Әсәрләр. 3 томда / Собрание сочинений. Том 3

Алай да чишмә бар әле…

 
Чишмәләр үзләре минем
Учларыма су салды.
Су салды алар яшәргә
Көчәйтеп тик сусауны.
 

С. Хәким

Сафый абзыйның йорты урам рәтеннән бөтенләй читтә – су буена таба бүлтәеп чыккан тау битендә. Урам тормышы аңа кагылмый. Ул – бөтен хуҗалыгы, бала-чагасы белән урам тормышыннан читтә. Үзе колхозның яшелчә бакчасын саклый. Сугышка кадәр һәм сугыш елларында колхоз кишер, чөгендер, кыяр, помидор, шалкан үстерә һәм көзен хезмәт көненә шуларны бүлә иде. Яшелчә бүлгән көнне китә пешеренү! Чөгендер пәрәмәче, шалкан пәрәмәче, кишер бөккәне… Хәзер боларның берсен дә утыртмыйлар, үстермиләр. Рентабель түгел икән. Халык хәзер кибеткә көйләнгән. Район үзәгеннән кибеткә кәбестә, помидор, кыяр килә. Хатын-кыз сумкасын тотып шунда таба чаба. Әмма үзе үстермәгән яшелчәдән хатын-кыз файдалана да белми. Хәзер чөгендер пәрәмәче, чөгендер катыгы, кишер бөккәне, кәбестә бөккәне, шалкан пәрәмәче, чөгендер, шалкан суы дигән ризыкларны әзерләүчеләр бөтенләй юк. Болар истәлекләрдә генә. Бик кызганыч…

Ә Сафый абзый үз балаларының сумка тотып кибеткә йөреячәген уйламады, хәер, моның өчен аның вакыты да юк иде, колхоз бакчасын каравыллап, үзенең тау битендәге хикмәтле кыен бакчасын карап, ул яши бирде.

Рәвеш – мари. Кызгылт бит, зәңгәр күз, очлы ияк. Сирәк сакал. Өстә – кызыл сатин күлмәк. Бакча – таулы. Киртләч-киртләч. Авылда бүтән мондый бакча юк. Киртләч саен койма буенда бер умарта, багана умарта. Кемнәр уйган? Сафый абзый моны ата-бабадан калган дип аңлата. Кушамат – чирмеш. Сафый абзый моны бөтен тормышы белән аклый, «чирмеш» дигәнгә кимсенми генә түгел, киресенчә, шуны расларга тырыша. Кеше, мәсәлән, бакчасында бары тик бәрәңге генә үстерә (безнең авылда әле дә шулай: ашъяулык кадәр җирдә дә бәрәңге үстерергә тырышалар). Әмма Сафый абзый бакчасында эшләр башкача: су буенда, койма баганасы хезмәтен үтәп, бер рәт зирек үсә. Шунда ук бер төп биек кара чыршы. Шунда ук колмак, таллар. Бөтнек үләне бары тик Сафый бакчасында гына. Каерылып, дуамалланып үскән, өй урыны кадәр куаклык – балан. Тагын әллә ниләр. Боларның кирәклеген, рәтен бары тик Сафый абзый үзе генә белә, авыл халкы исә аңа сәер кеше дип карап яши бирә. Сафый картның абзарына, утынлыгына кергән кеше юк. Аның бакчасына кеше аяк атламый. Чөнки үзләре өчен оялалар. Бөтен кешедә – бәрәңге бакчасы. Ә монда? Ходай белсен, кыргый оҗмах. Башка кеше дә кыш чыга, Сафый абзый да. Хатыны да үзе кебек: Мөфлихә түти биш чакрымлы күрше авылдан. Бөтен шөгыле – әлеге күрше авылдагы туганы янына барып хәл белү.

Сафый абзый исә боларга берни әйтмәде, киресенчә, ике кыз туган очрашкач, ул шатланып китә, келәтенең аннан башка беркем дә белмәгән урыннарыннан кәрәзле бал алып керә, боларны чәйгә утырта да үзе тау башына – чишмәле тауга чыгып чирәмгә утыра иде. Ә чишмә гөрли, чурлый… Язын бу тау башына малай-шалай җыела, аннан, соңрак, инде язгы ташулар көчәйгән чорда, монда егетләр җыела, язгы кояшка шатланган кызлар кәс-кәс басып бу чишмәгә суга төшәләр, егетләр тау башыннан, Сафый абзыйның кояш җылыткан коймасына арка терәп, алар белән сүз уйнаталар иде.

Җәй көне… Җәй көне Сафый абый шунда. Чишмәне ул карап тора, өстен яба, тамагын чүп-чардан чистарта, әйләнә-тирәсендәге чүп үләнне йолка, үзенең хикмәтле, кирәмәтле бакчасына кереп югалганчы чишмәне бер әйләнә. Аннан, көндезге сәгать 12 ләрдә, чишмә янында хатын-кыз әвәрә килә: уракчы хатыннар, яулыкларын артка чөеп, бит юалар, көлтә бавы чылаталар, өстикәгә су тутыралар. Уракчылар кайтып китүгә, даңгыр-доңгыр килеп, кулазак арбага мичкә салган өлкән ат караучы Әхмәт абзый төшә, башта чишмәдән агып чыккан ерганакка алып килеп, йөгән сабагын ычкындырып, аркалыгын бушатып, сызгыра-сызгыра ат сугара. Аннан, озын агач саплы кара тимер чиләк белән мичкәгә чишмә суын тутыра башлый. Сафый абзый шунда бик бәхетле була, керт-керт атлап таудан чишмә өстенә үк төшә дә бәрхет чирәмгә җайлап утырып кәеф-сафа кора. Ул караган чишмәнең суын бүген колхозның җитмешләгән аты рәхәтләнеп эчәчәк. Сафый абзый шатлыктан кызгылт-сары тар сакалын сыпыра, аның вак зәңгәр күзләренә очкын йөгерә һәм ул бәхете ташыган кыяфәттә болай ди:

– Алай да чишмә бар әле, име, Әхмәт?!

