Кыпчак кызы / Кипчакская дочь

Сыерсыз калгач, хәзрәт күрше авылдан кәҗә алып кайтты. Бик тә мәшәкатьле мал булып чыкты кәҗә. Бакчадагы яшелчә, җимеш агачларын кыерлады, хәтта февраль бураннары түбә читенә тигезләп көрт салып киткәч, түбә саламын тишеп бетерде мөртәт. Күп балалы гаиләгә ансыз яшәү мөмкин түгел иде. Ләкин хуҗалыкларны берләштереп йөрүче куштаннар кәҗәне дә алып киттеләр. Кәҗәдән соң самавырны, тегү машинасын, сөт аерта торган сепараторны…

Самавырны хәзрәтнең улы Рәшит бәрәңге бакчасына чыгарып күмгән иде. Самавыр бит ул – авыл кешесенә, хәтта бай исемен күтәреп, талану исемлегенә кергән кешегә дә зур мал. Таба алмагач, самавырсыз чыгып китәрләр дип өметләнгәннәр иде Таиповлар. Юк, чыгып китмәделәр.

– Кая самавырыгыз? – дип акырынды Түбән Бишенденең Гыйлай исемле куштаны.

Лотфулла хәзрәт тә, Хәсәнә абыстай турында әйтеп тә торасы юк, ялганлый белмиләр иде. Өйрәнмәгәннәр иде алар ялган сөйләргә. Хәтта күз дә буйый белмиләр иде. Нишлисең, шулай тәрбияләнгәннәр.

Әти-әнисе авызларына су капкан шикелле торуларын күргәч, Рәшит алгарак чыгып әйтте:

– Салымга акча кирәк булгач, без бит инде аны күптән сатып җибәрдек.

– Сатмадыгыз. Безгә бар да мәгълүм. Самавыр урынына үзегезнең алынасыгыз киләмени? – Сүзнең законга тиң икәнлеген исбатларга теләпме, тәмәке төпчеген баскыч алдында яткан ташка төкерде.

– Рәшит, бар самавырны алып кил, – диде Лотфулла хәзрәт.

Акыллы бала иде Рәшит. Турыдан-туры бәрәңге бакчасына йөгермәде. Башта урамга чыкты, аннан соң, тыкрыктан урап, бакчага керде дә самавырны казып алып, урам капкасыннан ишегалдына керде. Болай эшләгәч, мәсхәрәсе кимрәк шикелле тоелды сабыйга. Үз самавырыңны үз кулың белән яшерү мәсхәрә эш булмаса да, бу кешеләрнең әхлак кагыйдәсендә һәрнәрсә кире якка, савап – гөнаһка, гөнаһ эш изгелеккә әйләнеп, буталып беткән иде.

Самавырдан соң Хәсәнә абыстайның кашемир шәлен таләп итә башладылар. Остазбикә шәлен өч айлык бала астына, Әбүзәрнең бишегенә яшергән иде. Аны да бирергә туры килде. «Бу йолкышның хатыны: «Абыстайның шәлен бөркәнеп йөрисем килә, миңа шуны алып кайт», – дип төбәп әйткән булса кирәк», – дигән фикергә килде абыстай.

Шул чакта Таиповлар гаиләсе талануның мал югалту гына түгел икәнлеген аңлады. Синең хәләл көчең белән тырышып эшләп, соңгы сыныгыңны капмыйча, бөртекләп җыеп саткан икмәк бәрабәренә алган әйбереңне талап алып китү имансызлыктан, кансызлыктан да әшәке тоела иде. Идел тирәсендәге авылларда кяферләрнең Казан каласын һәм ханлыкның башка шәһәр-авылларын җимереп, татарларны үтереп йөргәндәге җинаятьләрнең тәэсире сизелә иде Лотфулла хәзрәт кебек хәлле крестьяннарны һәм руханиларны талап, мәсхәрәләп йөрүдә.

