Qafqaz xatirələri

uydurulan bu formulla təkrar qarşılaşdığını Stalin bariz misalla təsvir etdi. Onu da dedi ki, bir qrup fəhlə ilə görüşüb, təşkilati işlərlə məşğul olur.

Bir gün bu qrupun davamçılarından biri haqqında şübhələndiyimi və ona inanmadığımı dostlarıma dedim. Sonra bir neçə dəfə rastlaşsaq da sonra onu aramızda görmədim. Bu adam haradadır, niyə

görünmür? – deyib, yoldaşlardan soruşdum.

Fəhlələr – yoldaş Kobaya inanmıram dediyiniz üçün biz də onu sıralarımızdan çıxardıq!.. – dedilər.

Proletariata sədaqəti haqqında danışdığı bu hekayədən çıxarılacaq hissə dəqiqdir.

1 Koba İosif Vissarionoviç Cuqaşvilinin ləqəbi olub. Qafqazda olanda bu addan istifadə edirdi. Stalin adını isə

sonra, Rusiyada çalışdığı dövrlərdə daşıyıb. Koba adı bir gürcü romanından götürülmüş, çarlığa qarşı mübarizə

aparmış bir inqilabçı qəhrəmanın adıdır.

11

Kobanın Vişinskiyə bildirişi

Kobanı çox gec-gec görürdüm. Müxtəlif saziş şərtləri əsasında təsadüfən qarşılaşırdıq.

1905-ci ildən sonra çar sistemində yaranmış sarsıntı və zəiflik üzündən hər yerdə inqilablar baş

qaldırırdı. Bakı belə yerlərdən biri idi. Burada bir çox ümumi tətillər, siyasi nümayişlər, qarışıqlıq və

talançılıq, siyasi qatil kimi hadisələrin içində müxtəlif inqilab təşkilatçılarının yarıgizli fəaliyyəti görünürdü. Tez-tez toplantılar, konqreslər və konfranslar keçirilirdi.

Bir gün Bakı ərazisində neft mədənlərinin olduğu Qaranəhr deyilən yerdə, gecə saatlarında bir dülgər sexində çar əleyhinə müxtəlif inqilab təşkilatçılarına mənsub nümayəndələrdən ibarət konfransda idik. Günün tələblərinə uyğun birgə məsələlər müzakirə edilirdi. Söhbət yuxarıda qeyd etdiyim Bolşevik-Menşevik görüşü əsasında davam edirdi. Bolşevikləri Koba, yəni Stalin, Menşevikləri isə hazırda sovetlərin millətlərarası sözçüsü olan Andre Vişinski təmsil edirdi.

O zaman Azərbaycanca intişar tapmış, çarlıq əleyhinə milli müxalifət orqanı olan “Təkamül”

qəzetini bu toplantıda mən təmsil edirdim. Müzakirə rusca gedirdi. Rus olmayan bir çoxları kimi, mən də bu dildə elə də səlis danışa bilmirdim. Üslub və qrammatik səhvlərim olurdu. Müzakirədə təmsil etdiyim milli muxalifət cərəyanının anladığı taktika ilə “baltanı çarlığın düz kökünə vuran”, Bolşeviklərə üstünlük qazandıran bir ifadə işlətdim... Bunu həzm edə bilməyən Menşevik Vişinski –

Yoldaş, ədəbli deyil!.. – deyərək, müdaxilə etdi. Koba dərhal – Hə, yoldaş Vişinski, bir türkcə, azərbaycanca danış, görək kim yaxşı danışır!.. – deyərək, müdaxilə etdi.

12

Türkiyədə Jön Türk inqilabı

1908-ci ildə Türkiyədə Jön Türk inqilabı başlamışdır. Azadlıq meydanlarında, xüsusən Qafqazın türk və digər müsəlmanlarının fikir və siyasi hərəkat mərkəzi olan Bakıda bu tarixi hadisə daha çox gündəmdə idi. Bir təsadüf nəticəsində Koba ilə rastlaşdım.

– Osmanlı inqilabı haqqında bizim jurnala bir məqalə yazsanız, – dedi.

Bizim jurnalın məqsədi yuxarıda qeyd etdiyim Neft Sənayesi Fəhlələri Həmkarlar İttifaqının mətbu orqanı “Qudok” (“Düdük”) idi. Məqaləni yazıb, redaksiyaya gəldim.