Шул көе ул елмаеп кала.

Әхмәт абзый исә, зур гәүдәсен җайга кыймылдатып, агач саплы чиләк белән мичкәгә су тутырып маташа, ул, гомумән, сөйләшергә яратмый, ул эш кенә эшли, әмма Сафый абзыйның бу чишмәсенең кеше тормышындагы әһәмиятен ул да югары бәяли һәм, сүзгә гадәттән тыш юмартланып, Сафый абзыйның әлеге лирик чакыруына ул да җавап бирә:

– А-а…

Бу инде туган телгә тәрҗемә иткәндә менә нәрсә дигән сүз: әйе, ы-ы, Сафый туган, синең бу чишмәң безнең барыбыз өчен дә кирәк, син дөрес әйтәсең, сиңа рәхмәт.

Чишмә тирәсендәге без исемен белмәгән куе яшел үсемлекләрнең сап-сары чәчәкләренә бал корты куна, чишмә өстендә бүре көянтәсе очып йөри, әллә каян гына төклетура быжлап килеп куна, Әхмәт абзыйның аты бу төклетураны кигәвен дип белеп тартылып куя, камыт бавы, бөят күне шыгырдап ала. Сафый абзый елмаеп, бәхет чәчеп утыра. Әхмәт абзый да бүген үзенең артыграк сөйләшеп ташлавыннан кыенсынып калган сыман һаман әле чишмә инешенә үрелеп яткан атын ачулана: аты чишмәгә суга төшкән бер кызның чиләгенә үрелеп, авызлыклары белән зыңгырдап, төкле кара иреннәре белән чиләк бавын кыймылдатып ята икән. Ә теге кыз ачуланмый гына түгел, шатлана ук: халыкның ышануы буенча, ат ирене тигән чиләктән су эчү – иң изге эш. Ат эчкән чиләкне шуңа күрә чайкап та тормыйлар. Ат эчкән чиләктән эчсәң, йокың ачыла. Булачак киленгә исә болар барысы да кирәк…

Әхмәт абзый аркалыкны күтәрә, йөгән сабагын тарттыра һәм дилбегәне кулына ала. Аннан, мичкә өстенә менеп артын төрткәч, атка дәшә:

– А-а…

Ат моны аңлый: әйдә киттек, кичен сусап эштән кайтачак синең туганнарыңа, иптәшләреңә бу суны алып кайтып кую – синең белән минем өскә төшкән изге бурыч дигән сүз инде ул. Камыт агачы шыгырдый, мичкәдә су чайпала, арба ераклаша, әмма Сафый абзый бәхетле.

Иртәгә шушы вакытта Әхмәт абзый тагын шулай су алырга төшәчәк, Сафый абзый тагын шулай иркенләп чирәм өстендә чишмә акканга хозурланып утырачак, һәм Әхмәт абзый ике-өч чиләк су алуга, Сафый абзый тирән сулап әйтәчәк:

– Алай да чишмә бар әле, име, Әхмәт?!

Әхмәт абзый тагын күп сөйләшенә инде дигән бер кичереш белән, әмма Сафый абзыйны яратып, аңа җавап бирәчәк:

– А-а…

Ә бераздан, кичкә таба, чишмә буена вак-төяк кыз бала җыелачак, анда инде яңа бәрәңге юу (аны пычак белән арчып булмый, чиләк белән чишмә тамагына куялар да чурлап аккан суда дөбердәтеп көянтә башын тыгып болгаталар, яңа бәрәңге арчыла да бетә), бүген суйган тавыкны юу, ит юу кебек эшләр башлана, Сафый абзый акрын шыгырдап, билләрен тотып урыныннан күтәрелә. Чишмәгә тагын бер тапкыр карап ала да үзе өчен генә әйтә:

– Алай да чишмә бар әле…

Бу чишмә әле дә шулай чурлап ага, безнең авылдан читкә киткән кешеләр, авылга кайткач, әле дә булса беренче чиратта шул чишмәгә төшеп битләрен, кулларын юалар, рәхәтләнеп суын эчәләр.

