыз калды. Ике улы фронтта хәбәрсез югалды. Хәдичәтти дүрт кыш буе, үз өен бикләп, ятим калган фронтовик балаларына ана булып яшәде. Ул балалар Хәдичәтти аркасында әнисезлекне белми үстеләр. Хәзер алар республикабызда бик ихтирамлы кешеләр: кайсы мәктәп директоры, кайсы алдынгы төзүче-депутат, кайсы автохуҗалыкта зур эштә. Боларның икесе дәүләт орденнары алды. Ул орденнарның һәрберсендә, әлбәттә, Хәдичәттинең дә өлеше бар, Хәдичәтти бөтен урамга шулай икенче ана булып яшәде. Ике малае эзсез югалгач та, кешегә күз яшен күрсәтмәде. Гадәттән тыш сабыр иде, кайгысын колхоз эшендә баса иде. Ләкин язмыш Хәдичәттигә карата шәфкать күрсәтте, сугыш беткәндә аның уллары табылды. Бераздан алар кайтып төштеләр. Берсе еракка – Норильскига китеп урнашты, икенчесе, йортта калып, 15–20 еллар буе колхозда бригадир булып эшләде. Үз гомерендә Арчадан ары узмаган Хәдичәтти самолётка утырып Мәскәү, Красноярскилар аркылы Норильскига барды. Шунда поляр төнне уздырып кайтты. Яз көне ул кайткач, авылга ике яз килгәндәй булды.

– Анда гел төн генә икән, – диде ул, елмаеп.

– Аэропланда курыкмадыңмы? – дип сораштылар аннан замандаш карчыклары.

– Ю-ук. Бернәрсәсе дә юк аның. Зур балык шикелле бер нәрсәнең эченә кереп утырасың, утырган җирең әз генә дерелдәп тора. Ике-өч тапкыр һәйбәт чәй бирделәр. Юк, курыкмадым.

Хәдичәтти, сиксәннәргә җиткәч, йорт эшеннән азат булды. Сәламәтлеге дә шәптән түгел иде, оныклар да үсеп җитте, малай белән килен, ул гомер кичергән теге йортны сүтеп, яңа «дворец» салдылар. Хәдичәтти урамга чыгып сөйләшеп утырыр өчен замандашларын эзли, йөренә иде. Әмма замандашлар юк иде инде.

…Мин аспирантурада укыган вакыт иде, Хәдичәтти мине «бик зур» кеше дип чын күңеленнән ышана иде һәм, узган заманнарны сөйләшергә дип, без капка күләгәсендәге эскәмиядә утыргалый идек. Бервакыт ни җүләрлек килгәндер, мин Хәдичәттидән сорый куйдым:

– Хәдичәтти, син яшь вакытыңда җырлый идеңме?

– Ник җырламаска? Би-ик, би-ик җырлый торганыем…

– Хәдичәтти, шул җырларның берсен генә булса да хәтерләмисеңме? – Мин блокнотымны, карандашымны алдым.

– Ник хәтерләмәскә? Бик хәтерлим…

Хәдичәтти берсен генә җырлап күрсәтте…

Һәм мин үз гомеремдә беренче тапкыр Хәдичәттинең – сиксәнгә җиткән карчыкның яшьләрчә көр тавышын, хикмәтле сүзләрен ишетеп таң калдым. Ул болай җырлады:

 
Әя агач, яшең күпме?
Түгелгән яфрагың күкме?
Минем күк хәсрәтең күпме
Диеп сорыйм агачлардин…
 

Минем кинәт кенә күңелем тулды. Ике малаен югалткан елда Хәдичәтти белән без урманда утын әзерләгән идек, һәм ул, бик еш кына карт имән янына килеп, сүзсез калып имән башына карап тора иде. Ул агачлар белән серләшкән икән. Бу юлларның Кандалый шигыре икәнен ул вакытта мин әле белми идем. Китапханәдә шул шигырьгә юлыккач, минем авылга кайтасым һәм Хәдичәтти белән тагын бер сөйләшәсем килде.

Кайтуга аларның капка төбендәге бүрәнә өстенә барып утырдым, Хәдичәтти эшсез, бер шөгыльсез тыкрыкта арлы-бирле йөренә иде. Килеп утырды, хәл-әхвәл белештек. Шунда мин аннан сорап куйдым.

– Хәдичәтти, сезнең иске йортны сүткәндә чормадан китаплар чыкмадымы?

– Ник чыкмасын, чыкты, – диде ул тыныч кына.

– Аларны нишләттегез?