Redaksiyanın ozamankı bir çox müəssisələr kimi iki üzü var idi: bir üzü rəsmi idi. Qəzetin məsul müdiri hökumətdən icazə almış imtiyaz sahibi Saşa Samartsev idi. Onun arxasında qəzetin gizli bir redaksiya heyəti var idi ki, bura Koba ilə Timofeyev daxil idi. Onlar bir ayaqqabı dükanının pərdə ilə

ayrılmış arxa tərəfində çaplanırdılar. Türkiyədəki məşrutiyyət inqilabı barədə yazdığım məqaləni burada, bu ayaqqabı dükanında oxuyub müzakirə etdik. Timofeyev məqaləni tənqid atəşinə tutdu.

– Öz burjuaziyanızı tənqid edib gözdən salırsınız. Rəsulzadənin məqaləsində isə burjua inqilabı təriflənir.

Özümüzə yaxşı görünməyən bir şeyi Türkiyə üçün necə yaxşı görə bilərik?! – deyərək, məqalənin rəddini istədi.

Koba müdaxilə etdi:

– Yoldaş yanılır, məsələni çox bəsitləşdirməyin. Rusiya şərtləri ilə Türkiyə şərtləri bir-birindən fərqlidir. Bizdə

reaksiya verilən tələqqi bir hadisə Türkiyədə tərəqqi sayılır. Rəsulzadənin məqaləsi düz yazılıb. Orada yürüdülən mühakimə çox haqlıdır. Məqalə dərc edilməlidir!..

Beləcə, məqalə dərc olundu.

13

Bizim 200 rubl

Yuxarıda bəhs etdiyim hərc-mərclik illərində Rusiyada və Qafqazın hər yerində olduğu kimi, Bakıda da qanuni və qanunsuz fəaliyyət göstərən müxtəlif cəmiyyətlər var idi. Xeyriyyəçilik və

maarifçilik işləri ilə məşğul olan cəmiyyətlərlə bərabər gizli fəaliyyət göstərən siyasi-ideoloji təşkilatçılardan baqa, hökumət idarəsində zəiflərdən istifadə edən soyğunçu dəstələr də var idi. Müxtəlif ideyalar naminə çirkli işlər görən bu quldur dəstələri varlıları təhdid edərək pullarını mənimsəyir, onların bəzilərini oğurlayaraq müəyyən məbləğ qarşılığında azad edib, böyük firmalara göndərdikləri təhdid məktubları ilə hərraca qoşurdular. Bir vaxtlar Bakının məşhur milyonçularından olan Musa Nağıyev də bu qaydada saxlanılmış və verdiyi böyük məbləğdə pul müqabilində buraxılmışdır. Hələ də

fəaliyyət göstərən bu quldur dəstələri arasında Bolşevik partiyasının hesabına çalışan bir dəstənin də adı hallanırdı. Dəstəyə İrəvan meydanının “qəhrəman”ı (bu hadisə məşhurdur) olan şəxsən Kobanın rəhbərlik etdiyi sonralar bəlli olmuşdur.

Sonralar İstanbulda eşitdiyim bir əhvalatın bununla əlaqəli olduğu üçün danışıram: Həmin dövrdə polisin acizliyini görən bəzi firmalar təhlükəsizliklərini əməkhaqqı müqabilində

Bakının qoçularına əmanət edirdilər. O cümlədən, məşhur neft şirkəti olan Nobel bu məqsədlə H.M.-

yevin biri ilə əlaqə yaratmışdır. Həmin şəxs 1927-1928-ci illərdə İstanbulda emiqrant olan bir çoxunun Bakı ilə bağlı xatirələrini danışmışdır:

“Bolşevik partiyasının təhdid qolundan adıçəkilən firmanın neft şöbəsinə bir məktub daxil olur.

Məktubda 50.000 rublu müəyyən bir gündə və saatda gələcək şəxslərə vermək tələb olunurdu. Firmanın müdiri H.M.-yı çağıraraq ondan təyin olunmuş vaxtda təhdidçilərlə görüşməsini tapşırır. H.M.

qoçularla bir az gözləyir. Təyin olunmuş vaxtda Koba (yəni Stalin) iki şəxslə birlikdə içəri girir. Qorxu saçan sərt baxışlarla H.M.-yı süzən Koba ona adı ilə müraciət edərək:

– Hmm,.. Biz oğru deyilik. Kapitalizmə qarşı mübarizə aparan fəhlə partiyasıyıq. Hədəfimiz Rusiya Çarlığıdır.