Дүрт тополь

Әти солдат тормышын сагына, буш вакыты булган саен, безгә солдат чагында күргәннәрен сөйли, армиядә алып барган көндәлек дәфтәреннән җырлар укый иде. Үзе солдат вакытын сагына, ә үзе солдат булып хезмәт иткәндә туган ягын сагынган… Белмәссең…

Әтинең солдаттан алып кайткан берничә истәлек әйберсе бар иде. Шуларның берсе – солдат уставы. «Подробная программа обучения молодых солдат пехоты» диелгән. Бу китапка патша нәселенә исәнлек теләп догалар, гарнизон хезмәте, эчке хезмәт, строй әзерлеге, политик әзерлек буенча главалар теркәлгән. Уставны Киев хәрби округы командующие приказы буенча төзегәннәр. Бу китап миндә кадерле мирас булып саклана, һәм өйгә килгән кунакларга мин моны һәрвакыт күрсәтәм. Хәзерге заман укымышлысын Достоевскийның утыз томы, Толстойның егерме дүрт томы белән гаҗәпләндерә алмыйсың, мин шуны аңлап бераз гына хәйләлим: теге уставны тоттырам. Ә анда мондый сүзләр бар: «Получать водку в казенныхъ винныхъ лавкахъ можешь только по записке своего ротнаго командира съ приложениемъ печати. Онъ же определяет место куда можно приносить и где пить спиртные напитки.

Полезно сказать молодому солдату, что водка къ греху ведетъ. А очень ужъ понадобылось ему выпить рюмку – чтобы спросился у отделенного, сходилъ въ полковую лавочку и там выпилъ.

Кстати будетъ разъяснить имъ, что въ полковой лавочке за 4–5 коп. два человека напьются вдоволь чаю и съедять по полбулки, тогда какъ за те же деньги они могутъ выпить по рюмке водки безъ закуски».

Устав әнә шундый.

Әти үз гомерендә аракы эчмәде. Умартачы булганлыктан, ул үзенә кайбер гадәт нормалары эшләгән һәм боларны закон төсенә керткән иде. Аның әйтүенчә, умарта кортлары кеше тәнендәге тир, одеколон һәм аракы исләрен яратмыйлар. Умарта янына чыкканда шуңа күрә ул юынып, чистарынып чыга һәм битлек кими, «курилка» дигән төтен савыты белән файдаланмый иде. Эчүчелеккә каршы нәфрәтне тәрбияләү өчен әтинең конкрет мисаллары була иде. Бер вакыйга истә калган. Көзнең бик ямьсез, кар явып торган сыек пычраклы көнендә безнең өйгә юештән калтыранган, лычма суга баткан чабаталы бер егет килеп керде. Бездән егерме биш чакрым ераклыктагы бер авылдан икән. Чәйгә утырттылар, әни аның аякларына коры оекбашлар бирде, чабата-ыштырларын мич алдына кибәргә куйды. Егетнең әтисе белән безнең әти яшь вакытта бергә мәдрәсәдә укыганнар икән. Әтисе шунда әфиун эчәргә өйрәнгән. Аннан гомер буе шуның белән иза чиккән. Менә ике-өч көн инде үзенә урын тапмый, газапланып ыңгырашып ята – эчәренә берни дә юк икән. Шундый көнне ул малаен ерак юлга чыгарып җибәргән: безнең әти бакчада күп итеп мәк үстерә иде, теге, бәхетсез, шуның кабыгын әрәм итмәвен, җыеп баруын үтенгән булган икән. Мәк кабыгында әфиун бар, шуны чайкап эчә икән.

Төенчек тотып, көзге пычрак юлга кабат чыгып киткән бәхетсез егетне тәрәзәдән карап барыбыз да озатып калдык. Әти бу фаҗигагә зур игътибар бирде. Моны гел искә ала торган булды. Хәер, сүз солдат хезмәте турында иде бит әле…

Гаиләдә ул төпчек малай булган, әтисез үскәннәр. Әбинең бу малайга өмете зур булган һәм аны, ерактагы Сатыш мәдрәсәсенә җибәреп, нәкъ ун ел укыткан. Мәдрәсәне тәмамлауга әти наборга эләккән. Элекке өяз каласы Мамадышка «каралырга» барганнар. Бер квартирга төшкәннәр. Әтине кырыс холыклы, туры сүзле Хәлил исемле абзыйсы алып барган. Җиткән егете белән квартирага тагын бер абзый туктаган. Алар да хәрби комиссиягә килгәннәр икән. Төн озын булган, Хәлил абзый да, әти дә йокысызлыктан интеккәннәр: ни әйтсәң дә, ун ел мәдрәсәдә яткан татар егетенең патша армиясенә китеп шинель, дагалы итек киясе килмәгән. Абзыйсы да уфылдап чыккан: энекәшен зур кеше – мөгаллим яки мулла итеп күрәсе килгән аның. Ә монда – озын-озак солдат хезмәте. Әмма шул ук төнне бик әйбәт файдаланучы берәү булган – каралырга әтисе белән килгән егет. Кичтән ятуга ул пыфылдап йокыга киткән һәм төне буе дөбер-шатыр әйләнгәләп, тешләрен шыгырдатып, ыңгырашып, үкерә-үкерә саташып, тубал теккәндәй гырлап, кыскасы, газаплы хезмәт үтәгәндәй тавышланып йоклаган. Иртән сөйләшмичә генә чәй эчкәннәр һәм комиссия йортына киткәннәр. Әти алынган. Төш вакытында башларын түбән иеп квартирга кайтсалар, хуҗаның өстәле янында шау-гөр килеп тегеләр чәй эчеп утыралар икән. Теге абзый:

– Синеке нишләде, минем Мөслихетдингә кәҗә билеты бирделәр бит, малай калды! – дип, шау итеп әтиләрне каршы алган.

Хәлил абзыйның кыска холкы шунда чыгырдан чыккан.

