Сайланма әсәрләр / Избранное

Без, эшкә ялланып килгән берничә кеше, кыш көнендә кирпеч киптереп, җәй көнендә казармалык хезмәтен үтәгән зур һәм озын амбар кебек йортның бер башына урнаштык.

Электән эшләп килгән берничә буйдак эшче дә шунда торалар иде. Шуларның берничәсе үзебезнең авылдаш яки якташ булганга күрә, шунда ук сөйләшеп киттек. Алар авыл хәлләрен, андагы тормышны сораштылар. Без мондагы тормышны сораштык.

Без торачак бу урын бик күңелсез һәм тузан оясы булса да, без анда кичен генә кереп ятачак булганга күрә, аның ямьсезлеге безнең өчен нык тәэсир итмәде.

Иртәнгесен кояш чыгар-чыкмас уяттылар. Электән эшләп килүчеләр эшләренә киттеләр. Безгә дә хуҗалар шунда ук эш билгеләделәр. Миңа балчык ташый торган бер арба, бөтен сбруйлары белән бер ат биреп, мәсьүлиятен^[79] үземә тапшырдылар. Мин шул ат белән бер чакрымлык җирдән кирпеч суга торган сарайлар янына балчык һәм ком ташырга тиешле идем.

Шул тапшырылган вазифаны үтәү өчен, башкалар белән эшкә киттем. Шул минуттан башлап кечкенә бер хезмәтче яки эшчеләр дөньясының кечкенә бер әгъзалары булдым.

Ике-өч көнгә чаклы эшнең тәртибенә, гомумән, иртәдән алып кичкә чаклы эшләүгә төшенеп китү авыр булса да, соңыннан бу эшләргә күнегеп кителде.

Башка кешеләр кебек, куллар ярылды. Өс-баш сап-сары тузанга манчылды. Ыштанның – тезләре, бишмәтнең терсәкләре тишелеп ямалдылар. Иртәдән кичкә чаклы эшләргә, сәгать тугыздагы иртәнге чәй белән көндезге аш вакытында атларны ашатырга тукталган вакытлардан башка сәгатьләрне, һичбер нәрсәгә карамый, балчык ташырга тәмам өйрәнелде. Көн буе эшләү җитмәгән кебек, кич белән атларны, куна алып барып, төнне урман арасындагы аланнарда ашатып, иртән кояш чыкканда, кире кайту эшләре дә безнең өскә йөкләнгән иде. Безнең һәм без йөрткән атларның өстеннән хуҗаның энесе карый. Ул бик мыжык кеше. Ул һәммә нәрсәне җентекләп кенә тора. Атларны җигеп, эшкә китәргә әзерләнеп беткәч, килә дә тикшерә башлый. Иң элек дуганы селкетеп карый. Аркалык белән бавыргалыкны, аннан соң тәҗләрне тикшерә. Әгәр дә камыт бавы йомшак тартылып селкенә торган булса яки аркалык түбән яки югарырак бәйләнсә, тәҗләр бушрак тартылган булсалар, арба рәтләп майланмаса пыр туза: «Болай булса, атны харап итәсез!» – дип, шунда ук тугартып, кире җиктерә. Тәгәрмәчләргә баткак ябышып калмасын. Аларны кырып торырга кирәк. Эштән кайткач та, атларның ял асларын, муеннарын тотып карый. Әгәр дә гадәттән тыш тирләгән яки камыт тию билгесе була калса, ул атны йөртүчегә яхшы сүз юк.

Кунарга китә башласаң, атларның тышауларына чаклы карый һәм:

– Үләннең яхшы җирендә куныгыз. Атларыгызның тышавы агач төбенә эләгеп, егылып ятмасыннар. Кояш чыгуга кайтып җитегез!.. – дип, әллә ничаклы сүз сөйләп җибәрә.

Атны кыйнаган, бигрәк тә аның башына суккан кешене күреп калса, әрләү белән генә тукталып калмый. Ул кешене шунда ук эштән туктата да атны икенче кешегә бирә. Аның шушы сыйфатын мин бик ярата идем. Чынлап та, ат кыйнаган кешедән начар кеше буламы?

Якшәмбе бәйрәм була. Эшчеләр ял итәләр. Ләкин күп вакытта якшәмбе көн минем кебек берничә малай өчен иң авыр көннәрнең берсе була. Ул көнне хуҗа безне кирпеч яндыра торган мичләрне тазартырга куша. Һәркайсыбыз икешәр мич тазартырга мәҗбүрбез. Биеклекләре бер аршын булып, сигезәр аршын озынлыгы булган көл, кирпеч ватыгы, өстән төшкән тузаннарны көрәп чыгарырга кирәк. Шуның өчен мичнең авызыннан башлап тазарта-тазарта, эчкә керә барасың. Чиксез тузан тончыктыра, тын алу авырлана, хәл бетә. Кирпеч яндырган вакыттагы кызулыктан эреп, чөй кебек торган һәм пыяла кебек каткан нәрсәләргә баш бәрелеп, башны җәрәхәтли. Төптәге көлләрне алга этеп, үзең эчкә калгач, рәтләп һава да керми башлый. Шундый авырлык белән мичләрне тазартып чыгабыз. Аннан чыккан вакытта күзебез белән тешләребез генә елтырап күренәләр. Баш, бит, муен, җилкәләр тирләп, тузан каткан була. Шул чакта ютәлләтә башлый. Авызларыбыздан төкерек урынына тузан гына какырабыз. Танауларыбызны сеңгерсәң, кызыл тузан белән көл катыш нәрсә чыга. Бераз утырып, елга буена барып юынганнан соң, бераз хәл керә башлый. Төш вакытына чаклы сузылган шушы авыр эштән соң гына безгә бераз ял итәргә мөмкинлек туа.