Biz fəhlələr əgər bir zülmə düçar olmuşuqsa, siz müsəlmanlar bunun iki qatına düçar olmusunuz. Başqasının şəxsi mənfəətlərini qorumaq üçün bizə qarşı silah çəkmək canınızı hədər yerə qurban verməkdir. Halbuki, bizim aldığımız pullar azadlıq üçün sərf olunur. Bir millət kimi sizin azadlığınız da bura daxildir.

Bundan sonra H.M. çəkilərək, yoldaşlara – biz təslim, – deyir.”

14

Kobanın qaçırılması planı

Mahiyyətinə qısa da olsa nəzər yetirdiyim bu dövrdə mən Bakıda maarifçiliyi təbliğ edən və rəsmi fəaliyyət göstərən “Nicat” Cəmiyyətinin rəyasət heyətinin üzvü idim. Onun pərdəsi altında siyasi fəaliyyət göstərən gizli bir qrup var idi. Bu qrup Çarlığa qarşı olan bütün inqilab partiyaları və dəstələri ilə əlaqədə idi.

Günlərin birində Bolşevik partiyasının maliyyə komissiyasına mənsub şəxs mənə müraciət etdi:

– Gəlin, birgə bağ şənliyi təşkil edək. Siz rəsmi ünvanınızı verin, biz də şəhərdə və ictimaiyyət arasında nüfuz sahibi olan məşhur xanım və bəylərdən, aktyor və aktrisalardan ibarət dəbdəbəli bir şənlik keçirək.

Sonda o, şənlikdən əldə edilmiş gəliri aramızda bölməyi təklif etdi.

O dövrdə belə işlər adi idi. Odur ki, burada təəccüblü heç nə yox idi. İdarədəki yoldaşlarla görüşdüm. Hamısı onların çar əlehinə olduqlarını bildirərək, təklifi müsbət qarşıladılar.

Bağ şənliyi başladı. Bakının məşhur Qubernator bağında təşkil edilmiş bu şənlik üç gün davam edəcəkdi. Gəzintinin ilk günü uğurlu oldu. Yaxşı gəlir əldə olundu. Belə getsə bu şənliyin kifayət qədər gəlir verəcəyinə şübhə etmirdim. İkinci gün də şənlik eyni qaydada davam etdi.

Elə bu vaxt şərikimizin maliyyə komissiyasının üzvü Serebryakov mənə müraciət etdi:

– Kobanı bilirsiniz, onu Bayıl həpsxanasından (Bakının Bayılburnu deyilən ərazisində üç tərəfi su ilə əhatə

olunmuş o həpsxana qalası ki, bir vaxtlar mən də buranın sakinlərindən idim) qaçırmaq istəyirik. Bağ şənliyinin uğurlu olduğu və yaxşı gəlir verdiyi də şübhəsizdir. Bizim payımıza düşəcək gəlirə gəlincə, yoldaş Kobanın qaçırılmasını maliyyələşdirmək üçün bağ şənliyinin təşkilatçısı kimi 200 rubl avans versəniz minnətdar olarıq.

Bu işin məsuliyyətini də iki gündən sonra Kobanın yanına gedəcək dəstənin öz üzərinə

götürdüyünü də dedi. Hər ehtimala qarşı gözlədiyimiz nəticə aldığımız avansı bağlamasa, payımıza düşən açığı bağlamağı boynumuza götürmürük, – deyərək, təminat vermədi. Məsələni yoldaşlarla müzakirə etdim, istənilən avansın verilməsinə etiraz etmədilər.

Şənliyin üçüncü günü məbləği, zərgərlik mağazasından götürülmüş gümüş əşyaları və sairələri götürüb, turun qadın müdiri xanım Barkova, maliyyə komissiyasının üzvü və “Nicat” Cəmiyyətinin idarə heyəti üzvlərindən biri ilə nəticəni sənədləşdirmək üçün xanımın evinə yollandıq. Qubernator bağının yanındakı şəhər bağçasından aralanıb yan küçələrdən birinə dönərkən, silahlı quldurlar maşınlarımıza hücum etdilər. Onlar masa ləvazimatları ilə birgə gümüş əşyaları əlimizdən çəkib aldılar.

Hətta xanımın qolbağıları və zərli baftasını da qarət edib, gözdən itdilər.

Təəssüf və həyəcan içində xanımın evinə gəldik. Polis zabiti hadisəni protokollaşdırmağımızı məsləhət bildi.

Bağ şənliyi gözlənilməz uğursuzluqla nəticələndi. Şəriklərimiz indi nəinki zərəri ödəmək, hətta aldıqları 200 rubl avansı belə geri qaytarmaq niyyətində deyillər. “Bu gün-sabah” deyib, məsuliyyətdən boyun qaçırırlar.