– Тфү, – дигән ул, эшләпәсен ишек өстендәге чөйгә элеп. – Тфү! Синең ул малаеңны нишләп солдатка алсыннар? Патша хәзрәтләре нишләсен аның белән? Комиссиядә утырган докторларны дүрәк дип белдеңмени син? Янараллар, әфисәрләр дүрәкмени? Моның белән нишләсеннәр алар?

Кайгы әнә шулай солдат горурлыгына әйләнгән. Әти Вильнюста «квартирлашкан» пехота дивизиясенә эләккән. Патша хәзрәтләре раслаган солдат уставы белән беренче тапкыр ул шунда бәрелешкән. Якшәмбе көнне яшь солдатларны стройга тезеп чиркәүгә гыйбадәткә алып киткәннәр: патша хәзрәтләренә, аның хатынына, нәселенә озын гомер теләп гыйбадәт кыласы икән. Бөтен ротада ике татар булган. Шунда әти – мәдрәсә шәкерте – стройдан чыгып бунт күтәргән.

– Мөселманнарны чиркәүгә алып керергә сезнең хакыгыз юк, без үз динебездә дога укырга тиеш, – дигән. Мәдрәсә шәкерте үзенең ротные белән ничек сөйләште икән, нинди рус сүзләре белде икән ул? Тавыш зурга киткән, бер татар солдатының бунты турында полк, дивизия штабына кадәр җиткергәннәр. Шулай да җәза бирмәгәннәр: күпмедер вакыттан соң аларга – Гыйльметдин солдат белән икесенә – мөселман мәчетенә барырга рөхсәт биргәннәр. Ә Литвада мәчетләр бар. Руслар белән бергә хезмәт итү әтигә күп нәрсә биргән: ул камил рәвештә рус телен, русларның күп һөнәрен өйрәнеп кайткан. Аның, солдат тормышын (яшьлеген) искә алып, өйдә марш атлап җырлап йөргәнен әле дә хәтерлим. Ул үзенең олы улы – минем абыйны – солдатка әзерли иде.

– Егетнең иң шәбе – солдат хезмәтен узганы, – дип сөйләргә ярата иде.

Бу җөмлә минем колакка кереп, канга сеңеп калган, һәм мин кечкенә вакытта ук «абыйны армиягә алмый калмасалар ярар иде» дип котым чыгып кайгырып йөри идем. Абый соңыннан армияне генә түгел, сугышны да беренче көненнән соңгысына кадәр башыннан кичерде. Әтинең бу җөмләсе белән мин әдәбиятта да очраштым: Таҗи Гыйззәтнең «Ташкыннар» драмасында Биктимер карт улы Нургали белән шулай мактана.

– Солдатка, ди, егетнең ни җиттесен генә алмыйлар, анда егетләрнең иң каймагын алалар.

Әти кичләрен солдат җырлары җырлап, безгә марш атлап күрсәтә һәм хәрби тормыштан истәлекләр сөйли иде. Шул җырларның көйләре әле дә истә калган, әмма сүзләрен инде онытканмын. Берсенең текстында: «За казака не пойду» дигән сүзләр бар иде һәм кушымтасы марш атлау уңаеннан күтәренке тәмамлана иде:

 
Ах, моя жёнка не годится…
 

Әти өйдә дөрс-дөрс атлап, шул кушымтаны аеруча кычкырып кабатлый иде. Икенче бер җырында чиркәү кыңгыравының тавышы бар иде. Ул тавышны әти «дром!» дип, бас белән чыгара иде. Анысы ниндидер бунтарь казаклар җыры иде бугай. Текстыннан бер генә юл истә калган:

 
Разобью, я разобью,
Я сам в Россию уж не пойду…
Дром! Дром!
 

Тагын бер җыр кисәге әле дә колакта яңгырый:

 
Тула, Тула, Тулая,
Тула – Родина моя…
 

Солдат уставыннан тыш, әтинең алып кайткан байлыгы – истәлек өчен солдатлар биргән открыткалар. Берсенең артына рус егете болай язган: «Люблю как брата родного. Вот мой адрес: 2-я Конная Армия, 2-я Запасная Украинская дивизия, 2-й запасной полк 1-й маршевый эскадронъ Сергей Сабурову». Открыткалар – Париж салоныннан, солдат күңелен кытыклый торган күренешләр белән. Боларның барын без белә идек, әмма әти балаларга андый открыткаларны күрсәтми иде.

Солдаттан кайткач, әти Арчадагы русча-татарча икееллык школада укыган. Анда татар мәктәпләре өчен рус теле укытучылары әзерләгәннәр. Шулай итеп аның ике дипломы булган. Аннан ул бәхет эзләргә чыгып киткән. Элеккеге Самара губернасы Узин өязе Осиновые Гаи авылына барып чыккан, анда бер байның балаларын укыткан. (Бу авылда нәкъ ун елдан соң Зоя Космодемьянская туган.)

Узин бае әтине үзендә калырга, әгәр калса, аңа үзенең кызын бирергә вәгъдә иткән. Әмма әтине ярлы, җирсез Казан арты тарткан. Бай әйткән:

– Кайчан килеп керсәң дә, бер кызым, ярты байлыгым сиңа, – дигән.