Ике ай чамасы эшләгәннән соң, мин, ат куып, балчык ташуның эш түгеллеген, эшләгәч-эшләгәч, башкалар кебек, кирпеч сарайлары тирәсендә эшләргә кирәк икәнен уйлый башладым. Һәм бу фикеремне Габдулла абзыйга сөйләдем. Башта ул минем бу теләгемә каршы торды. «Син яшь, синнән ул эш булмас», – диде… Шулай да, бара торгач, мин үз теләгемә ирештем: ат белән балчык ташып йөрүдән тукталып, кирпеч сарайларында эшләргә эшкә калдырылдым. Мондагы эшләр бик төрлечә иде: сугылган кирпечләрне әйләндерү, кипкәннәрне бер җиргә өю, аларны кирпеч яндыра торган базга ташып тору, янып кирпеч хәленә килгән кирпечләрне чыгарып өю кебек эшләр һәммәсе дә безнең җилкәдә иде. Монда, әлбәттә, эш байтак авырлашты. Шуның белән бергә жалованье да дүрт сумнан җиде сумга күтәрелде. Югарыда саналган эшләр булмаганда, мин кирпеч сугарга да өйрәнеп киттем. Баштарак бу эш кыен кебек булса да, бара торгач җиңелләшеп китте.

Эшнең күңелсез яклары булган кебек, күңелле яклары да була иде: мондагы урман арасында, таулар уртасында, табигатьнең матур җирләрендә йөрү күңелгә рәхәтлек бирә иде. Моның өстенә эшчеләрнең эштән бушаган вакытларында тау буена җыелып уйнаулары, гармун тартып биюләре дә күңелләндерә торган иде. Төрле урыннардан җыелган, гомерләре буенча завод һәм приискаларда йөргән бу халыкларның арасында төрле тип, төрле сыйфатлылары булулары, үзләренең башларыннан үткән вакыйгаларын сөйләүләре – һәммәсе дә төрле уйларга төшерә, тормышның төрле тармакларын күз алдына китерә иде.

Бу эшчеләр арасында гомерләре буена эшләп йөреп тә, ялгыз торганнары булган кебек, берничә балалылары, тормышның бөтен авырлыкларын күрүчеләре дә күп иде.

Мин боларның кайберәүләре белән үзләшеп киттем. Болар үзләре дә мине якын күрәләр, «уңган шәкерт» дип, ригая күрсәткән булалар иде.

Шулай итеп, матур җәй үтте. Тау арасында көннәр салкыная башлады. Борынгы гадәт буенча, уку мәсьәләсе тагын да алга килеп басты. Җылы мәктәп, китап, уку күз алдыннан китми башлады. Ниһаять, мин, үземә тиешле акчаларны алай-болай алып, авылга кайтып киттем. (Мин башта ук көзгә каршы авылга кайтуны шарт иткән идем.)

Быел мин читкә китәргә уйлый идем. Ләкин бу эш булмады. Үткән елгы кебек, үзебезнең авыл мәктәбендә, бер яктан, балалар укыткан, бер яктан, үзем укыган булып, шунда калырга булдым. Тормышта артык үзгәреш булмый, озын кыш үтеп китте. (1897 елның көзе һәм 98 нче елның язы.)

Тагын да матур яз көннәре килеп җитте. Мәктәптәге шәкертләр таралдылар. Мин тагын да шунда ялгызлык газабын күрә башладым, эш юк. «Рабгузи» тарихын, «Алты бармак», «Сәет Баттал» кебек китапларны укып чыктым. Шуларны укудан башка җан азыгы бирерлек нәрсәләр дә юк иде.

Мин Үтәш мәдрәсәсеннән киткәнгә ике ел булса да, Хатыйп хәзрәткә бер генә мәртәбә дә күренгәнем юк. Ул безнең авылга бик еш килә. Авылның байлары зур кунак мәҗлесе ясаганда аны һичбер калдырмыйлар. Ул мәҗлеснең түрендә була. Шуның өстенә ул безнең авылда һәр атна саен була торган базарга да килә. Шуның өчен мин аны бик еш күрәм. Ләкин, ул күренү белән, әллә кайдан ук качам. Аңа очрау минем өчен арыслан яки аюга очрау белән бер. Әгәр аңа очрый калсам, аның мине кыйнау ихтималы бар. Кыйнамаса да, бик нык тиргәвеннән шөбһә юк.

Бер базар көнне мин базарга чыгып бара идем… Урам почмагыннан базарга карап борылган чакта гына Хатыйп мулла алдыма килеп чыкмасынмы?.. Мин куркуымнан шаккаттым да калдым. Ул ачулы тавыш белән:

– Син, качак, нишләп йөрисең? Миннән рөхсәт сорамый, фатиха алмый киттең.