– Нишләтик, бернишләтмәдек. Әнә әрҗәдә, лапастагы утын әрдәнәсе өстендә.

…Йомарланып, яңгырда җебеп, ниндидер җан ияләре тарафыннан кимерелеп беткән кулъязмалар арасыннан мин берсен сайлап алдым. «Йосыф-Зөләйха» поэмасының бер язмасы иде ул. Бу кулъязма хәзер Казан университетының китапханәсендә сирәк кулъязмалар бүлегендә саклана һәм поэманы тикшерүче, өйрәнүче галим Ф.Фасеев үзенең гыйльми хезмәтендә безнең Хәдичәтти биргән вариантны да телгә ала. Мин моңа бик шат – Хәдичәттинең исеме тарихка кереп калырга бик тә, бик тә лаек иде.

…Хәдичәттинең кабере безнең авыл зиратының иң матур урыны – кояшлы, җиләкле тау кырында. Аның кабере очында бик көяз каен агачы бар. Җәйнең тын, эссе көннәрендә дә вак, затлы-пөхтә яфракларын дерелдәтеп, һава дулкыны белән серләшеп утыра ул каен. Мин шул каберлеккә киләм дә (Хәдичәтти янында үз әнием дә ята) каен башына текәлеп торам. Җир астыннан әйтерсең лә Хәдичәтти каенга дәшә:

 
Әя агач, яшең күпме?
Түгелгән яфрагың күкме?
 

Исәнме, яшьлек!

 
Каюм Керәнлегә бара,
Аягында күн итек,
Хәбирәсе үкереп елый,
Үз баласы күк итеп.
 

Бу бәет утыз бишенче елларда безнең авылга килеп җитеп мине тетрәткән иде. Авылда Өчиле дигән җирдән бер килен бар иде – исеме Зөлкамал – үз авыллары турында сагынып-сагынып ул әллә ниләр сөйли иде. Киленнәр сагынуы… Солдат сагынуы… Никадәр изге хисләр, пакь кичерешләр бу…

Зөлкамалның сөйләвенчә, Өчиле әнә тегендә генә, урман артында гына, әби патша юлы белән китсәң, нәкъ Өчиле өстенә килеп чыгасың. Юк, сезнең яндагы алты-җиде хуҗалыклы Өчиле түгел, безнеке – йөзләп йортлы, көньякта, зур, таза авыл. Әнә урман артында гына. Ул бездәге байлык, бездәге иркенлек. Август ахыры җиттеме, тау башындагы чикләвеккә ябырыла халык. Колхоз җыйдыра. И аның матурлыгы, и андагы күңеллелек. Капчык-капчык төяп атлар белән амбарга озатабыз. И андагы уен-көлке, и ул чикләвек җыйгандагы шатлык, җырлау… Аннары колхоз атна буе чикләвек бүлә. Берәр ат йөге чикләвек алучылар була. И-и, безнең Өчиле…

Аннан Зөлкамал үз авылларында булган фаҗигане сөйли: Каюм исемле егет, күрше авыл Керәнлегә барганда, ни сәбәптәндер суга батып үлгән. Аның сөйгән кызы калган. Халык бу вакыйганы бик авыр кичергән һәм бу турыда бәет чыгарганнар. (Шул бәетне язып ала алмавыма әле дә үкенәм. Тик бер кисәге генә хәтердә калган.) Өчиле, чикләвекле тау башы, зур сулы хикмәтле Керәнле авылы әнә шулай могҗизалы бер як булып балачак хыялларын биләп алды. Ерак та түгел, безнең авылдан көньяк-көнчыгышка китсәң, нибары унөч-ундүрт чакрым.

Мине гомер буе көньяк тартты. Төньякта Чепья, Малмыж, Балтач, Борбаш, Карлыган дигән авыллар бар иде, алар нигәдер еланлы, караңгы сазлык авыллар булып күз алдына килә иде. Тәпи йөри башлау белән, мин гел үзебезнең авылдан көньякка – кояшка таба чыгып китәргә кызыктым. Хыял гел шул якка тарта иде. Моның сәбәбен (мине идеалистлыкта гаепләмәсеннәр) мин илле яшемә җиткәндә генә белдем. Мине бабайлар туфрагы тарткан икән. Чөнки әти ягыннан бабай бездән көньяк-көнчыгышка урнашкан Тәкәнеш ягыннан күчеп килгән. Әни – көньяктагы Симет авылыннан. Күрәсең, аларны да кан тарткан, ә ул «тарту» миңа да күчкән.