Әти Узин баеннан бер тавык йомыркасы алып кайткан. Авыл егете буларак, ул бай хуҗалыгындагы бик эре нәселле тавыклар белән кызыксынган. Чит илдән китерелгән бу нәсел тавыгының йомыркасы эре, сары тышлы икән. Әти шул йомырканы үзе чәй эчә торган тәңкәле матур стаканга салып кайткан. Ул йомыркадан чыккан чебешне бик саклап үстергәннәр. Аннан чеби чыгарганнар. Шул нәселне әби, башка чыкканда, минем әтигә бүләк иткән. Мин туган елларда, имеш, безнең ишегалдында эре гәүдәле, юан тәпиле кызгылт-чия тавыклар әле булган…

Ә теге стакан әле дә саклана. Мин аны иң якын дуслар белән өстәл янында утырганда гына серванттан чыгарам. Иң якын кешегә генә шул стаканны бирәм.

Әти кайтышлый Мәкәрҗә ярминкәсенә кергән, Казанда Болгар номерларында тукталган. Ниндидер руслар (купецлармы?) аңа үзләренең визит карточкаларын бүләк иткәннәр. Шул карточкалар арасында татарча язылган икесен мин музейга тапшырдым. Берсе язучы М.Галинеке, әти аны күрше Курса авылы кияве дип белеп сөйли иде; икенчесе педагогик темаларга язучы «Шура» журналының иң актив корреспонденты Габделкаюм Баһмани дигән кешедән. Анысы Сатыш мәдрәсәсендә әтинең һәм шул ук сыйныфта укыган шагыйрь Миргазиз Укмасыйның остазы булган икән.

Узиннан кайткан елны әти үз авылында татар балаларын русча укыта башлаган. Әмма бу эшкә ул бераз гына соңга калып керешкән: 1911 елда Ишми ишан доносы буенча Казан артының бик күп яңача укытучы мөгаллимнәре, яңа фикерле муллалары кулга алынган, мәктәпләр яптырылган. Мамадыш өязеннән исправник кушуы буенча Чүриле уряднигы килеп әтине дә кисәтеп киткән: яңача укытмаска – вәссәлам… 1911 елның өрәге әле каты булган.

Ул арада Беренче империалистик сугыш башланган. Әбинең олы улын сугышка алганнар – хәсрәттән әби башын бәйләгән. Бераздан уртанчы улын алганнар – әби урын өстенә менеп яткан. Озак та үтми әтине алганнар (кече ул) – әби урыныннан сикереп торган да хуҗалык эшенә тотынган. Әти сугышка барганда Мамадыш өязе Түбән Симет авылы егете Габдрахман Сафин белән бер ротага эләккән. Танышып, дуслашып киткәннәр, Габдрахман сугышка алынганчы Казанда Кәримевләр матбагасында конторщик булып эшләгән икән.

– Исән кайтсак, сеңлемне сиңа бирәм, – дип, әтине ышандырган.

Әти алданрак кайткан да аны көтеп тормыйча Симеткә киткән. Икенче баруда теге сеңелне алып та кайткан. Аннан күрше авылга күчеп утырып балалар укыта башлаган. Ул арада революция булган.

Тәрбия өлкәсендә әтинең берничә таләбе бар иде. Моның өч пункты хәтердә калган. Ул таләпләрдән мин файда да күп күрдем, зыян да аз күрмәдем.

Ялганлама. Тик дөресен генә сөйлә.

1944 елда педучилищега укырга кердем. Малай-шалай, тәнәфестә ду күчереп, бер сугышып алабыз. Бервакытны Габделхәй исемле малай белән (икебез дә отличник, ул – староста, мин – профорг) шәп кенә уйнап алдык. Бәхетсезлеккә каршы, беребез этте, икенчебезнең терсәге тәрәзәнең дәфтәр зурлыгындагы бер өлгесенә кереп чыкты. Нишләргә? Болай, тәрәзәне көн саен аз-маз тишкәләп торалар. Ярый инде, ди Габделхәй, хезмәт укытучысы Сабир абыйга әйтербез дә куйдырырбыз. Ә мин риза түгел, әтинең еракта калган, онытылган шәүләсе миңа яный:

– Ялганлама. Тик дөресен генә сөйлә…

Һәм менә без директор кабинетында.

– Ни йомыш? – дип елмая калын иренле, көдрә чәчле директор.

– Без ни… тәрәзәнең бер кечкенә өлгесен ваттык…

– Әһә, ярый, барыгыз…

Без өстән тау төшкәндәй бәхетле чырай белән кабинеттан чыгып китәбез. Бер көннән безгә менә нәрсә мәгълүм була: малайларның директорга үз аяклары белән кереп тәрәзә ватканны әйтүе училищеның тарихында беренче очрак икән. Ун көннән икенче нәрсә билгеле була: Габделхәй белән безнең октябрь ае стипендиясен «тәрәзә ваткан өчен» директор приказы белән тотып калганнар. Ялгышмасам, 35 әр сум ала идек бугай. Дәфтәр кадәр өлге – җитмеш сум! Егерме елдан соң өченче нәрсә билгеле була: директорыбыз ул елларда дәүләт милкен шактый туздырган икән…

Урлама. Кеше малына, дәүләт милкенә кагылма.

Бу кагыйдә безгә тел ачылганчы ук, «дәүләт» сүзен аңлаганчы ук киртләнде. Бервакыт, мәктәптән дәфтәр урлаганда, мин моны онытып торырга тырыштым. Чөнки бу актны караклык дип түгел, ә бер зарури хәл, табигый эш дип кабул иттем. Шуннан соң әтинең бу кагыйдәсе белән гомер буе җәфа чиктем.

