– Лачкъаза дисина шайтIа!.. Хьо адам делхьара, и бIаьргаш сел сийна хир бацарий хьан-м!..
Нурседина, ша оьгIаз мосазза йаха а, изза олура Нурбикас. Амма, цуьрриг а дегабааме йоцу Нурседа, хIинца а, гуттар санна, шен хьаьрса чIаба ластош, сиха дIа а йирзина, йелакъежира: Нурбикин бIаьргаш а ма дара сийна! Массарна а гуш: сирла хьаьрса Нурседа цIена шен нана йара! Бакъду, амал дениг кхаьчнера цунна. Ткъа тIехула дех тера, бIаьрг-цIоцкъам а Iаьржа долу, цу шиннах хазах йолу Селита дог кIеда хиларехь ненах тера кхиънера. Маццах и жима йолуш, кертарчу кхура тIе хиъна къоркхокха Тавсолтас, шалго-топ тоьхна, чубаийтича, йоьлхуш чуйеанера Селита и йишига дийца.
– Ткъа йелха хIунда йоьлху хьо! Цо котамна урс хьаькхча а ца йоьлхий хьо?.. И хIун тоьлу котамал? – ца йешира жимахйерг.
– Котам… иштта эсала йац.., – аьллера Селитас, къурдаш а деш. Селита аьнгалхех а кхоьрура. Нурседас-м коган кIажица хьоший йоьра и, ма-гиннехь. Селитин тайнагех самукъадолура, ткъа Нурседина бинжолаг безара. Шайн дов даьлча, хIетахь дуьйна жимахйолчо тIехтухура Селитина: «Эсала котам», – олий. Жима йолуш дуьйна а, аьрга хьач санна, муьста дош оьккхуьйтура Нурседас. Амма дас ца могуьйтура цхьаъ вукхунна лер, къаьсттина – жимахниг воккхахчунна: «Чуьра дуьйна доладо стеган сий», – олура цо. Цо аьлларг кхочушхила а дезара: и доьзалан да вара. Амма кертал чоьхьа долу цIийнан дукъ дерриг Нурбикин йаьIни тIехь Iуьллура: сатоссуш гIоттий, xIyсамдена хьалха тас, гIумгIий а хIоттадой, араэккхий, хи дохьура; котамашна борц тосура, узий, йетт дIалоллура. Йуха чуйогIий, майра балха вахале йуург лой, бедар кечйой, цуьнан гIуллакхийн кхачо йора. Цул тIаьхьа, дузадой, бераш школе дIа а хьовсадой, чуьра гIуллакхаш дан йолалора. ТIаккха уьйтIа девзиг хьокхура, массо а хIума шен метте дIанисйеш. Кертара гIуллакхаш дина йаьлча, Нурбика, кIел миндар а буьллий, тIаргla къажбан уча охьахуура. Цо ша йора шайна Iаьнан йовха пазаташ, каранаш, Тавсолтин окхеш а. ЦIахь а, колхозехь а сарралц хьийзара Нурбика и, шен дехий пхьуьйшаш долу, хьорканашна тIе хIутту йеха коч а йухий, лаг хьулдеш тIеуззий, шен тиша кортали а туьллий.
Цкъа а ца гора и когахь пазаташ йоцуш а: йерзина настарш эхьар маьттаза лорура Тавсолтас. Садайча, массо гIуллакхаш дIадерзадой, Тавсолта волчу а хIуттий, ша кхин цунна ца оьшийла хиъчий бен метта ца йолура иза. Цундела, Нурбика даима йекъна йара, амма Тавсолтас: «ХIумма а дац, жIаьлин даьIахк санна, чIогIа йу!» – олий, хастайора и.
Бакъдолуш, йуьртахь а ша саннарш дукха хир боцуш, беркате хIусамнана йара иза. И Тавсолтина а хаьара. ХIетте а, йиллина ладоьгIуш, йулайелла хила дезара цуьнан: данза диснарг сиха гора Тавсолтина. Цкъа а ца хаьара и муьлхачу агIорхьара тIекIирлур ву.