«Бәлки, үзем гаепледер, – дип, өзгәләнеп уйлап куйды Хәсәнә абыстай, – матур киенеп йөреп, талаучының хатыны шикелле хөсетлеләрнең нәфесен кузгатканмындыр. Аларның да матур, затлы яулык бәйләп йөриселәре киләдер? Мин инде ул шәлне бөркәнеп йөрдем, хәзер талаучының хатыны бөркәнсен. Бәлки, шулай кирәктер?» Шушы сүзләр белән үз-үзен юатырга тырышса да, күңеле башкачарак сөйли иде: «Ул шәл синеке, синең хәләл милкең. Шәл – хәзрәтнең сине яратуын раслаган дәлил. Синең яраткан нәрсәңне законсыз, юлбасарларча тартып алуны китап та, тормыш кагыйдәләре дә акларга тиеш түгел. Кеше талаудан башланган «яңа тормыш» – чынлыкта ахырзаман алдыннан булачак гаугалы гарасатка ишарә ул…»

Төн урталарына кадәр абыстай, йоклый алмыйча, уйланып ятты. Юкка гына түгел бит бу башбаштаклык, мондый кыргыйлыклар. Аллаһы Тәгалә гөнаһ эшләгәнгә җибәргәндер безгә бу әшәкелекләрне? Шәлсез, самавырсыз калу аның йөрәген әрнетә иде.

Мал-мөлкәтсез калгач, бер-бер артлы салым кәгазьләре китерә башладылар. Ике ел буе хәзрәт салымнарның барысын да түләп килде. Түләтү төп максат түгел иде салым җыючыларга. Аларның төп максаты, түләп булмаслык зур салым белән куркытып, мулланы колхозга кертү иде.

Ниһаять, салым түләү мөмкинлеге тулысынча бетте. Хәер дә керми башлады. Большевиклардан куркып, авылдашлары мәетне җеназасыз күмә башладылар. Сугышчан алласызлар никахлашуны юкка чыгардылар. Ә инде дини бәйрәмнәрдә ашка чакырып, Коръән укытулар, мәчетнең иминлегенә багышлап хәер бирүләр – боларның берсе дә калмады. Соңгы тапкыр китергән салым кәгазендәге акча күләмен күргәч, өнсез калды Лотфулла хәзрәт. Ун-унбиш ел ашау-эчүгә, киенүгә, көнкүрешкә бер тиен тотмыйча җыйган очракта да, ул акчаны түләп бетереп булмас иде.

Бу юлы хәзрәт волость урнашкан Туймазыдагы комбед рәисе Галимовка үзе китте. Ул егетнең әтисе белән Атнагол мәдрәсәсендә бергә укыган иде. Әтисе аша эш йөртсәм, ярдәме тимәсме, дип уйлады ул.

7

Хәзрәтнең тоемлавы дөрес булып чыкты. Бернинди законга, кирәклеккә, яисә большевиклар төзи башлаган дәүләтне ныгытуга көйләнмәгән икән яңа салым сәясәте. Башта бу кара эшне аны куркытыр өчен эшләделәр. «Бу бәндә үз ирке белән дә, башкаларга ияреп тә колхозга кермәс. Салым белән куркытыйк. Адәм баласы өчен иң газиз нәрсә – мал, милек. Милексез калып, хәерчегә әйләнүен аңлау белән, гаризасын тотып, безгә йөгереп киләчәк», – дип уйладылар колхоз төзеп йөрүчеләр. Курыкмады хәзрәт. Югыйсә болай бик тә юаш күренә. Пышылдый язып кына сөйләшә. Беркайчан беркайда үзен авылдашларыннан зуррак итеп тә, акыллырак итеп тә күрсәтергә тырышмый. Кешегә каршы әйтмәс. Вәгазь сөйләгәндә, авылдашларының гөнаһларын, аларның кырын эшләрен, азгынлыкларын, шәригать кануннарын бозулары турында сөйләп, мәчеткә йөрүчеләрне куркытмас. Салым мәсьәләсе Лотфулла хәзрәтнең чиктән тыш батыр, үзсүзле дин вә хакыйкать өчен җанын бирергә әзер икәнлеген раслады.