1948 елның июль аенда ронода миңа приказ тоттыралар: фәлән иптәш фәләневне Чүриле районы Керәнле җидееллык мәктәбенә тарих, конституция, география фәннәре укытучысы итеп билгеләргә…

Минем хәл! Керәнле! Өчиле! Чикләвекле таулар! Бәхет дигәннәре шулдыр инде ул!

Һәм кырык сигезенче елның унбишенче августында мин Керәнле дигән хикмәтле бер авылга таба юлга чыктым. Чүриле дигән урыс авылы безнең авылдан ун чакрым ераклыкта. Сугыш чорында аны район үзәге иттеләр. Чүриле үзебезнеке, аның урамында без үзебезнең урамда йөргән кебек рәхәтләнеп йөрибез. Әмма Чүриле авылының кырыннан биек дамба уза. Астында хәтта тоннель бар. Ул дамба – тимер юл. Дамбаның теге ягы – чит илләр, чит халыклар, чит гадәтләр. Ул як – экзотик як. Анда – Өчиле, Керәнле, анда – Симет, Шыңар, арырак – Теләче… Әни сөйләве буенча чамалыйм, бу як – Мәүлә Колый, Габделмәннан Рахманколый, Солтан Рахманколый, Таиб Яхиннар чыккан төбәк. Яхиннар – әнинең турыдан-туры бабалары. Әти, шул якның кияве буларак, күп кешеләр белән аралаша, фикер алыша иде. Мин тагын читкә киттем…

Мин бит әле Чүриле дамбасын чыгып, Өчилегә таба юл алган идем. Хәзер инде хәтерләмим. Өчилегә юлдан килеп кердемме, әллә тау башыннан төштемме. Тик мәһабәт көяз чикләвек агачы каплап алган тау буенда мылтык аскан бер абзый юл өстенә чыгып мине каршы алды.

– Керәнле ә-ә-нә тегендә, болын буйлап барасы да барасы, – диде. – Шәп авыл, энем, бәхетле икәнсең, юньле җиргә эләккәнсең, – диде. – Фатир төшәргә тәгаен генә урының булмаса, йә безнең кода Рамазан абзыйларга, йә минем баҗай Хәсәннәргә сугыл. Керәнлеләр – юньле халык…

Тау башындагы куе чикләвек урманын күргәч, безнең авылдагы Өчиле Зөлкамал сүзе искә төште:

– Безнең урман, – дип сагынып сөйли иде ул, – баш өстенә егылам-егылам дип тора.

Мин ул вакытта күз алдына китерә алмый идем. Урман тау башында буламыни? Урман бит ул, бездәгечә, басу түрендә генә булырга тиеш! «Егылам-егылам» дип торган чикләвек урманының каравылчысы мине Керәнлегә таба озатып калды.

Өчилене чыгып бераз баруга, мин яшел тугайга – борыла-сарыла киерелеп яткан елганың киң болынына килеп чыктым. Бу хәтфә тугайлы Керәнле болыны иде. Таллыкка терәп салынган буа куенында тегермән утыра. Дамба шактый таза, ул тотып калган су бөтен болынны бүрттереп зур куәтен кыса төшеп тын җәелгән. Суның итәге ике чакрымнарга килеп җиткән. Тегермән дамбасы өстендә киң кара фуражка кигән мәһабәт бер ир күренде. Күкрәгендә юл-юл тельняшка.

Керәнле буасында районда беренче буларак динамо куелган, һәм кичләрен авыл гөлт итә икән. Хәби – шушы авыл егете, Тын океан флотында тугыз ел хезмәт итеп кайткан алтын куллы диңгезче. Электростанция начальнигы икән.

Мәктәптән мине туп-туры квартирага озаттылар. Минем өчен гаҗәеп бер дөнья башланды.

Еллар әле авыр иде, ипи карточкасы беткәнгә дә тугыз ай чамасы гына, магазиннар әлегә юка, бик юка…

Әмма Керәнледә тормыш икенчерәк икән.

Бу республикага мәшһүр «Кызыл партизан» колхозы икән. Председателе Шәех абзый – мәһабәт гәүдәле өлкән яшьтәге кеше – республика Верховный Советының депутаты икән.

Минем, квартирага урнашып, әби белән чәйгә утыруым булды – ишекне кактылар. Әби җәһәт кенә чыгып китте һәм зур бер түгәрәк ипи, бер йомарлам май тотып керде.

– Моны сиңа мәктәптән җибәргәннәр, – диде.