– Укып…

– Җилем-Каранның надан мулласыннан укып, кеше булырмын дип уйлыйсыңмы? Ахмак… Сине миңа атаң мәрхүм тапшырып киткән иде. Син аның васыятен тотмадың… – Ул никтер йомшады. – Син бу авылда ятып әрәм буласың. Син монда да торма, миңа да барма, Троицкига, Зәйнулла ишан мәдрәсәсенә кит. Миннән сиңа фатиха, – дип, дога кыла башлады.

Мин аның бу сүзләреннән соң шатланып киттем. Аның белән бергә, кул күтәреп, дога кылуымны сизми дә калдым.

Ул бик якын кеше кебек, баягы сүзләрне кабатлап, минем белән күрешә:

– Ишет, бүгеннән Троицкига кит! – дип, үз юлына китте…

Читкә китү минем күптән бирле теләгән теләгем иде. Шуның өстенә аның бу сүзләре миңа бик нык тәэсир итте. Авылда караңгылык эчендә яту үзе дә туйдырган иде.

Хәзрәт белән шушы очрашудан соң озак тормый сәфәр хәзерлеген күрә башладым. Волостьтан паспорт алып кайтып куйдым. Китап-фәләннәрне капчыкка тутырдым. Шулар белән хәзерлек эше бетте дә.

Троицкига Уфа һәм Чиләбе аша поезд белән баруның җиңел икәнен белсәм дә, минем юллык акчам юклыктан, бу эш мөмкин түгел иде. Шуның өчен дүрт йөз илле чакрымлык мәсафәне^[80], Урал таулары аркылы үтеп, җәяү барырга тиешле идем.

Минем бәхеткә каршы, үзебезнең авылдан мәгълүм «Лапашты» заводына чаклы ат белән баручы кеше чыкты. Бу кеше мине шунда чаклы буш алып барырга вәгъдә итте.

Шушы вәгъдәнең өченче көнендә без Урал тауларына карап чыгып киттек. Янымда китап һәм вак-төяк нәрсәләрдән башка җитмеш биш тиен көмеш акчам да бар иде.

Йөз егерме чакрымда булган «Лапашты» заводына бару башта җиңел булса да, бара торгач, бик шәп яңгыр булып киткәнлектән, юллар авырлашты. Арбаны тарттырып бару мөмкин булмый башлады. «Зигәзе» белән «Лапашты» заводлары арасындагы урманнар уртасыннан барган тар гына юл арба белән йөрерлек хәлдән чыккан иде. Үзебез җәяү барсак та, ат коры арбаны да тартып бара алмый башлады, бара торгач, бөтенләй арыды һәм алга барудан бөтенләй баш тартып тукталды. Без көч-хәл белән Әхмәр авылына җитеп, хәл җыйганнан соң, шул авылда, ниһаять, арбаны калдырып, икәү бер атка атланып китәргә мәҗбүр булдык. Шулай итеп, мең бәла белән «Лапашты» заводына барып җиттек.

Мин монда бер кич кундым. Троицк ягына китә торган берәр иптәш эзләдем, ләкин иптәш туры китерә алмадым. Иптәш таба алмый аптырагач, юлны өйрәнеп, капчыкны аркама асып, Биләрәт заводына таба карап, ялгызым чыгып киттем.

Юл тар, борылмалы, ике як – кара урман. Ялгыз бару бик куркыныч. Аюның нәкъ өстенә барып чыкмас өчен, һәрвакыт кычкырып, сөрәнләп барырга кушканнар иде. Мин аларның сүзләре буенча минут саен кычкырып барам. Юлда бер кеше дә очрамый. Урман эченнән лап-лоп басып аю килеп чыгар төсле тоела. Шулай уйлап та бетмисең, урман эчендә әллә нәрсә шытырдаган, агач ботакларын сындырып, алга таба килгән кебек булып китә. Аю гына түгел, шүрәлеләр, урман качкыннары чыгып, арттан килеп тотарлар кебек тоела. Утырып хәл җыюы да куркыныч. Шуңа күрә йөгерә-йөгерә алга барырга ашыгасың. Барган саен, урман тыгызлана, караңгылана. Ул гына җитмәсә, әллә кайсы якта күк күкрәгән тавышлар ишетелә.

Ашыгып бара-бара хәлем беткән, тыным кысылган кебек була башлады. Ниһаять, нәрсә булса да булыр дип, бер таш өстенә утырып хәл җыярга керештем. Моң-зар эчкә сыймый җырлап җибәрәм. Бу җыр минем эчемдә кайнашкан ялгызлык кайгыларын юып төшерде. Мин хәзерге минутта бөтен куркыныч һәм эч пошулардан азат булдым. Миңа алга барырлык көч керде. Шул көч белән мин тагын да алга киттем. Кара урман хәвефсезгә әйләнде. Аю-фәлән чыкса да, бернәрсә дә булмас дигән уй башка килеп утырды. Шулай бара торгач, урманны чыгып, бик биек булмаган таудан төшеп, бер авылга барып җиткәнемне сизми дә калдым.

Бу авыл Кәртәле исемендә кечкенә генә катай авылы иде. Авылдан кергәч тә, су буендагы бер йортка барып, хәл җыеп, кунып китәргә рөхсәт сорадым. «Рәхим ит» диделәр.