Bununla bitmədi. Soyğunçuların şəxsən Bolşevik partiyasına mənsub terrorçular olduğu dəqiq idi.

Lenin hakimiyyətə gələn kimi Çarlığın millətlərarası bütün borclarını ləğv etdi. Hətta 1903-cü ildə

Rusiya Sosial Demokrat Partiyasının borclarını da dərhal ödədi. İnqilab öz borcunu ödəyər, – deyərək, lovğalanmışdır.

Bəs bizim 200 rubl?!.

15

Azərbaycanın işğalı

1917-ci ildə hökümət rəhbəri Leninin və xalq komissarı Stalinin imzaları olan bəyannamə Sovet Hökuməti Rusiya İmperiyası daxilində olan kiçik və böyük xalqların öz müqəddəratlarını təyin etmək səlahiyyətlərinin olduqlarını və istəsələr Rusiyadan ayrılıb, özlərinə məxsus müstəqil dövlət qura biləcəklərini təmin edirdi.

Məclisdə elan olunmuş rəsmi deklorasiyaya görə 28 may 1918-ci ildə milli istiqlalını elan edən Azərbaycan Xalq Respublikasının sərhədi Moskvadan göndərilmiş qırmızı ordu tərəfindən pozulmuş və

27 aprel 1920-ci ildə məmləkət Rusiya tərəfindən işğal edilmişdir.

Rus ordusu ölkənin sərhədini keçərək, bütün müqavimət hərəkatlarını amansızcasına yatırtmışdır.

Qırmızı ordunun gücü ilə ölkə sovetləşdirildi. Yəni sözdə “Sövet Azərbaycan Respublikası” ünvanı qalsa da, bütün milli demokratik məsələlər ləğv edildi. Liderlər təqib olunur, qırmızı istila hər yeri qəsb edir, çapıb-talayırdı. Fövqəladə inqilab məhkəməsi anlamını daşıyan “Çerezvıçayka” cəza məhkəməsi dayanmadan gözə dəyən bütün fəalları bir-bir tutub zindanlara atır, bir qismini də səssiz-səmirsiz ortadan götürürdülər. Qırmızı qasırğa dağıtmadığı müəssisə, qətlə yetirmədiyi şəxsiyyət qoymurdu.

16

Azərbaycan lideri Bakıda “Osobı otdel” həbsxanasında

Bir müddət bu şərtlər daxilində saxlandıqdan sonra keçmiş məsləkdaşlarımdan mərhum Abbasqulu bəy Kazımzadə ilə birgə Bakını tərk edib, qədim Şirvanın mərkəzi olan Şamaxı ərazisində, Qafqaz sıra dağlarının ətəyində, Lahıc deyilən bir yerdə gizlənmişdik.

Qaldığımız yer bir təsadüf nəticəsində bilinmiş, tutularaq Bakıda o zamankı siyasi polis idarəsinin fövqəladə işlər şöbəsi olan “Osobı otdel”ə təhvil verilmişdik. Bizi həbsxana şəraiti yaradılmış bu böyük və köhnə binada ayrıca bir otağa saldılar. Otaq deyib, üstündən keçmək istəmirəm. Bura, onsuz da köhnə olan binanın təsəvvürünüzdəki qeyri-adi otağı deyildi. Adi bir mətbəx idi. Alt mərtəbədə gün işığı düşməyən qaranlıq bir mətbəx. Döşəməsi asfalt olan bu otaqda nəinki adi yataq və ya mebel dəsti, hətta üstümüzə örtməyə və altımıza salmğa heç nəyimiz yox idi.

Əvvəlcə quru asfalt döşəmədə yatmamaq üçün çarə axtarmağa başladıq. Çarpayı-filan axtarmaq əbəs idi. Mən də, Abbasqulu bəy Kazımzadə də çar dövrünün həbsxanalarını görmüş adamlarıq. O

zaman da yataqlarımızı asfalt döşəmə üzərində sərib yatardıq. Amma indi döşəməyə sərəcək bir yatağımız yox idi. Canımızı soyuq döşəmədən qurtaracaq bir şeyə ehtiyacın olduğunu nəzarətçilərə

bildirdik. Nəhayət, bir çarə tapdıq. Həyətdə qablaşdırma sandıqları var idi. Onları bizim xahişimizlə

sökdülər və parçalarını bizə verdilər. Bu taxta parçalarını altımıza düzüb, üstündə yatdıq.