1948 ел җәендә бер бөтен ипи һәм бер йомарлам май! Мәктәп сыер асрый, иген чәчә, сыерның бозавын үстерә икән…

Малайлыктан чыгып егет булу чорын мин шул авылда уздым…

Сугыш елларына туры килгән балачакта без кино карамыйча, радио тыңламыйча үстек. Безнең нәрсәбездер җитмидер, ниндидер сәләтләребез үсеп китә алмыйча һәлак булгандыр. Керәнле мәктәбенә килеп эшли башлауга, мин юньле ике кеше белән дуслашып алдым. Болар – математика укытучысы, фронтовик, Берлинны алган, 1945 елның Җиңү парадында катнашкан өлкән лейтенант Тәлгать Ибраһимов һәм тугыз ел чамасы Тын океан флотында хезмәт иткән, Керәнле «электростанциясе» начальнигы Хәби Фазуллин иде. Яшь аермасы безнең дуслыкка комачау итмәде. Мин дәрескә әзерләнеп төннәр буе мәктәптә, укытучылар бүлмәсендә утырам, шунда Тәлгать Ибраһимов белән Хәби дә килә иде. Менә китә сүз, җыр. Хәби миңа тарих, география буенча ярдәм итә, идәнгә картаны җәеп салабыз да, сузылып ятып, иртәгесен минем дәрескә кирәк булачак вулкан, тау, күлләрне эзлибез.

Тәлгать абый сугыш хәлләрен сөйли – информациягә, аң-белемгә сусаган баш мием рәхәтләнә, байый. Мин көннән-көн үсәм. Ул арада, директорны күндереп (директор Сара – Хәбинең хатыны), «Родина-47» маркалы радиоалгыч кайтартабыз, мин коры элементлар, антенна, заземлениеләр белән мәш киләм, ә тегеләр икесе дә инженер! Мине өйрәтәләр дә өйрәтәләр. Безнең компаниягә бервакыт рус теле укытучысы Галина Марковна катнашып китә. Һәм озын көзге төннәрдә без дүртәүләп зур дөньяга чыгабыз: Хәби Тын океан, Порт-Артур, Кытай җире турында, бөтен мәшһүр киноартистлар турында әллә ниләр сөйли. Сергеев-Ценский, Степанов, Станюкович һәм Леонид Соболев әсәрләрен күңелдән белә. Кыскасы, минем күңел тәмам урыныннан купты, мин хәзер диңгез флотына алынсам, кеше булырмын, башка частька эләксәм, дөньяда яшәүнең бер мәгънәсе дә калмаганлыктан, яшәп маташмаска дигән фикергә килдем. Галяның исә үз дөньясы: аның балачагы Армавир шәһәрендә сәхнә артында узган, аның әтисе дә, әнисе дә актёрлар булган, алар кулга алынгач, Галя детдомнарда йөргән-йөргән дә менә бу авылга килеп чыккан. Ул берөзлексез французча өйрәнә, стенография курсында читтән торып укый, Мәскәүдәге «Иняз» курсларына контроль эш җибәрә һәм төннәр буе безгә Качалов, Москвин, Шаляпин, Щепкин, Якушенко, Провоторов, Загорскийлар турында сөйли, спектакльләрдән монологлар укый иде. Минем алда рус драматургиясе, сәнгать дөньясы ачылып китте. Галя ике-өч көн узган саен район үзәге Чүриле китапханәсенә торып чаба, үзенә һәм миңа китап ташый иде. Диңгезче язучыларны укып бетергәч, әлеге компания мине Гюго, Бальзак, Флобер, Гейне дөньясына этеп кертте. Мин, ял көннәрендә махсус Казанга килеп, рус театрының спектакльләрен карый башладым. Островский, Гоголь, Горький, Чехов… Болар Галяның дүрт алласы иде. Казанга барып театрга кермичә кайтсаң, Галя, рәнҗеп, чын күз яшьләре белән елый иде. Диңгез дәресе, сәнгать дәресе хәрби җыр белән алышына: Тәлгать абый сугыш чоры җырларын бик яратып, моңланып та, яшьлеген сагынып та җырлый иде. «В землянке», «Огонёк», «Тёмная ночь», «Моя любимая», «Вечер на рейде», «В прифронтовом лесу» кебек җырларны дүрт тавышка яңгыратабыз. Аннан вальслар китә: «Амурские волны», «Дунайские волны». Хәби һәр көнне «На сопках Маньчжурии» вальсын җырлый – көнчыгыш тарихы аңа аеруча якын, аның яшьлеге Владивостокта, Порт-Артурда узган. «Шотландская застольная»ны хор белән җырлыйбыз. Мин инде җырчы булырга, артист булырга хыялланам. Миңа хәзер рус, Европа җырлары дөньясы ачылып китте. «Родина-47» бик әйбәт, юньле радиоалгыч булып чыкты. Укытучылар бүлмәсенең бер почмагында радиоалгыч тора… Менә аның яшел индикаторы яна башлый. Бу могҗизалы аппарат мине планета белән таныштыра. Мин үз гомеремдә беренче тапкыр французча, гарәпчә, немецчә, кытайча сүз ишетәм, җырлар тыңлыйм. Каһирәдәнме, Димәшкътәнме Коръән укыйлар. Кыска-кыска сигналлар, позывнойлар, Морзе әлифбасы арасына кайвакыт метеостанцияләрнең үзара сөйләшкәне килеп керә. Мин төннәр буе шулай Зур дөньяда сәяхәт итәм һәм, әлбәттә, үземне бик бәхетле сизәм. Дәрестән соңгы сәгатьләрдә гаиләле укытучылар өйләренә кайтып киткәч, мин аеруча зур бәхет кичерәм: мин «Маяк» тыңлыйм. Музыка бервакыт мине тәмам кешелектән чыгарды. Минем күңелне җилкетә торган, акылдан шашарлык дәрәҗәдә ашкындыра торган берничә җыр бар иде. Боларның нинди хасияте булгандыр, аны мин әле дә әйтә алмыйм, әмма бу җырлар минем яшьлек хатирәләрем булып мәңгегә күңелдә яши. Боларның беренчесе – «Пути-дороги» дигән җыр иде. Моны ул вакытта хатын-кызлар хоры башкара иде. Ул җырны Сергей Алымов сүзләренә Исаак Осипович Дунаевский язган икән.