Тавсолтас ша дан дагалаьцна дов цу сохьта ца дора: массо а хIуманна шен меттиг хоржура цо. ХIинца а пхьор диъна довллалц тIаьхьатеттира цо шен къамел. Нара тIехь дIанисвеллачу хIусамдена шенна хьалха кхача а хIоттийна, Нурбикас берашна стоьл тIе йуург охьайуьллушехь, цхьаммо-м неI туьйхира.
– Мегар дуй? – схьахезира оьрсийн зудчун аз. НеI ма-туьйххи а, и мила йу хиъначу Нурседас, хьаьдда йахана, неI схьа а йиллина, Анна Львовна чуйелира:
– Суьйре дика хуьлда шун!
Массара, хьала а гIевттина, хазахетарца тIеийцира хьаша. Нурседас, тIекхетта схьа а эцна, соне хьалаоьллира цуьнан плащ.
– Марша йогIийла, Ана! Хьо ма дика йеа!.. Охьахаа, хIума йаа тхоьца! – элира Тавсолтас, сирла вела а къежна, оьрсийн а, нохчийн а дешнаш эдеш: Анна Львовна, стоьла йуххе берашца а ца хууш, нара тIе, Тавсолтица хиира, ша деанчу гIуллакхна мелла а оцуьнца а бух кечбеш.
Йуучух йукъах а девлла, бераш цу сохьтта, хьешана пapгlaто йуьтуш, арадовла гIоьртира, амма Анна Львовнас, дега дехна, чохь совцабайтира уьш. Нурседа, гирз даьлча санна, шен гIанта тIехь дIасахьера: иза кхоьрура, хIинца, ша а йолчохь, Анна Львовнас и гIуллакх дийца долийча, шен айкхйалар а гучудаларна.
Школера ма-йаллара, йуучух кхета ца кхиош, схьайеанчу Анна Львовнас дезаш дуура, тIера Iаь гIуьтту, чомехь кечдина жижиг-галнаш, нохчаша санна, уьш саьрамсекхан берамала а Iуттуш, йукъ-кара чадица тIе чорпа а молуш. И къаьсттина хазлора Нурбикина. Хьешана йела а къежна, товхана йуххехь лаьттара иза, йуург тIе а йуьллуш. Амма ша охьа ца хуура. Анна Львовнас дийхира:
– Охьахаа тхоьца, хIума йаа!
Цунах кхеттачу Тавсолтас а элира:
– Охьахаа…
Йела а къежна, корта ластийра Нурбикас.
– Муха Iа шу? ЙоI йуй могуш? – хаьттира Тавсолтас, кхуо деанарг хаа шена луъушехь.
– Дика Iа тхо-м… Ниночка а йу детсадехь йеддий, хьаьддий хьийзаш. Шу дахкалой… дуй могуш? – Анна Львовнас а эдора оьрсийн а, нохчийн а дешнаш… Цакхетарг Дауда гочдора.
– Дика Iа… Иван хIун деш ву?.. – цуьнан майра хаьттира Тавсолтас. Он мой хороший изнаком! – тIетуьйхира.
– Иза а ву-кх шен тракторшца воллуш…
– Савва Ильич как? – цуьнан марда а хаьттира Тавсолтас.
– Иза а могуш ву, – жоп делира Анна Львовнас.
Тавсолтина оьрсийниг хуъучул Анна Львовнина нохчийн мотт а хаьара. Бераш, хIума йиъна а девлла, арадовлуш, массарел хьалха араиккхира шех йогу Нурседа; цунна тIаьххье арайелира Селита а.
– Дауд, хьо тхуна оьшур ву, – кIант чохь сацийра Анна Львовнас. Иза, охьа а ца хууш, коре дIахIоьттира.
– Тавсолтан Берсанович! – долийра Анна Львовнас. – Селитас тахана «шиъ» даьккхина, цкъа а ша даьккхина доцу. Оцуьнан бахьана шуьца къасто йеанера со-м.
Тавсолтин йуьхь шатайпа кхоьлира, цхьа бохалун боцу сацам ша бина ваьллачух тера.
Нурбика Дауде хьаьжира. Дауда талмажалла дира.
– Кхин доккхур дац! – хадийра Тавсолтас.
– И муха боху ахь?