Кәртәле авылы урман арасында, Инҗәр суына төшкән кечкенә, ләкин ташлар арасыннан шылтырап аккан кечкенә бер елга буенда утыра. Авылның читеннән үк эре карагайлар тезелешеп киткәннәр. Миңа үзенең өенә кереп кунарга рөхсәт иткән кеше бик ачык йөзле. Минем шәкерт икәнемне белгәч, хөрмәтләп, чәй эчерде. Бу авылның бөтен кәсебе урман кисү икән. Җәйгә чыгу белән, агач кисеп, күмер яндырырга (әлбәттә, завод өчен) китәләр, имеш. Мине чәй эчергәч, өй хуҗасы урманга китте. Алар анда кунып эшлиләр булса кирәк. Үзе белән байтак кына азык та алды. (Хәзерге көндәге яшь шагыйрьләрдән М. Таҗи шушы Кәртәле авылыныкы.)

Шушы авылда кунганнан соң, моннан егерме биш чакрым җирдә, олы юл өстендә булган Ак Көчек-Сәрмән авылына таба карап, тагын да ялгыз чыгып киттем. Бу ике арада бер генә дә авыл булмау өстенә юл һаман шул кара урман һәм тау арасыннан бара иде.

Башта яхшы гына шәп барсам да, бара торгач, аяклар тала башлады. Ташлы юлдан бару аякларны кабартты. Унбиш чакрымнар чамасы баргач, су буена утырып, хәл җыеп, тамак туйдырып алдым да тагын алга киттем. Кичкә каршы Ак Көчек авылына җитеп, шунда ил мулласы булып, балалар укытып торган бер татар мулласына кердем. Ак Көчек-Сәрмән – Агыйдел буена утырган бик зур авыл. Бу авылда торган көннәремнең һәрберсендә мин Идел буена барып, бик озак йөреп, су кереп кайта торган идем. Агыйдел бу тирәдә бәләкәй генә. Ләкин чиксез матур. Ул миңа бик якын күренә. «Безнең авыл яныннан үтә торган Агыйдел бит бу!» – дип, мин аңа бик озак карап утырам. Мин аны бала вакытымнан бирле белгәч, ул да мине белгән кебек булып китә. Мин төшкән кеше үзе дә, хатыны да бик ачык йөз белән каршы алдылар. Һәм өч көннән соң Мышый авылының Минһаҗ дигән бер мулланың Троицкига барачагын, аның мине алып баруында шөбһә юклыгын сөйләделәр. Икенче көнне Минһаҗ мулла үзе шушы авылга килде.

Бу кеше ап-ак сакаллы, киң күңелле, ачык йөзле бер кеше булып чыкты. Мин аңа, күрешеп, үземнең Троицкига, Зәйнулла хәзрәт мәдрәсәсенә укырга баруымны әйтү белән, берсүзсез алып китәргә вәгъдә бирде һәм иртәгә шушы авыл аркылы үтәчәген белдерде. Бу мулла шуннан ерак түгел Күнтәк яки Күнтәй авылының бер суфи белән Зәйнулла хәзрәткә кул биреп кайтырга баралар икән.

Троицкига хәтле ат белән бару бәхетенә ирешү мине чиксез шатландырды. Вәгъдәнең икенче көнендә, пар ат җиккән тарантаска утырып, мин бу ике суфига кучер булып, Троицкига чыгып киттек.

Безнең тирәдә Биләрәт заводының исеме «Иделбашы» заводы дип мәшһүр. Җәйгә чыккач, безнең яктан монда эшкә китүчеләр күп. Бу заводны гаҗәп иттереп сөйлиләр. «Идел чаклы Иделне буганнар!..» – дип хәйран калалар иде. Хәзер мин шуны күреп үтү шатлыгы белән барам.

Атлар көр. Олы юл белән җилдереп алга баралар. Менә заводның һавага төтен чыгарып утырган морҗалары, әнә йортлар…

Барып җиттек. Чынлап, Агыйдел буылган. Тик мәгълүм бер җирдән генә шаулап су ага. Буаның югары ягы чиксез күл булып ята. Заводтан төрле тавышлар чыга. Заводка кереп-чыгып йөрүче эшчеләр күренә.

Завод тышыннан караганда да искиткеч. Аның эче гаҗәптер инде дигән уй башка төшә. Әлбәттә, аның эченә керү, күрү минем ихтыярда түгел.

Без, бер фатирга кереп, атларны ашатып, чәй эчтек тә юлыбызда дәвам иттек. Бераз барганнан соң, Урал тавының үзәге булган:

 
Ураллардан биек, ай, тау булмас,
Ураллардан үткән су булмас,
Ир башкайларына эшләр төшсә,
Ни авыру булмас, ни сау булмас… –
 

дип җырланган Уралга менә башладык. Урал чынлап та биек икән. Аның башыннан күп җирләр күренә. Аны үткәндә, күңелгә әллә нәрсәләр төшә. Менә аның нәкъ башы. Бу инде Европа белән Азиянең аерылган җире. Хәзер без Азиягә чыгып китәбез…

Минһаҗ мулла – күңелле кеше: ул – күпне күргән карт, кайвакытта күңелле вакыйгалар сөйләп ташлый, кайвакытта «Мөхәммәдия» көйләре белән мөнәҗәтләр әйтеп җибәрә. Үзе артык вакчыл түгел, егет сымак кеше. Уку ягы бик сай булса да, төрле сүзләр кушып сөйләгәнгә күрә, белемле генә булып күренә. Ләкин бу ике зат күп вакыт күзләрен йомып, тәсбих тартып баралар. Берсе көненә утыз биш мең, икенчесе егерме биш мең зекер әйтә. Ишан биргән сабакларын, шулай итеп, һәр көн җиренә җиткереп баралар. Арба өстендә зекер әйтеп барган чакларында, бөтен дөньядан ваз кичкән кебек күренәләр, һичбер сүз әйтмиләр, башларын югары күтәреп карамыйлар. Намаз вакыты җитү белән, кайда туры килде, шунда намаз укып китәләр.