…Гражданский киемне салдырдылар да хәрби формага төрделәр. Төн. Киемнәребезне капчыкка салып, караңгылыкта каяндыр каядыр атлыйбыз. Якында гына томан эченнән бер нәрсә үкерә, моны маяк диделәр, бик якында гына, имеш, диңгез. Ул вакыт-вакыт ух-ах килгән сыман, малайлар әйтә – шторм, имеш. Мин диңгез тавышын ишетмим дә, гел уйланып барам. Минем тәнемне әле генә кигән өр-яңа тельняшка рәхәтләндерә, минем бөтен киемем яңа, яңа киемнең хуш исеннән башым әйләнә. Минем беркайчан да болай бөтенләй өр-яңадан киенгәнем юк иде. Ә теге елларда, кибетләрдә күлмәк, чалбар материаллары аз вакытта, әти авыр сулап әйтеп куя иде:

– Кечкенә улыма флотский күлмәк алып бирәм әле баегач…

«Флотский күлмәк», аның нәрсә икәнен белмәгән килеш, минем каныма сеңеп, бәхетнең гөмбәзе сыман булып хыялыма керде. Әмма әти аны кигертә алмады. Әти белән әни бакча казыганда, мин балчык арасыннан ялтыравыклы бер тимер таптым. Чылбыр кебек ишкән. Мин инде моны чүкеч белән төеп боҗраларга аерырмын дип уйлап та бетермәдем, әти белән әни йөгереп килеп моны миннән алдылар. Һәм ах та ух килделәр. Баксаң – заманында әти тарафыннан әнигә бүләк ителеп, соңыннан балалар югалткан алтын брушки икән. Егерме еллап балчыкта яткан…

Әти минем аркамнан сөйде. Иртәгесен ул Казанга чыгып китте:

– Моны «Торгсин»га (Торговля с иностранцами) биреп, улыма флотский күлмәк алып кайтам, – диде. Мин ике-өч көн үземә урын тапмыйча әтине көттем. Әмма «Торгсин», пробасы түбән дип, брушкига бик аз хак биргән. Шуның өстенә кибетләрдә флотский күлмәк бөтенләй юк икән. Теге брушкины әни сугыш вакытында ике чиләк бәрәңгегә алыштырды. Ә флотский күлмәкне миңа 15 ел узгач дәүләт кигертте.

…Бераздан утлар күренде, ниндидер йортка кердек, казарма, имеш. Бүлмәләргә тараттылар. Икешәр катлы буш тимер караватлар. Буш матраслар бирделәр. Әйттеләр:

– Ишегалдында фәлән җирдә салам бар, шуны тутырыгыз. – Салам – без белгән эш, тутырдык. Әмма караватның тактасы юк. Главстаршина әйтә: ишегалдына чыгыгыз, анда такта склады бар, шуның кырыенда вак-төяк горбыль-фәлән бар, шуларны юнәтегез, ди.

Ул арада малайлар такта күтәреп тә керделәр. Мин дә киттем. Әмма складка якынлашуыма яшь бер тавыш ишеттем:

– Стой, кто идёт?

– Мин такта алырга килдем, – дидем.

– Стой, стрелять буду.

Затвор чыңлады. Мин главстаршина янына кердем:

– Аннан алырга ярамый икән, – дидем.

Теге исә пыр туздырып мине сүгә башлады:

– Ярый дип кем әйтте сиңа, салага?!

– Соң бит ул урлау була!

– Ә кем кушты сиңа урларга? Мин бит «юнәтегез» дип әйттем.

Мин тагын чыгып киттем һәм складка икенче кырыйданрак килдем. Шул ук хәл:

– Стой, кто идёт?

– Стой, стрелять буду!

Әле Ватанга ике сәгать тә хезмәт итмәгән көе, әлбәттә, үләсе килми иде.

Казармада главстаршина белән минем арада ямьсез аңлашу булды.

– Әти мине урламаска өйрәтте, теләсә нишләтегез, мин урлый белмим, – дидем.

Главстаршина мыекларын чәйнәде:

– Сиңа кем кушты урларга. Митя ты с трудоднями, деревня, салага, – дип эт итте. – Мин бит юнәтергә куштым…

Гомер юлында мин байтак әйберемне урлаттым (арада иң кызганычлары – китаплар), шул вакытларда әтине аеруча ачык искә ала торган булдым.

Укытучы алдында белгәнеңне яшермә. Бераз белсәң, кул күтәр. Укытучы үзе ярдәм итәр.

Монысы – аңлау өчен иң кыены булды. Безнең тирән ышануыбызча, укытучы бары тик укучыны тотар, батырыр, «ике»ле (ул заманда «начар») билгесе куяр өчен генә дөньяга килгән иде. Әти исә үзенекен алга сөрде:

– Аз гына белсәң, укытучыга ярдәмгә кил. Ул бит үз эшенең нәтиҗәсен белер өчен, тилмереп класска карап тора. Син ярдәм итсәң, ул сине ташламый.

Әти дәресләре гомер буе миңа ярдәм итте.