Аның өстендә чиктән тыш җаваплы, бернинди башка вазифа белән чагыштырып булмаслык җаваплы эш. Ул – рухани, аның эше – адәм балаларының рухларын саклау. Ошбу вазифаның нәрсә икәнлеген кара кешегә, мужикка, никадәр теләсәң дә аңлатып булмый. Алар гына түгел, муллалар арасында да аңлаучылар күп түгел. Бәлки, адәм балалары сүз сөйли торган машина уйлап чыгарырлар? Кайбер хәзрәтләр Коръәнне дә, намаз вакытындагы догаларны да, адәм баласын чирдән терелткәндә, аны бәла-казадан сакларга теләгәндә, җирләгәндә укый торган догаларны да бәгырь кайнарлыгы аша үткәреп тормыйча, күңеле Аллаһы Тәгаләнең бөеклегенә барып тоташканын көтеп тормыйча, әштер-өштер генә укып ташлыйлар. Лотфулла хәзрәт руханилыкның нәрсә икәнлеген аңлау дәрәҗәсенә ирешкән зирәк вә ихлас мулла иде. Авылны мулласыз калдыруны күз алдына китерә дә алмый ул. Бәлки, большевиклар аның урынына үзләренең мулласын, коммунист руханины куярлар? Инкыйлаб вакытыннан башлап шушы көннәргә кадәр хәзрәт «агитатор» дип йөртелгән вәгазьчеләрне күп күрде. Аларның сүзләрендә адәм баласын изгелек юлына, иманга, гаделлеккә, кыскасы, теге дөньяга киткәндә, Нәкир-Мөнкир каршына басып җавап тотарга әзерләү юк иде. Алар, карлыккан, көмешкә исе аңкытып торган тамаклары белән байларны, дин әһелләрен, чит илләрдә яшәүче капиталистларны эт итеп сүгеп, үзләренең изге булуларын исбатларга тырышалар иде. Бу юл белән ничек инде адәм баласын изгелек юлына бастырып булсын?!

Соңгы китергән салымын хәзрәт түли алмады. Чәчүгә чыгар вакыт иде. Аның орлыкка дип тоткан бодаен, арышын, арпасын, тарысын – бар булган ашлыкларын кырып-себереп алып киткәннәр иде. Атны инде күптән алдылар. Сабаннарын, игенчелек коралларын ат белән бергә алып чыгып бетерделәр. Авыл Советына чакыртып, кулына салым кәгазен тоттыру белән, хәзрәт, бераз икеләнеп торганнан соң, рәнҗүен күрсәтмәскә, дошманлык хисен чыгармаска тырышып әйтте:

– Җәмәгать, минем тормышым сездән яшерен түгел. Юкәленең һәр кешесе белә. Мөлкәтемне алдылар. Салым түләтеп, тәмам бөлдерделәр. Бу кәгазьне биреп тә азапланмагыз, мин сукыр бер тиен дә түли алмыйм, гафу. Рәнҗемәгез.

Хәлне йомшарту нияте белән Лотфулла хәзрәт «алдыгыз» урынына «алдылар», «бөлдердегез» урынына «бөлдерделәр» дип әйтте. Мулланың үзен чиктән тыш итагатьле тотуы колхозга өндәүчеләрнең ачуларын гына кабартты. Бигрәк тә Түбән Бишенде гилае Чатан Сәмигулла өчен хәзрәтнең әдәплелеге мыскыллау булып яңгырады.

– Иптәшләр, күпме түзәргә була? Бу кеше гомер буе бездән көлеп яшәде. Әнә күрәсез, ул нинди юаш, нинди изге булып күренергә тели. Череп, сасып беткән чын контра ул. Аны инде күптән каталажкага ябарга вакыт.

Хәзрәт модага кереп киткән «иптәшләр» сүзе турында уйлый иде.

Татар телендә «дус» сүзе бар, «кардәш», «кордаш» сүзләре бар. «Иптәш» сүзе сиңа ип килгәнлекне, ягъни сиңа ярашканлыкны аңлата. Большевиклар үзләренә ипләшергә, башкача әйткәндә, ялагайланырга яратканнарны, ипләшкәннәрне «ип-тәш» итәләр. Бу инде дуслык та, хәтта әшнәлек тә түгел. Ип кирәк аларга, буйсыну, ялагайлык, аларның һәр сүзләренә, теләсә нинди кабахәт кыланышларына, ләббәйкә кычкырып, хуплап тору кирәк…

8

Соңгы сөйләшүдән соң озак та үтмәде, Лотфулла хәзрәтнең тәрәзәсен шакыдылар. Аны йокыдан уятканда, таң беленеп кенә килә иде. Тәрәзәне Түбән Бишенде активистларының баш куштаны Чатан Сәмигулла шакыган икән. Ишекне ачуга башта ике кораллы ГПУ⁴ кешесе атылып керде, алар артыннан Югары Бишенденең авыл Советында сәркатип булып утыручы бәндә, аннары гына барлык талауларны, конфискацияләрне оештырып йөрүче Чатан үзе күренде.