Мулланың иптәше – бернәрсә дә белми торган бер башкорт. Ул яшьрәк вакытында тәүфыйксызрак булган да соңра, тәүбә итеп, Зәйнулла ишанга мөрит булып, сабак алган. Хәзер сабагын яңартырга бара. Минһаҗ муллага бу тирәдәге авылларның муллалары бик таныш булсалар кирәк, без ат ашатканда да, кунган вакытта да берәр муллага яки мөәззингә төшәбез. Алар, муллалар рәтеннән, мине дә ашка, чәйгә бергә утырталар. Күп җирдә атларны да үзләренең кешеләреннән каратып, мине кунак кебек итеп сыйлыйлар.

Безнең юл күңелле булды. Пар ат, шуның белән бергә, атлар таза булганга күрә, дүрт көн тулып бишенче көндә Троицкига барып та кердек. Авылдан чыгып китүемнең унөченче көнендә Троицк шәһәрендә булдым. Дүрт йөз илле чакрым бер араны бу чаклы аз вакыт эчендә бару – бик зур бәхет…

Бөтен тирә-якка шөһрәте таралган Зәйнулла ишанның мәдрәсәсе Троицк шәһәренең бер як чигендә, «Мәгъмурия» дигән өлешендә икән. Без, шәһәрне чыгып, хәзрәтнең мосафирларга хаслап салдырган мосафирханәсенә барып төштек.

Мосафирханә зур-зур бүлмәләрдән гыйбарәт булган бер йорт булып, һәрбер бүлмәсендә лык тулган мосафирлар. Монда татар, башкорт, кыргыз, казах һәм башкалардан һәртөрле халыклар бар. Кайбер бүлмәләрдә хатыннар белән ирләр аралаш. Бу мосафирларның бик күбесе мөрит булып сабак алырга килгән. Арада авырулар да бик күп. Болары ишан хәзрәттән, өшкертеп, дару алырга килгәннәр.

Мондагы тормышны беренче мәртәбә күргәндә хәйран каласың. Шул ук бүлмәнең бер почмагында берәү косык даруы эчеп косып ята. Икенче берәүләр шуның янында ук рәхәтләнеп чәй эчеп, ашап утыралар. Кайбер кеше кыйблага каршы утырып зекер әйтә, ягъни тәсбих тарта, капыл гына «Һу, шәйхем, мәдәт…», «Һу, һу, һу, Алла!» дип кычкырып җибәрә. Икенче бер бүлмәдә көйләп мөнәҗәт укыйлар, кайберәүләре ишан хәзрәтнең яхшы сыйфатларын сөйлиләр. Кайберәүләр Коръән укыйлар. Мулла кебек күренгәннәре нәрсә турындадыр бәхәсләшәләр.

Без барып чәй-мәй эчкәнче, икенде намазы җитте. Монда мәчеткә бармый калу һичбер ярамый. Без дә намазга киттек. Монда эшләр тагын да кызык, һәркем, алдына гына карап, кулындагы тәсбихен тартып утыра. Шым гына торганда, тегендә дә, монда да «Алла…», «шәйхем…» дип кычкырып җибәрәләр. Арадан берәү, «Һу, һу, һу, Алла!..» дип, туктаусыз «һу» лый башлый. Урынында гына торып чыдый алмый, дуларга, тыпырчынырга керешә. Авызыннан күбек ага башлый. Ниһаять, хәлдән таеп егыла. Үзе җан тиргә бата… Ләкин мондагы кешеләрнең бу эшкә карап исләре китми. Бернәрсә дә булмаган кебек утыралар. Минем кебек беренче күрүчегә бу эшләр куркыныч…

Менә ишан хәзрәт килде. Аның тирә-ягын төрле яшьтәге, һәммәсе дә чалмалы булган мөритләр чолгап алганнар. Ул бик әкрен һәм бик вәкарьле рәвештә, һичкемгә карамый, ике якка тезелгән кешеләр уртасыннан үтеп, михрабка каршы барып утырды. Ул үзе гәүдәгә мәһабәт булмаса да, карап торуга тәэсир итә. Ул килеп утыргач, кычкырып җибәрүчеләрнең саннары тагын да күбәйде. Хәтта намаз укый башлагач та, капыл гына «Алла» дип кычкырып җибәрүчеләр булды.

Бүген миңа мондагы ахирәт тормышы кебек тормыш бик кызык тәэсир итте. Мондагы эшләргә, серләргә төшенү авыр кебек булып тоелды. Мин шундый уйлар белән баш ватып йокыга киткәнмен.

Иртәнчәк төрле шау-шуга уянып киттем. Иртән торып намазга барып кайтканнан соң, чәй эчеп, тәһарәт алып, бик нык әзерләнгәннән соң, ишанның өенә, аның мәҗлесенә баралар икән. Минһаҗ мулла белән иптәше дә, тәһарәт алып, тәмам хәзерләнеп, мине үзләренә ияртеп, ишан йортына алып киттеләр.