Bir iki gün iki yoldaş bu mətbəxin yeganə qonaqları olduq. İki gündən sonra mətbəx ailəsi yeni gətirilmiş bir neçə qonaqla da çoxaldı. Onların vasitəsi ilə şəhərdə baş verənlərdən müəyyən məlumatlar öyrəndik. Paytaxta gətirilməyimizin əhaliyə təsirindən agah olduq. Bunlar bir tərəfdən üzücü, digər bir tərəfdən sevindirici idi. Cəlladlığı ilə hər tərəfə qorxu saçan Pankratov kimisinin müdiri olduğu “Osobı otdel” həbsxanasındakı taleyimiz hamını narahat edir və baş verəcək hadisələri qabaqlamaq üçün tədbirlər görməyə yubanırdılar.

Burada olduğumuz üçüncü və dörcü gün idi. Demək olar ki, ilk dəfə bayırla əlaqəmiz yarandı. Bizi aşkar edildiyimiz yerdən Bakıyadək gətirən bir nəfər var idi. Adını Zərgər kimi qeyd etdiyim bu şəxsin Bakının əsas prospektlərindən birində zərgərlik mağazası var idi. İndi Bolşeviklərə xüsusi işlərdə xidmət göstərir. Bolşevik casusu kimi məsul bir vəzifədə olduğunu dedi. İndi bu casus mətbəxə bizimlə

görüşməyə gəlirdi. Məqsədi bizdən rəsmi açıqlama almaq idi. Özünü şəhərdə bizimlə pis rəfdar etdiyi üçün qınadığını dedi. Halbuki, onun bizə nə qədər yaxşılıq etdiyini bilirdik. Həm də bura bir neçə

gündən sonra bizi sərbəst buraxacaqlarını demək üçün təbrikə gəlmişdi. Yalnız bir xahişi var idi: bütün söz-söhbətlərə son qoymaq üçün mən ona kompasımı verməli və bu mənada ondan məmnun qaldığımı deyim. O, bunu onu qınayanlara onun pislik deyil, yaxşılıq etdiyini isbat etmək üçün xahiş edirdi. Ona təsəlli verdim. Deyilənlərə fikir vermə, – dedim. – Madəm ki, dediyin kimi bir neçə gündən sonra azadlığa qovuşacağıq, o zaman bir ziyafət təşkil edib, orada sizin bizə nə qədər yaxşılıq etdiyinizi deyərik, narahatlıq da bitər,

– dedim. Beləcə, qəribə şəkildə tələb olunan etibarnamədən yan keçdik.

Eyni gündə bizə bir bağlama azuqə göndərilmişdi. Yemək bir qəzet vərəqinə bükülmüşdü. Bu bükülmüş qəzet vərəqi bir neçə gün əvvəl nəşr edilmiş “Kommunist” qəzetinin türkcə olan bir nüsxəsi idi. Qəzeti necə həyəcan və nigarançılıqla oxuduğumuzu təsəvvür etmək elə də çətin deyil. Qəzetə göz gəzdirdik. İlk səhifədə Azərbaycan Sovet Hökumətinin başçısı doktor Nəriman Nərimanovun imzası ilə

rəsmi bir təbliğatın yadımda qalan mətnini əslinə yaxın bir şəkildə nəql edirəm:

“Məhəmməd Əmin Rəsulzadəni hər cür faciələrə düçar etmək üçün Sovet höküməti onun paytaxta gətirilməsini qərar vermişdi. Burada isə həyatı üçün təhlükə yoxdur. Əhalinin bununla bağlı əmin olmasını və

təşvişə düşməməsini tövsiyyə edirik.”

Bunu mətbəxə gələn yeni qonaqların dediklərindən belə başa düşmək olurdu... Əvvəlki zərgərin əldə etmək istədiyi etimadnamə də bununla bağlı olacaqdı. Sonradan bildiyimə görə bu yaxınlarda İran məşrutə hərəkatında bir yerdə çalışdığım Heydər Xan Əmioğlunun da böyük əməyi olmuşdur.