– Вам полчаса на сборы, – дип аңлатты Туймазыдан килгән ГПУ кешесе.

– Кашык, кружка, алмаш күлмәк-ыштан алыгыз, киптергән сохариегыз булса, ике-өч көнлек азык та салыгыз. Бәлки, тикшергәннән соң, кире җибәрерләр. Хотя… Әлегә кулга алынганнарның берсенең дә кире кайтканы юк. Кем белә, бәлки, сезне Туймазыдан кайтарып җибәрерләр.

Кулга алырга килүчеләр арасында да мәрхәмәтле җаннар була икән. Сәркатип сүзләренең эчтәлегендә сине ихтирам итү, кулга алу белән килешмәү мәгънәсе юк та шикелле. Шуңа карамастан бу кешенең тавышы, интонациясе, сүз эченә поскан кинаясе «Хәзрәт, мин сезне ихтирам итәм. Сезнең гөнаһсыз булуыгызга ышанам, кулга алынуыгызның аяусыз гаделсезлек икәнлеген аңлыйм, ләкин ярдәм итә алмыйм… Кулга алынудан коткара алмавыма рәнҗемәгез бер үк, гафу үтенәм» кебегрәк аңлашыла иде. Шул сүзләрдән соң Лотфулланың эче җылынып киткәндәй булды. Ул Туймазыдан килгән ГПУ кешесенә мөрәҗәгать итеп сорады:

– Сез мине азга гына булса да җәмәгатем, балаларым белән калдырсагыз иде. Саубуллашасыбыз килә.

Балалар бер-бер артлы уянып елый башлаганнар иде инде. Йөрәк тибүен туктатыр дәрәҗәдә ачы итеп үксеп елыйлар иде балалар. Башкалар чыгып киткәч, Чатан Сәмигулла гаиләдәге фаҗиганең көчәя баруына ләззәтләнеп тора бирде. Ишегалды ягыннан сәркатип тәрәзә чиртеп чакырганнан соң гына, Сәмигулла авыр-авыр атлап чыгып китте.

– Еламагыз, оланнарым, минем күз нурларым, – дип, хәзрәт балаларының башыннан берәмләп сыпырып чыкты. Башта иң өлкән малай Зөфәр елавыннан туктады. Остабикә тугыз яшьлек Әхсәнинне, урыныннан алып, кочагына кысты. Өй эчендә тынлык урнашты.

– Балалар, – диде хәзрәт, көчкә күз яшеннән тыелып. – Мин бит азга гына китәм. Мин югында инәкиегезнең сүзен тыңлагыз. Сез инде өлкәннәр, ярдәм итегез инәкиегезгә, булышыгыз. Тәртипле булыгыз. Тәртипле булсагыз, дога укысагыз, Аллаһы Тәгалә мәрхәмәтеннән ташламас. Беркемне дә рәнҗетмәгез, беркемгә дә ачу тотмагыз. Әтисез калдык дип уйлый күрмәгез. Мин исән. Мин тиздән сезнең янга кайтырмын. Сау булыгыз, балалар, сау-сәләмәт, тәүфыйклы булыгыз. – Хәзрәт балаларын, кочагына алып, берәмләп үбеп чыкты, кузгалыр алдыннан, юл догасы укып, – Ля иляһе илляллаһы йә хәерле хәляс Мөхәммәде салуллаһы йә Хозыр-Ильяс, – дип өстәде.

Өйалдына чыккач, хәзрәт, артка борылып, остабикәсенең җилкәсенә уң кулын салды:

– Исән булсак, мал табылыр. Кайгырма! Артык көяләнмә дә, мондый хәл озак барырга тиеш түгел. Бер генә дә игелекле гамәлләре, адәм баласына файда китерә торган эшләре күзгә күренми. Бу ил өстендәге кара болытлар китәр. Тиз җимерелер болар корган дәүләт. Ялганның киләчәге юк. Ә алар барлык гамәлләрен ялганга корганнар. – Бер генә мизгелгә туктап тын алганнан соң дәвам итте: – Балаларны сакла. Йа Хода, Раббем, балаларымны ачка интектермә! Оланнарыма сәламәтлек, тәүфыйк бир!