Ишанның капка төбеннән башлап кеше тулган. Ярлы һәм хәерчеләр тышта нәрсәдер көтеп торалар, хәзрәткә килгән мосафирлардан сәдака сорап калалар. Эчкә кергән саен, тыгызлык арта. Муллалар, яхшы киемле кешеләрне каршы алып, залның түренә таба озатып торучы махсус кешеләр бар. Болар үзләре дә чапан-чалма киеп, күзләренә сөрмә тартып, кулларына тәсбих тотып алганнар.

Минһаҗ мулла белән суфи алга үтеп киттеләр. Мин ишек төбендә карап калдым. Ләкин тартыша-тартыша торгач, ишанның кабул итү бүлмәсенең ишеге төбенә җитәргә мөвәффәкъ булдым. Менә сиңа зур зал, идәнгә әйбәт паласлар түшәлгән. Бик яхшылап чәй мәҗлесе хәзерләнгән. Тирә-ягына чапан-чалма һәм яхшы киемнәр киенгән кешеләр аяк бөкләп утырганнар. Ишек төбендәрәк гади һәм ишан өчен файдасызрак сыйныф – авырулар тезелгәннәр. Боларның кайберсе утырган, кайберсе аяк өстендә тора. Ишан үзе бик шәп тышлы, кыска җиңле, мех эчле камзул сымак нәрсә, аягына яшел читек, башына чалма кигән хәлдә, иң түрдә китап тотып, борынгы әүлияларның һәм сәләфе салихиннарның^[81] кәрамәтләрен сөйләп утыра. Сәхабәләргә дә барып җитә. Сүзен аңлавы бик читен. Бер мәүзугъдан^[82] икенче мәүзугъка бик тиз күчә. Күзләре соң дәрәҗәдә үткер, туры караган вакытта зәгыйфьрәк кешеләрнең башлары иелми калмый. Тирә-ягында ярдәмче хәлфәләре, суфилары бик күп. Боларның кайберсе кунакларга чәй ясый, кайберәүләре, шундагы халыкны утыртып, тәртип саклап йөри.

Беренче күргәндә, мәҗлес артык мәһабәт. Соң дәрәҗәдә изгеләр мәҗлесе булып күренә. Мондагы күренешкә хәйран калмаслык түгел. Миңа мондагы хәлфәләр бик галимнәр, гыйлем диңгезендә йөзә торган кешеләр төсле булып күренделәр.

Чәй янына кайнар пирожки килеп тора. Самавырлар берсе артыннан берсе китерелә. Өстәл өстендә, токмачка дип басып куйган камыр кебек, кызыл бер нәрсә тора.

Моны «мәгъҗүн» диләр. (Әфьюн һәм башка дарулар катнаштырып ясалган, борчак кадәресен генә капсаң да, җанга рух биреп, кәефләндереп җибәрә торган бер нәрсә. Моның артыннан сөтсез чәй эчәләр. Чәй эчкән саен, кеше кәефләнә бара.) Шушы «мәгъҗүн» нән һәркемгә берәр борчак кадәре генә биреп торалар. Чәй һәм хәзрәтнең шунда килгән муллалар белән сөйләве озакка сузылды. Мин, басып тора-тора арып беткәч, ишек төбендә кысылып утырдым. Ишан белән күрешүне көтәм. Тәртип буенча шулай кирәк дигәннәр иде.

Бервакыт ишан хәзрәт, урыныннан торып, ишек төбенә килә башлады, һәрьяктан шалтыр-шолтыр алтын, көмеш яварга кереште, һәркем аның кулын үбеп күрешә дә соңра алып килгән сәдакасын бирә. Бик илтифатсыз гына бер кулын биреп, икенче кулы белән акчаны ала. Әллә ничә кеше биргән сәдакага бер генә мәртәбә битен сыйпап куя. Ул әкренләп ишек төбенә – безнең тирәгә дә килеп җитте. Өшкертергә килгән авырулар – казах хатын-кызлары – алдагы бүлмәдә утыралар иде, алар янына да килеп, өс-башларына карап, бер-ике өреп, ниндидер сүзләр әйтеп үтте. Тик бер бик матур җиткән казах кызы янында озаграк тукталып, аның маңгаен һәм күкрәген тотып карады. Теге авыру чынлап та бик матур иде!..

Шулай итеп, бөтен зал һәм алдагы бүлмәне урап чыкканнан соң, өстәл янына утырды. Төрле яктан вак капчыклар белән тозлар суза башладылар. Өстәл өсте тоз белән тулды. Ишан боларның өстенә бер генә мәртәбә өрде дә, шуның белән эшләре бетте, һәркем үзенең тозын яңадан алды. Аннан соң авыруларга төрле дарулар өләшергә кереште. Мин әле аларның нинди дарулар икәнен бер дә белмим. Тик ишан хәзрәт биргән дару булгач, ул даруларның шифалы булуларына да шөбһә итмим.

Кешеләр күрешкән рәттән мин дә күрештем. Башта бер сүз дә әйтми: «Нигә килдең?» – дип сорамый үтеп китте. Соңра Минһаҗ мулла сүз башлап, минем укырга килгәнемне сөйләде. Шуннан соң ишан, миңа карап, «Кайда укыдың, нәрсә укыдың, паспортың бармы?» дигән сөальләрне бирде.

Мин, югарыдагы ике сөальгә тиешле җавап биргәннән соң, паспортның юклыгын, тәәссефкә каршы^[83], өйдә онытылып калганын сөйләдем.