Әти инде олайган, балалар күп иде. Ул инде укытмый, бакчада гына эшли. Кич. Әти идәнгә мендәр салып сузылып ята да өстәл янында дәрес әзерләп утырган балаларын тыңлый. Аеруча рус теле дәресләрен. Кычкырып укыта. Әйтә алмый торган сүзне яткан җирдән әйтеп җибәрә. Мине иң гаҗәпләндергәне шул иде. Ничек инде ерактан торып китапта ни язылганны белергә?

Ә кайвакытта ул кызып китә дә «Диктовка» яздыра. Ул яздырган җөмләләрдән икесе хәтергә бик нык сеңеп калган. Беренчесе:

«Если я знаю, что знаю мало, то добьюсь того, чтобы знать больше…»

Бу җөмлә В. И. Ленинның чыгышыннан икәнен мин 1937 елгы дәфтәрләрдән белдем. Дәфтәр тышына шуны язалар иде. Әти әйтеп яздыра торган икенче җөмләне мин ни өчендер Горькийныкы дип хәтерләп калганмын.

Кемнеке булса да булгандыр, әти, яткан җиреннән торып, бу җөмләне язган апаларның кәгазен тикшереп, һәрберсенә көн саен билге куя иде. Ә җөмлә, минем хәтерем ялгышмаса, менә мондый иде:

«Жена коллежского асессора Онуфрия Артамоновича, сидя на террасе, потчевала околоточного винегретом». Минем апалар (ә мин яза белмим – эш рәхәт!), гадәттә, өч сүзне яза белмиләр иде. Болар: асессор, потчевала, винегрет. Кайвакытта «Ануфрий»мы, «Онуфрий»мы дип аптырап калучылар да була иде.

Ара-тирә әти әйтеп куя иде:

– И-их, бер марҗа китереп укытырга сезне…

Бу сүзгә әнидән башка барыбыз да әсәренә идек. Нәрсә, кем икән ул безне олы дөньяга чыгарырлык марҗа?

Әти кайвакытта сүзнең этимологиясе белән дә шөгыльләнә иде. Өйдә укучылар күп, нигә әле эксперимент алып бармаска, нигә әле проблемалы ситуацияләр тудырмаска? Һәм әти, идәнгә сузылып яткан килеш, проблемалы ситуация тудыра. Ул бер җыр әйтә. Ул җырның беренче икеюллыгы нинди булгандыр, анысын белмим, әти исә «ситуацияне» соңгы икеюллыктан тудыра иде.

 
Күпкә түзгәнне азга түзмичә,
Ятларга каласың.
 

Ә менә болай булса ничек? Бәлки, соңгысы дөрестер?

 
Күп түзгәнне азга түзми
Чи ятларга каласың…
 

Мондый грамматика дәресләре безнең өйдә байтак кичләрне ала иде.

Орнитология. Кошлар турындагы тикшеренүләрне, фәнни яктан өйрәнүне хәзер шулай диләр. Әти кошлардан бары тик сыерчыкны гына өйрәнә иде. Безнең бакчада дүрт тополь булып, шуларның берсе йортка якын. Шул топольнең башына, авызын көнчыгышка каратып, сыерчык оясы куелган. Әтинең бөтен игътибары шул иде: фәлән кеше сыерчык оясы куйган. Әмма авызын көнбатышка караткан. Балалары иртәнге кояш белән җылынмаса, сыерчык ул оядан игелек күрми инде, – дип борчылып сөйли иде.

Әти һәр язны беркөнне шатланып өйгә керә һәм әйтә:

– Үзебезнең сыерчык килгән…

Моны без барыбыз да шатланып каршы алабыз. Үзебезнең сыерчык килгән! Үзебезнеке! Әти безгә сөйли: сыерчыклар ничек итеп ерак диңгезләр аша күчеп китәләр, ничек итеп арыган кошларны күтәрә алмыйча, бер диңгез пароходы баткан, ничек итеп безнең сыерчык Урта диңгезне кичкән һәм Кызыл диңгез буенда кышлаган, бездә яз килгәнне сизеп, ничек юлга чыккан һәм Татарстан җөмһүрияте Арча районындагы бер авылда, беренче тополь башындагы үз оясына кайтып җиткән… Болар берсе дә әкият түгел: әти, беренче топольдәге сыерчыкны тотып, аягына ситсыдан берәр «балдак» тегеп җибәрә һәм алдагы язда шул сыерчыкны тотып өйгә алып керә һәм ситсының Урта диңгездә, Кызыл диңгездә никадәр уңганын, төсен югалтканын безгә күрсәтә, куркынган сыерчыкның аягына яңа ситсыдан яңа «боҗра» киертә иде. Бу вакытта ул бездән бигрәк шатлана һәм «сез дә минем кебек шатланасызмы?» дигән кебек безгә карап-карап ала иде.