– Тоьар ду Iамийнарг! Кхин ца дешча а мегар ду, шиммо а! – тIетуьйхира Тавсолтас къорра декачу озаца.
– ХIундий?! Дешарна дуьхьал ву хьо? – цецйелира Анна Львовна.
– Дешар ша ду, ткъа… доьшу бохуш, эццахула божаршца коьрта Iуьйра хехкабалар ша ду!.. ХIан-хIа! Кхин ког ловзор бац!
– Тавсултан Берсанович! Неханаш-м ма бу доьшуш! Ма делахь и… Хьо-х колхозехь жигархо а, цIен партизан а ву!
Тавсолта IадъIара.
– Хьан кIант, Дауд, школехь комсорг ву! Цунна а эхь хуьлуьйту ахь, Тавсултан Берсанович!
– Бакъду, дада, суна а вон хастам бу иза… со а вуьтур вац цхьа жоп ца доьхуш, – тIетуьйхира Дауда.
Тавсолта IадъIара, амма кIантана цунах бала тарлучу сингаттамах ойла йеш, цIоцкъамаш хабийра цо. ТIаккха, эххар:
– Ас сайн мехкарий школе дешар Iамо бахкийтира, амма коьрта Iуьйра божаршца ловза ца хьовсийра цига, – элира цо бехкбоккхуш.
Нурбика, ишкапа йуххехь, пхьегIаш цIанйечуха, бошхепийн тата а деш, лерана ладоьгIуш лаьттара: цунна чIогIа лаьара зудабераша доьшийла, амма майрачуьнга и хьахо-м ца йаьхьара иза.
– Кхин цхьаъ-м ду, Тавсултан Берсанович!– йухадолийра Анна Львовнас: – Коьртахь йовлакх лелорна а, йа и цалелорна а тхо дуьхьал дац: иза хIораннан а шен лаамехь гIуллакх ду. Эшча ас а туьллу иза-м. Амма и коьртахь цахиларх йоI сий доцуш ларар нийса дац: луларчу ХIирийчохь, ДегIастанахь, Азербайджанехь а массанхьа а ма мега зударий коьртахь йовлакх доцуш а, долуш а.
Лулахойн къаьмнех масалш далийра хьехархочо, Тавсолта диках кхетийтархьама.
– Ткъа хIун ду мехкарша божаберашца цхьаьна дешарх а? Вайн школернаш а, хьан Дауд санна, оьзда кегийрхой ма бу!
Тавсолта вист ца хуьлура. ТIаккха Анна Львовнас аз хийцира:
– Тавсултан Берсанович! Райкомана дIахиъча а, ма товш хир дац xlapa! Ткъа ца хууш дуьсийла-х кхуьнан йац! Iедало а могуьйтур ма дац хьуна, Тавсултан Берсанович, ахь уьш йукъахбахахь.., – Анна Львовнас «Iедало» боху дош хIинца кест-кеста даладора шен къамелехь.
– Дада! Вайн мехкарий школехь оьзда а Iамабо, тIе шаьш уьш ледара а бац… Мегар дац-кх вайна, ахь и дахь, – тIетуьйхира Дауда а.
Тавсолта, хIинца Iедална гергахь оцунах йала тарлучу йуьхьIаьржонан ойла йеш, шена хьалхха охьахьаьжира. XIop ламанхочунна стеннах а кхеравалар эхь ларалойла хуучу Анна Львовнас шен гIортор эццигахь, Тавсолта Iедалх кхерарх а ца йеш, йуха а цуьнан оьздангаллех йан дагалецира:
– Суна-м моьттура… ахь… со лорур йу…
Тавсолта IадъIapa.
– Со-х шун йуьртан хьаша а, дуьххьара шуьга йоьссина, шуьгахь Iийна, шун цIийнан доттагI а йу! – аьлла, Анна Львовна хьалагIаьттира. КIант дега хьоьжура.
– Ас тIаьххьара доьху хьоьга! – элира хьехархочо вас хиллачу, дегабааме озаца.