– Юк, балам, юк. Паспортсыз мәдрәсәгә керергә рөхсәт юк. Ярамый! – дип, сүзне бик кыска бетерде.

Мин нәрсәдер әйтергә теләгән идем, ишан, тыңлап та тормый, икенче кешеләр белән мәшгуль булып китте. Димәк, минем монда эш бетте. Йә кайтып паспортны алып килергә кирәк, яки башка бер чара эзләргә тиеш булам.

Мәҗлестәге кешеләрнең элек килгәннәре чыга башладылар. Минһаҗ мулла белән суфи да чыкты. Мин алар белән бергә мосафирханәгә кайттым. Минһаҗ мулла: «Паспорт булмагач ярамас шул, ишан белми әйтмәс. Әллә нинди бәлагә очрарсың. Иң яхшысы, син безнең белән кире кайт. Көзгә каршы кабат килерсең», – диде. Ишанның сүзе алар өчен катгый икән… Ул «ярамый» дигән эшләрнең һәрберсен эшләргә ярамый. Эшләргә кушкан эшләрен, нинди генә булса да, эшләргә кирәк. Әгәр дә каршы килсәң, берәр уңайсызлыкка очравыңда һичбер шөбһә юк. Мин боларның киңәшләренә риза булдым. Болар белән кире кайтып, паспорт алып килергә карар бирдем. Болар өч көннән соң кире кайтачаклар иде. Шуларны көтеп, өч көн буенча мәдрәсә тирәсендә йөрдем.

Мәдрәсә шәкертләре кыргыз арасына таралып беткәннәр, монда тик бер-ике дистә чамасы гына кеше калган иде. Боларның һәммәсе дип әйтерлек тәсбихле шәкертләр булып, үзләренчә бүгеннән җәннәт ачкычын кулларына тоткан, ишан фатихасы аркасында гыйлем дәрьясына кергән кебек йөриләр иде. Минем кебек чабаталы кешегә илтифат итүче булмады. Шулай да, боларның бик күбесе «Шәрхе мулла» тирәсендә генә йөзгәнгә күрә, боларның коры кабык икәнлекләрен төшенеп була иде.

Шуның өстенә монда кая карасаң, анда мөрит, суфилар тулган булып, бөтен эшләре намазга барып, тәсбих тартып кайтудан гыйбарәт иде. Монда тагын бик мәһабәт йөргән пишкадәм хәлфәләр дә күп. Боларга якын барып сүз кушу, мөнәсәбәт ясау вак шәкертләргә мөмкин түгел кебек күренә. Шуның өчен, мин боларга хөсне зан^[84] белән карап, «болар бик галим кешеләрдер инде…» дигән фикерне башка утыртып куйдым, һәм моңарчы үзем укып йөргән мәктәп, мәдрәсәләргә караганда ишан хәзрәт мәдрәсәсенең артык һәм күп нәрсәләр укыла торган булуына бер дә шигем калмады. Шуның өчен көз көнендә тәкрар килү уе белән кире кайтып китәргә уйладым.

Өч көннән соң Минһаҗ мулла белән теге суфи эшләрен бетерделәр. Мин дә, ничек килдем, шулай аларның кучерларына утырып, кире юлга чыктым.

Эшнең болай булып чыгуы, укырга дип китеп тә кире кайту күңелгә начар тәэсир итсә дә, җәй көнендә берәр урында эшләп, бераз акча әзерләп килүне уйлап, күңелемне юата идем.

Биш көн эчендә Ак Көчек авылына кайтып та җиттек. Мин тагын да мәгълүм ил мулласының өенә төштем. Ләкин болар минем Троицкида тора алмавымны белгәч, күңелсезрәк каршы алдылар. Ничек тә шунда бер кич кунганнан соң, тагын юлга ялгызым чыгып киттем. Борынгы өйрәнгән юл буенча сәфәрне дәвам иттердем.

Берничә чакрымнар барганнан соң, хәл җыярга утырган идем, артымнан җәяүле ике кеше килеп җиттеләр. Боларның өс-башларына караганда, эш эзләп йөрүчеләр яки берәр заводта эшләп тә инде шуннан кайтып баручылар икәнлекләре күренеп тора иде. Шуның белән бергә боларның бик үткер күзле һәм сүзләрне киная беләнрәк сөйләүләрендә күңелгә курку төшмәслек тә түгел иде. Болар, бер дә әйтми-нитми, минем янга утырып, тәмәке ясап тартырга, шуннан соң гына минем белән сөйләшергә керештеләр.

Сүзне, әлбәттә, «Йә, егет, кайдан киләсең?»нән башладылар. Мин кая барып, каян кайтып килгәнемне сөйләдем. Сүз байтакка тартылды. Боларның, берничә заводта эш таба алмый, хәзер «Лапашты» заводына барулары мәгълүм булды һәм, юл бер якка карап киткәнгә күрә, бергә бармакчы булдык. Болар бик таза булып, шәп йөргәнгә күрә, боларга ияреп бару бик кыен булса да, ялгыз курка-курка баруга караганда, бердән, күңелле, икенчедән, куркынычсыз булганга күрә, болардан калышмаска тырыштым. Болар да, минем аруымны сизгән булсалар кирәк, бераз барган саен хәлемне сорыйлар һәм туктап тәмәке тарталар иде. Бара-бара болар белән килешеп киттек. Кичкә таба Кәртәле авылына барып җиттек. Ләкин авылда фатир табу бик мөшкел булды. Чөнки бу ике егетнең тышкы күренешләре һәркемне шикләндерерлек булганга күрәме, нәрсәгәдер фатир бирергә шөбһәләнәләр иде. Ниһаять, боларның берсе бик шәп һәм урынлы итеп сүгенде: «Безгә кайда да бер кояш, әйдә шунда агач арасында кунабыз, безнең бәхет үзебез белән», – дип, безне ияртеп, авылның чигендәге агачлар янына китерде.