 
Бегут, бегут пути-дороги… –
 

дип, хатын-кызлар әллә нинди эчкәре үзәк өзгеч тавыш белән мине әллә кая еракка чакыралар иде. Мин үземне, сихерле сиреналар тавышына әсәренеп, үзен бәйләп куйган мачтадан ычкынырга газапланган Одиссей кебек хис итә идем, бу хордагы кызлар мине гел еракка чакыралар иде. Минем авылда яшәвемнең, укытып йөрүемнең шулай итеп бер мәгънәсе калмады. Икенче җыр… Хәер, ул җыр тәэсиренә бирелгәнче, мин әле бу авылда беренче мәхәббәт хисенә дучар булып иләс-миләс килеп йөрдем. Минем бу дөньяда бер эшем дә кешечә рәтле булмады…

Мин мәктәп балаларының хор җитәкчесе, драма түгәрәге җитәкчесе, тагын әллә нинди җитәкчеләр идем. Мин тарих, география, конституция укытудан тыш, авырган, декретка чыккан кешеләр урынына рус теле, ботаника, зоология, физкультура… тагын әллә нәрсәләр укытам, өлкән пионервожатый, агитколлектив җитәкчесе, күрше авыллардагы башлангыч мәктәпләрдә штаттан тыш инспектор, колхоз фермасында газета чыгаручы, уку йорты советы, район китапханә советлары, колхоз комсомол комитетының бюро әгъзасы… тагын әллә нәрсәләр идем.

Шуның өстенә әле минем туганнан бирле хыялланган бер эшем бар: газета корреспонденты. Минем хыялымча, ул инде дөньядагы бөтен гаделлекнең патшасы. Минем район газетасында инде әллә ничә мәкаләм басылып чыкты, һәм мин горур кыяфәттә инде зур блокнот тотып колхозның яшелчә бакчасына, ат абзарларына, фермасына барам, сорашам, язган булам… Бераздан мине район газетасы гына канәгатьләндерми, мин «Яшь сталинчы»га («Татарстан яшьләре») үрелеп карыйм. Бәхет! Гали Хуҗи имзасы белән хат килә, киңәшләр бирәләр һәм минем мәкаләләрне баса башлыйлар. Ләкин мине бу газета гына канәгатьләндерми. Мин «Кызыл Татарстан»га үрмәлим. Күпмедер язмаларымны «газетада урын җитмәү сәбәпле» кайтарып җибәргәч, ниһаять, газета ихтыяҗына туры килә торган материал җибәрәм һәм «Кызыл Татарстан»да басылам! Ну инде ул көннәрдә мин кешеләр белән әллә исәнләштем, әллә юк… Шулай мин үзем өчен район газетасы «Сталинчы», өлкә газеталары «Яшь сталинчы», «Кызыл Татарстан»ның «штаттан тыш корреспонденты» дигән горур исем уйлап таптым. Мәкаләне мин төннәр утырып, йокы хисабына яза идем… Кыскасы, мин эшсезләрдән, эшлексезләрдән саналмый идем…