Алар, борынгыларча, бер-берсенә исем белән дәшмиләр иде.

– Сиңа әйтәм, – диде ул, бер тын кермиләрме икән, дигән шикелле, тыңланып торганнан соң. – Балаларда нәфрәт уянмасын – сакла берүк. Әтиебезне алып киттеләр, безне ятим калдырдылар, ләгънәт сезгә, дип, мине алып китүчеләргә рәнҗи күрмәсеннәр, рәнҗеш белән каргыш гел үзеңә әйләнеп кайта. Каргаган кешенең беркайчан да рәхәт, тыныч яши алганы юк. Каргыш каргаган кешене харап итә. Мин озак сынап йөрдем – рәнҗү дә нәкъ шулай. Рәнҗеш синең үзеңнең бәгыреңне, җаныңны кимереп харап итә. Зинһар, кешеләрнең барысына да – дусларга да, дошманнарга да мәрхәмәтле булырга өйрәт балакайларыбызны. Сиңа бик тә, бик тә авыр булачак. Үзең дә нәфрәтләмә тәкъдиреңне. Кемнеңдер гөнаһлары өчен җәзалый безне Аллаһы Тәгалә. Йә булмаса үзебез кирәк кадәр изге гамәл кылмаганбыздыр, шуның өчен күрәбездер бу газапларны. Түзсәк, рәнҗемәсәк, намаз-догаларыбызны калдырмасак, иман юлыннан тайпылмасак, Аллаһы Тәгалә тыныч, рәхәт тормышка кире кайтарыр.

Тагын әйтәсе сүзләре бар иде хәзрәтнең, ишек шакыдылар. Чатан Сәмигулланың ачулы тавышы ишетелде:

– Күпме көтәргә була? Давай, чык! Сузма, кәҗә сакал! Анда сине коймак пешереп көтәләр, ди, ашык!

Остабикә иренең җиңенә чытырдатып ябышкан иде. Икенче кулының учлары белән авызын каплаган. Шуңа карамастан үксүенең йөрәк өзгеч тавышлары ара-тирә яңгырап китә иде…

9

Мулласыз авыл – бүгенге көндә табигый бер күренеш. Ашка җыйганда, кемнедер Коръән укырга чакыралар. Үлем түшәгендә яткан бәндәгә ясин чыгалар. Мәетне зиратка илткәч, җеназа укыталар. Кайбер ата-аналар, балалары өйләнешкәндә, никах укыталар. СССР исән чакта, хакимлек итү партия кулында булганда, бу дини ритуалларның барысы да яшерен эшләнде. Җитәкчеләр гаиләсендә, җитәкчелеккә омтылучы чиновниклар тормышында дин бөтенләй юк иде, һәм алар дини кануннардан, Аллаһы Тәгаләнең барлыгына инанудан үлеп куркалар иде. Ә утызынчы елларга кадәр, бигрәк тә Лотфулла хәзрәт Таиповны кулга алып, сөргенгә озатканда, дингә инану, шәригать кануннарын үтәү бөтенләй башкача иде бит әле. 922 елны Багдад хәлифәлегеннән дин белгече Ибн Фадланны рәсми төстә Идел буе Болгарстанына чакыртып, мөселманлыкны рәсми төстә кабул иткәннән соң аякка баскан дин бит ул. Аңа кадәр дә ни гомерләр дәвамында татар милләте ислам динендә яшәгән.