«Монда чынлап та бик матур бит, иптәш!» – дип, шунда ук чәйнекләрен кайнатырга керештеләр. Матур суның яр башында үскән ямьле агачның төбендә шәпләп, тәмләп чәй эчеп алдык, бик шәпләп хәл җыйдык.

– Ну, нишлибез, иптәшләр, әле кояш баерга ике сәгать вакыт бар, «Лапашты» моннан унике чакрым. Без анда караңгы төшүгә иркен җитәбез, кузгалабызмы? – диде берсе.

Икенчесе дә, аңа кушылып:

– Давай китәбез, безгә бу башкорт авылын каравыллап ятудан файда булмас, – дип, иптәшенең фикеренә кушылды.

Бу эш минем өчен яхшы ук авыр булса да, мин болардан калуны мәслихәт күрмәдем. Шунда ук капчыкларны аркага асып, тау буйлап, урман арасына кереп тә киттек.

Башта бару бик артык күңелсез булмады. Ләкин бик күп баргач кына, юлны адашып, урман юлы белән китүебезне сизә башладык. Барган саен, юл начарлана, бетәргә якынлаша иде. Ул арада, кояш баеганлыгы мәгълүм булып, эре агачлар арасы караңгыланды. Безнең бара торган юлыбыз да төрле якка таралып, эш бөтенләй чуалды. Мин генә түгел, егетләр дә шөбһәләнделәр, аю-фәләнгә очрау ихтималын сөйли башладылар. Әле һаман сукмак кебек тар гына бер эздән барсак та, бу эзгә аркылы-торкылы агачлар авып, йөрергә соң дәрәҗәдә уңайсыз итәләр иде. Тик болар, бу сукмакның берәр күмер яндыра торган җиргә барып чыгуын ихтимал тотып, күңелне юаталар һәм еш-еш кына кычкыралар иде.

Караңгы төште. Без бөтенләй үлән каплаган эздә, урман уртасында торып калдык.

– Чү, тукта!.. Кыңгырау шалтырый түгелме? – диде берсе.

Аның сүзе буенча өчәвебез дә туктап, дикъкать белән кыңгырау тавышын тыңлый башладык. Чынлап та, колакка кыңгырау тавышы ишетелә иде.

Бу инде якын-тирәдә күмер яндыра торган урын барлыгын, бу тавыш шуларның атлары муенына тагылган кыңгырау тавышы икәнен белдерә иде. Тагын да бераз тыңлагач, тавыш ишетелгән якка киттек. Барган саен, кыңгырау тавышы якынлаша бара иде. Менә бервакыт урман арасыннан эт тавышы да ишетелә башлады. Хәзер монда торган кешеләрнең барлыгы ачык мәгълүм булды. Без зур өмид белән эт тавышы ишетелгән якка киттек. Ут күренде. Менә ут тирәсендә йөргән кешеләрнең шәүләләре, бара торгач, аларның безгә таба караган ялтыравыклы күзләре күренде.

Без алар янына барып җиттек. Табигый, башта алар безне бик нык шикләнеп, саклык белән каршы алдылар. Хәтта берсе үзенең җиргә ташлаган тимер көрәген кулына тотты. Ләкин без адашуыбызны сөйләгәч басылдылар һәм «Лапашты» ның өч чакрым сулда калганын, болар яныннан «Лапашты» га туп-туры юл киткәнен сөйләделәр. Болар, һәрхәлдә, монда кунуыбызга авырсыналар кебек күренәләр иде. Ләкин без китмәскә карар бирдек, шунда кунып калдык. Иртән тору белән китеп, «Лапашты» га барып кердек.

Мин мондагы авылдашлар янына төштем. Теге иптәшләр, казармага төшеп, шул көндә үк эшкә ялландылар.

Монда бераз эш эзләп карасам да, үземә муафыйк булган эш табылыр төсле күренмәде, һәм нигәдер минем монда торасым килми, икенче җиргә китәсем килә иде. Мин монда бер-ике көн тордым. Үзем кебек эш эзләүче бик таза бер егеткә очрадым. Бу егет миңа моннан кырык чакрымнарда «Калма-елга – Инҗәр» дигән заводта эш барлыгын сөйләп, мине үзе белән шунда алып китәргә кызыктырды. Кайсы юл белән кайтсам да, мәсафә бер микъдарда булганга күрә, мин сүзсез риза булып чыгып киттек. «Калма-елга» заводы моннан кырык чакрым ераклыкта булганга күрә, бер көн эчендә барып җитә алуыбыз мөмкин түгел иде. Шуның өчен юлда күмер яндыручылар янында кунып, икенче көнне төштән соң барып кердек. Ләкин безнең эштән бәхет булмады. Бер-ике көн эш эзләп казармада ятсак та, эш таба алмадык.