Ветеринария. Әтинең бу өлкәдә азмы-күпме мәгълүматы булганын хәтерлим. Аты яки сыеры бәвел итә алмаса, күршеләр әти янына киңәшкә керәләр иде. Андый очракка әтинең җыеп куйган үләне була. Бу үлән безнең ишегалдында – баскыч төбендә үсә, исеме – «мәче борчагы». Шуны кайнатып, шул суны атка яки сыерга эчерсәң – күр дә тор, авыру узар. Кайвакытта агай-эне әти янына килеп зарлана иде: ат ябыга, ашаткан тәненә ятмый. Әти шул вакытта ул агайның атына режим куя иде: алдына әрекмәннән башка әйбер куймаска. Бер көн, ике көн уза – атның эченнән әллә никадәр корт коела. Ә берәр атнадан ат тәнгә ит сала, карыйсың – аның инде чакмалары кушыла…³

Безнең өйдә «Җәгърафия» дигән яшел тышлы бер китап бар иде, аның тышына глобус төшерелгән. Мин бик кечкенәдән глобус, карта (харита) кебек нәрсәләргә гашыйк булып үстем. Миңа географ булырга, карталар, координатлар, яшел тирәлекләр, чия таулар, аксыл чүлләр белән эш итәргә иде! Язмыш алай кушмады. Әтинең шул «җәгърафиясе» аркасында мин дөнья киңлекләренә – атаулар, вулканнар, тайгалар, чүлләр, океаннарга малайларча – аларның нинди табигый кырыс куәткә ия булганын аңламаган хәлдә гашыйк булдым. Гомергә. Ярымшарлар картасы, яшькелт-зәңгәр глобус – минем өчен изге! Ярымшарлар картасын мин гомер буе эзләдем, Казан кибетендә аны бары тик мәктәпләргә «за безналичный расчёт» бирәләр, ниһаять, мин аны Феодосиядән алып кайттым. Безнең өй баеды! Безгә бөтен дөнья керде, без инде Яңа Җир утравы, Камчатка, Патагония, Флорида, Сингапур, Кунашир, Иокогама, Оклахома белән генә эш итәбез! Мин дә, улым да бәхетле!

Йорт өчен урын сайлаганда, әти, үзенең күршесе Гыйбадулла карт белән сөйләшеп, аның ындырын алган һәм чирек гектарлы урында бакча ясаган. Шул ындырга ул иң башта дүрт тополь утырткан. Ул топольләр хәзер бик юан һәм бик җәенке. Аларны биш-ун ел саен кыркып торасы. Әни барлыгы тугыз бала тапкан. Бишесе үлгән. Аларның кабере дә билгесез. Бары тик берсе – сугыш вакытында окоп казуда чирләп 26 яшьтә дөньядан киткән Ракига апаның гына кабере билгеле. Безнең гаиләдән дүрт кеше үсеп дөньяга чыкты. Мин хәзер уйлап куям: әти нигә инде тугыз яки ун тополь утыртмады икән?

Әти мине тәрбияли алмады. Вакыты ул түгел иде. Әмма алда әйтелгән таләпләрнең өч пунктын йөрәгемә сеңдереп дөньядан китте. Мин әтине хәзер хәтеремне эшкә җигеп кенә күз алдына китерәм. Ул кем иде, нинди иде, дуслары кем иде?

Дуслары дигәннән, өч кешене телгә алмыйча мөмкин түгел. Беренчесе – Яхин Кәрим. Мәгърифәтче Таиб Яхиннар, композитор Рөстәм Яхиннар нәселеннән. Каяндыр килеп Арча районы Сеҗе авылына утырган. Бу авылны рәсми документларда «Мурия Мусич» дип атыйлар иде. Әтинең Яхин Кәрим белән аралашуы бакчачылык, умартачылыкка нигезләнгән иде кебек. Боларның бөтен нәрсә уртак иде: әтидә сирень бар, Кәрим абыйда – крыжовник. Әтидә яңа сорт кызыл карлыган бар, ә ШКМ укытучысы (Школа колхозной молодежи) Яхинда – яңа сорт алмагач яки помидор. Помидор – яңа төр яшелчә, аның исеме – урыс алмасы. Моны безнең төбәктә Яхин гына үстерә иде. Бакчада әтинең малайларча эксперимент уздыра торган гадәте дә бар иде. Мәсәлән, үсеп килгән кабакка ул бервакыт тырнап үзенең исемен язып куйган. Кабакны күп үстерә һәм кыш буе кабак бәлеше пешерә идек. 1938 елның кышында сәке астыннан бәлешкә турарга дип бер кабак тәгәрәтеп чыгарсак күрәбез: әтинең имзасы матур булып кабарып үскән. Әни кабакның ул төшен кисеп алды. Аннан гел шуны кулына алып елый торган булды. Тагын – Савелий Петрович. Монысы Чүриле авылыннан. Әтинең бар әвәрә килгәне – шуның белән. Савелий аңа буяу табып бирә, әти умарта буйый. «Менә моны бер генә банка бирде Савелий», – дип, кадерләп кенә тәрәзә рамы буйый, йортка затлы ак буяу исе чыга, бу ис хыялларны әллә кая алып китә, сары фуражка кигән кызыл битле Савелий күз алдында хикмәтле бер мифик шәхескә әйләнә. Савелий диюгә, баш әйләндергеч буяу исе килгән сыман була, шул буяу исе килгәндә, ничектер йортка ямь тула: руска-татарга бүлмичә, кулыннан эш килгән, гуманлы, юньле холыклы, дөнья күргән ирләрне ярата, ихтирам итә торган, кызыл битле, сары фуражкалы Савелий елмаеп торган сыман була. Безнең өйгә Савелий Петрович килгәндә, әти бик бәхетле була, умарталар, рамнар, тәрәзә-ишек буяулары белән мәш килә, безне онытып тора иде. Чүриледә Савелий Петрович өендә дә шулай булган икән. Моны миңа, инде әти дә, Савелий Петрович та теге дөньяга вакытыннан элек китеп баргач, Савелий хатыны Полина Потаповна сөйләде.