Юкәледә дә дингә тел-теш тидермичә, аңа каршы килмичә яшәүне мөселманлык дип ышанып йөрүчеләр шактый иде. Лотфулла хәзрәтне алып киткәч, бөтен авыл – диндарларның диндарлары да, динне тышкы яктан гына тотучылар да – авылның мулласыз калуын бик ачык сизде. Җан тыныч булсын өчен, инанып, изгелеккә омтылып яшәү өчен, авылда да, шәһәрдә дә, кеше рухының нечкәлекләрен белгән, аны әшәкелеккә юнәлгән көчләрдән саклап торучы рухани кирәк икән ләбаса. Мулла барында бу турыда уйламаган булсалар да, руханисыз калгач, шушы хакыйкатьне күпләр аңлый алды. Әйтеп бетергесез шыксыз, төссез, мәгънәсез бер мәгыйшәткә әверелде юкәлеләрнең яшәве. Шул тыйнак, чиктән тыш йомшак күңелле, дин вә яшәеш кануннарын су кебек эчкән кеше күз уңыннан югалгач, юкәлеләр үзләренең ятим калуларына бик тиз төшенделәр.

Атна саен диярлек җыелышлар булып тора. Туймазыдан килеп, кәмит күрсәтеп китәләр. Яшьләр шул кәмитне «кино карау» дип атап йөртә. Кара халык көн саен кино, шуңа өстәп, спектакль карап торса да туймас иде. Рим диктаторы Юлий Цезарь коллар һәм мөлкәтсез колоннар катламы булган кара халыкны «ипи ашатып һәм тамаша күрсәтеп» торган чакта гына җиңеп булганлыгын хәбәр иткән.

Хәзрәтне төрмәгә озаттылар. Юк, аны авыл халкы озатмады. НКВД дигән сәер исемле бер оешма барлыгын тоеп беләләр иде юкәлеләр. Гади халык өстә, иң югарыда, революциягә кадәр патша утырган җирдә башта Владимир Ильич Ленин, ул үлгәч, Иосиф Виссарионович Сталин утырганлыгын яхшы белә иде. Андый биек урында утырган кеше, билгеле, һәр авылга килеп, тәртип урнаштырып йөри алмый. Юлбашчының вакыты тар. Вакыты тар, чөнки ул зур эшләр белән генә шөгыльләнә. Бөгелмә-Бәләбәй калкулыгының бер тау сыртына урнашкан илле йортлык бәләкәй генә татар авылы Мәскәүдәге биек тәхеттә утыручыга күренми дә торгандыр… Аның бит эше муеннан, һәм ул иң зур, мәңгелеккә калачак эшләрне генә үз кулы белән башкара. Барлык калган эшләрне төрле зурлыктагы авыл, район, өлкә һәм край түрәләре үз куллары белән башкарып тора. Бөтен совет халкы шулай уйлый торган дәвер иде бу.

Лотфулла хәзрәт тә шулай уйлады. Әшәкелекне күсәк белән сугып сындырып булмый. Түзәргә кирәк… Аллаһы Тәгалә адәм балаларының күңелләренә игелек эшләү рәхәтлеген салган. Андыйлар, савап эшләүдән ләззәт табып, изгелектән башка гамәлдән тәм таба алмыйча, вөҗданнары ихтыярында яшиләр. Иблис, киресенчә, шул ук адәм баласының күңеленә әшәкелек оеткысы салган. Андыйлар ялганнан, кеше өлешенә керүдән, әшәкелек эшләүдән тәм табып яшиләр. Аллаһы Тәгалә безгә ирекле рәвештә шушы ике юлның берсен сайлау мөмкинлеге биргән. Юк, болай гына бирмәгән. Ходай алдан кисәтеп куйган: икенең берсен сайла. Дөньялыкта гөнаһ эшләп, мәңгелеккә күчкәннән соң, тәмугта яну якынмы сиңа, әллә, җирдә игелек эшләп, иман юлыннан барып, Бакыйлыкка күчкәч, Җәннәттә яшәүме? Мин сиңа, Адәм токымы, ирекле сайлау мөмкинлекләре һәм эшләгән гөнаһларыңнан тәүбә кылып котылу мөмкинлекләре биреп, кисәтеп тордым. Дөрес, Җәннәт белән Тәмуг юлларына килеп баскач, күпләр рәнҗеп сөрән салалар: «И Раббым, нигә гөнаһ юлыннан йөрүдән мине тыймадың? Нигә соң мине шушы мәңгелек газапларга юлыгудан коткарып калмадың?»