Heydər Xan İranın yaxın keçmişində mühüm rol oynamış qafqazlılardan biridir. O, İran məşrutəçiləri arasında Heydər Xan Bombi (bombaçı Heydər Xan) kimi məşhur idi. Vaxtilə Tehrandan qaçanlardan Məhəmməd Əli Şahın baş vəkili məşhur irticaçı Əmin-üd Dövləni öldürən fədai Abbas 17

Ayaqyeyə partladıcını verən o olmuşdur. Təbrizdə məşrutiyyət mücadilələri əsnasında şah tərəfdarı, məşhur irticaçı Şuca-üd Dövləni poçtla göndərdiyi bir cəhənnəm maşını ilə partladan da o idi. Bir inqilabçı kimi onun mücahidlər üzərində böyük nüfuz və təsiri var idi. O zaman İran inqilab hərəkatlarında köhnə rejimə qarşı mübarizə aparan yerli tərəqqipərvər və mərutəçilərə yardım üçün gələn, qafqazlı nümayəndələrlə yaxından əlaqəsi olan Heydər Xan indi Bakıdadır və başının dəstəsi ilə

İran hərəkatlarına kömək məqsədilə bəzi məsələlər barədə düşünür. Mənim Bakıya gətirilməyim barədə

təklifi eşidən kimi İrandakı məşrutə hərəkatı ilə bağlı dosluğumuz naminə fəallaşmış, başda doktor Nəriman olmaqla Sovet Azərbaycanının bütün nüfuzlu ziyalıları ilə görüşərək, – Məhəmməd Əminin başından bir tük belə əskik olmamalıdır!.. – demişdir.

Şəraitsiz mətbəx həyatı yavaş-yavaş özünəməxsus bir şəkil alırdı. Saatlar saatı, günlər günləri qovurdu. Hər gələn yeni qonaqdan müxtəlif məlumatlar alır, azadlığımızı gözləyirdik. Bütün bunları və

mətbəximizdəki ab-havanı burada təfsilatı ilə danışmaq niyyətində deyiləm: buradakı məhrumiyyətləri, yemək əvəzinə bizə verilən bulaşıq suyu xatırladan şorbanı və s. Məqsədim təfərrüatlı xatirə yazmaq deyil. Yalnız əsas məqamlara diqqəti yönəltməyi düşündüm.

18

Həbsxanada Stalinlə üz-üzə

“Mətbəx”in yeni “qonaq”larından şəhərdə olub-bitənlər haqqında məlumat alırdıq. Onlar şəhərdə

“Padvalyon” adında gizli bir cəmiyyətin kəşf edildiyindən bəhs edirdilər. “Padval” rusca bir sözdür, zirzəmi deməkdir. Qırmızı ordu tərəfindən yeni işğal olunmuş Bakıda qalan türkiyəli keçmiş mühacir zabitlərdən bir qismi ilə limanda olan matroslar arasında guya bir sövdələşmə olmuş, onlar yerlilərdən bir qismi ilə sözləşərək, hökumətə qarşı qiyam hazırlayırmışlar. “Təşkilat” üzvlərinin görüş yeri şəhərin keçmiş Nikolay, sonra Parlament, indi isə Kommunist küçəsi deyilən böyük küçəsindəki zirzəmidə

yerləşən bir dükan imiş. Elə onlara “zirzəmiçilər” mənasını ifadə edən “padvalyon” deyirmişlər.

“Padvalyonçuların” nə üçün həbs edildikləri haqqındakı yarı ciddi, yarı zarafat söhbətlərini diqqətlə

dinləyirdik ki, qapı açıldı. Gözətçi içəri girdi. Mənə xitab edərək, yoldaş Rəsulzadə (məhbuslara da yoldaş deyə xitab olunurdu), arxamca gəlin, – dedi.

Saat 17 idi. Axşamın belə gec saatlarında kameradan bu şəkildə çıxarılanlar, adətən gedib qayıtmırlar. Bu, “xərclənməyə” götürülən bir saatdır. Yoldaşlarımın üzlərinə hüzn gəldi. Hələ yoldaş

Abbasqulunun rəngi də qaçdı, məlul və məhzun gözlərilə mənə baxdı. Böyük bir həyəcanla qucaqlaşdıq.

Ondan uzun və nəticəsi məchul bir səfərə çıxırammış kimi ayrıldım. O, titrək bir səslə xeyir-dua verir, mən də ona “əhəmiyyət vermə, qorxma” deyə, təsəlli verirdim.

Mən öndə, gözətçi isə arxada gedirdik. Qaranlıq dəhlizlərdən keçdik (neft mərkəzi olan Bakıda neft qıtlığı üzündən qənaət olsun deyə adətən gecələr lampa yandırılmaz). Bu yola elə də nabələd deyiləm.

Bir dəfə yenə bu dəhlizlə Pankratovun hüzuruna aparılmışdım. Burada bir heyət məni istintaq etmişdi.