Лотфулла хәзрәт җомга намазыннан соң сөйләгән вәгазьләрендә бик еш Аллаһы Тәгалә биргән сайлау мөмкинлеген искә ала иде. «Менә шушындый сайлау, җәмәгать, сезнең алдыгызга бер тапкыр гына килми. Без, мөселманнар, көн саен, мизгел саен менә шушындый сайлау каршында торып яшибез…»

Мулланы алып киткәч тә, Юкәле авылында тормыш дәвам итте. Район үзәгеннән сугышчан алласызлар оешмасы әгъзалары килеп, мәчетнең манарасын сүтеп киттеләр. Башта мәчетне клуб итеп кулланмакчылар иде… Кайбер авылларда сүтелгән мәчет бүрәнәләрен кышкы зәмһәрир суыкларда утынга турап ягу да булгалады. Юкәлеләр туңып үлгән очракта да мәчет малына кул тидермәсләр иде. Бу авылның кешеләре гыйбадәтханә йортын иң беренче чиратта Лотфулла хәзрәттән калган, изгелекләр эшләнә торган савап урыны итеп күз алдына китерәләр иде. Күңелләрне сафландырырлык итеп вәгазь сөйләү, яисә азанны матур итеп әйтү, яисә авылдашларына гел изге мөнәсәбәт күрсәтү белән генә чикләнмәгәндер хәзрәттән калган якты хатирәләр. Аның мәхәллә кешеләренә булган игелекле мөнәсәбәте, хәләл җефете Хәсәнә абыстай белән бергә, гаилә коруда күрсәткән үрнәкләре – барысы бергә хәзрәткә булган җылы мөнәсәбәтне суытмыйча һәм югалырга ирек бирмичә яшәтә иде.

10

Юкәлегә Хәсәнә абыстай дүрт бала ияртеп алып килде. Бишенчесен килгәч тапты. Читтән караганда, аңа бер генә кеше дә шул бер көтү баланың әнисе дип әйтмәс иде. Егерме алты яшьлек остабикә. Абыстай. Ул әле ел саны белән санап үлчәнгән яшеннән шактый яшьрәк күренә. Кайбер кешеләрдә картайганчы сабыйлык сыйфатлары сакланган була. Хәсәнә абыстай шундыйлардан. Гомерендә бер генә ялган сүз сөйләгәне булмаганлыктан, ул үзе дә кеше әйткән сүзгә ышана. Беркатлылык тудырган ышану түгел иде бу. Киресенчә, адәм баласы, акыл һәм әдәп ярдәмендә, әңгәмәченең күз буявын да, хәтта ялган сөйләвен дә тотмыйча, кичереп җибәрә ала. Хәсәнә абыстай адәм балаларын яхшыга-начарга, дуска-дошманга бүлми иде. Дөрес, ул аларны үзара тигезләми дә иде. Кешедәге күркәм сыйфатларны да, әшәкелекләрне дә ул башкалардан яхшырак күрә, тирәнрәк аңлый, яхшылык белән начарлык арасын сизгеррәк чамалый, ләкин моны башкаларга сиздерми. Аңарда гаилә тәрбиясе шундый. Казан ханлыгы дошман кулына эләгеп, мөселманнар белән кансыз миссионерлар идарә итә башлагач, Казан тирәсендәге авылдан күчеп килгән ыру бабасыннан башлап Хәсәнә абыстайның кырык буынга сузылган нәсел шәҗәрәсен руханилар тәшкил итә.

Лотфулла хәзрәтне алып киткәч кенә аңлый башладылар. Кайчакларда бер тынгысыз фикер, нишләптер, синең йөрәгеңне тырный башлый. Гел шул хакта гына уйлап йөрисең. Тынгысызлык һаман көчәя, бимазасы арта бара. Хәзрәт авылда яшәгәндә, тынычлану өчен, мәхәллә кешеләре мулла янына баралар иде. Аңлата ала, юаныч бирә белә иде Лотфулла хәзрәт. Хатын-кызлар исә элеккечә Хәсәнә абыстайга барып гозерләрен сөйлиләр, юаныч табалар. Ирләр дә, үзләре дә сизмәстән, башта яшеренеп кенә, аннан соң ачыктан-ачык киңәш сорарга, кайгы-хәсрәтләрен, килгән бәлаләрне сөйләргә остабикәгә йөри башладылар. Дөрес, хәзрәтнең авылдашлары арасында хәзрәтсез яшәүне уңай күрүчеләр дә юк түгел. Мәсәлән, кеше өлешенә кул тидерергә яратучылар, зимагурлыкта йөргәндә урыс аракысы белән шаярырга яратучылар – әнә шундыйлар. Андыйлар аз булса да бар. Шуңа күрә хәзрәтнең юклыгына ачыктан-ачык шатланасы урынга, алар астыртын гына гөнаһ эшләп куаналар. «Мулласыз да яшәп була икән, җәмәгать, – дип сөенешә андыйлар. – Нәрсә теләсәң, шуны эшлисең. Бары тик коммунистлар юлына аркылы төшә күрмә һәм аларга тел тидермә». Андыйларны бармак белән генә санап була, әмма алар бар һәм булачак…

Тормыш барыбер дәвам итте. Ничек яши алдылар икән алар ул чакта? Егерменче елларда, Рәсәйдә гражданнар сугышы барганда, крестьянның ашлыгын, мал-туарын кырып-себереп ала тордылар. Егерме беренче елдагы ачлыкка кадәр дә Идел белән Урал арасына урнашкан шәһәрләрдә һәм авылларда кытлык еллар да, чын-чыннан кешене кырып китә торган ачлыклар, авырулар бер-бер артлы килеп кенә торды. Шуларның берсе дә адәм балаларын тоташтан кырып, бетереп ташлый алмады. Исән калганнар тормыш-көнкүрешне дәвам итә, үрчи, авыр еллар акрынлап онытыла, узгандагы мул һәм имин яшәгән чорлар исә гыйбрәт булып кала бирә. Кешелек дөньясын юкка чыгарырлык ачлык килер дип куркып яшәсәләр дә, шушы көнгә чаклы андый афәтнең булганы юк.

Иген игү тулысынча колхоз өстенә күчте. Колхозчылар исә – рәис кулы астында күмәк эшкә йөрүчеләр. Тик шунысы гына: аерым хуҗалык булып яшәгәндә ишеп уңыш биргән кыр-яланнарда икмәк үсми башлады. Сирәк кенә ишелеп ашлык уңган еллар да булгалады булуын. Андый чакларда колхозчылар икмәкне җыярга да, сугарга да өлгерә алмый калалар иде. Кырда калган икмәккә кул тидерергә, хәтта колхоз кырыннан башак җыеп алып кайтырга да ярамый. Дөрес, яз җиткәч, кардан арынган яланнан башак яисә туңган бәрәңге җыеп алып кайту рөхсәт ителмәсә дә, бу эш урлашуга саналмады. Шуңа күрә күпме кеше, черек бәрәңгедән, күгәргән бодайдан агуланып, якты дөнья белән саубуллашырга мәҗбүр булды.

Адәм баласы дигән җан иясе колхозга да күнекте, чәчкәнен-урганын тулысынча дәүләткә тапшырып, үзе барыбер исән калу әмәлен уйлап тапты. Колхозчылар көзен алып бетермичә калдырган бәрәңгеләр аларның төп азыгына әверелде.

Эшкә йөргәндә учлап өләшенә торган он кыр эшләре бетү белән туктала да, колхозчылар кенәгәдәге «трудодень» дип аталган билгене тотып калалар. Бәрәңгедән тыш яшелчә үстерү дә күмәк хуҗалыклы авылларда акрынлап гамәлгә керде.

Колхоз шартларында да кызлар, вакыты җиткәч, кияүгә чыга тордылар. Үсмер малайлар, егетлеккә ирешкәч, үз тиңнәрен сайлап өйләнделәр. Туй вакытында колхоз шартларында ярым ач, ярым ялангач йөрүчеләрнең исләренә борынгылардан калган кунак ашлары төшә. Дөрес, ул зиннәтле ризыклар элекке шикелле үк әзерләнми иде. Татарның йола ашы булган олы бәлеш урынына халык телендә «колхоз бәлеше» дип атала башлаган, җор теллеләр «ыштансыз бәлеш» дип йөрткән, он чиктән тыш кадерле булганлыктан, табаның өстен генә камыр белән ябып пешергән бәлешләр барлыкка килде. «Ыштансыз» бәлеш тә, әгәр син табигатең буенча кунакчыл юмарт кеше булсаң, шундый татлы тоела иде…

Әлмәт – Мәскәү, 2002