Тавсолтас, ойла йеш а Iийна, эххар доккха садаьккхира:
– Дика ду!.. Хьо йоцчунна сайн даш тIера вухавер вацара со!.. Дика ду!.. Дешийта!.. Амма.., ахь суна бехк ма биллалахь,… царех цхьаъ школехь коьрта Iуьйра, йа божаберашца ловзуш суна хаалой, и шиъ кхин школехь гур йац хьуна! – тIаккха, Даудехьа а вирзина, тIетуьйхира: – Хьо а хьожуш хила цигахь! Дола де хьайн йижарийн: царна нехан алар далахь, эхь уггар хьалха хьуна кхочу хьуна!.. Дешарх-м, дукха кIуж болу меъ хила аьлла а даций! Вайнехан ламастех вала кийча ву хьо!
– Дика ду, дада!.. – корта таIийра Дауда.
Анна Львовнассий, Даудий, шайн дагахь, цкъачунна тоам бира. Анна Львовнас, Iодика йеш, Нурбике а, тIаккха Тавсолте а, и зуьйш санна, куьг кховдийра. Тавсолтас, шеха велакъежна, корта а хьовзийна, схьаийцира куьг.
– Баркалла! – элира Анна Львовнас нохчийн маттахь.
Хьаша новкъа йаккха тIаьхьавелира Тавсолта а, Дауд а. Тохара дуьйна а дехьа чуьра схьа тидам бен Нурседа, уьш арабовллушехь, схьахьаьдира, кхин дан собар ца хилла, гIуллакх муха чекхдаьлла а, шен айкхйалар гучу ца долуш дисинийла а хьажа. Нурбика сирла йелакъажарх кхеттачу Нурседин сакъераделира:
– Нана, ас гlo де хьуна? – аьлла, хьаькназца пешара йукъ дIайаккха хIоьттира и.
Анна Львовна новкъа а йаьккхина, вухавогIу Тавсолта а, Дауд а цхьаьний даьхнийн керта воьду а гина, Селита хьехархочунна тIаьхьа йедира, маракхетта, бартбелира цунна. Иза кхин а новкъа а йаьккхина, йухайеанчу Селитас, тIехьашха тIекхетта, Нурседа маркъевлира, бесни тIе оба а олуш. «Доьшур ду!» – декара шиннийн а дагахь, тIе, Селитин ойланехь къайллах, «Увайс а хир ву денна гуш», – бохург а лекхалора. Нурседа шен дагахь йоккхайера, хIинцца баьккхинчу оцу толамца шен а дакъа хилар дагадеъна: «Къовса деза даима а!» – сацийра цо даг чохь. Цул тIаьхьа шиннийн а ойланаш Анна Львовнехьа йирзира: «Ма хьекъале йу и», – элира Селитас… «Цу тIе, ма хаза а йу!» – тIетуьйхира Нурседас. Шаьшшинне иза денна а гушшехь, хIинццалц схьа тидам ца хилла хьехархочун хазалла а хIинца ма-йарра дуьхьал тесира царна. Шинне а хIинца шайн хьехархочун амат, цуьнан хазаллин барамехь дуьхьал хIуьттура.
Анна Львовнин стигалан басахь долу хаза бIаьргаш, Iаьржачу цIоцкъамашна кIелхьара даим собаре а, сирла а хьуьйсура, цуьнан деган цIеналла а, амалан ондалла а цхьабосса схьаухьуш. Йуккъерчу дегIахь, тайначу гIодайукъца и йоьду-йогIуш гича, божарийн бIаьрг тIехь соцура цунна, амма цуьнан бегаше йоцу йуьхь йайча цхьанне а дага а ца догIура цуьнга забар йан. ТаьIна хьаьрса, стаммий чIабанаш, цкъа кур беш, хаза хьалахьарчайой, йа, тахана санна, нийса букъа тIехула йеза охьахоьций хуьлура цуьнан. КIайн хаза куьйгаш даим цIена гора. Ша а цунах тера йуй-те аьлла дагадеанчу, хьаьрсачу Нурседас эккхийтира:
– Тхойша цхьатера йац, ва, Селита?
Селита йелайелира:
– Дера йу!..
– Тсс!.. – элира Нурседас: Тавсолта вара даьхнийн кертара вухавогIуш. Цо, ков а диллина, арахийцира Борзиг. Логах йоьза хIоз а лепош, пхьу, лергаш а дусийна, некъа бохалла дIахьаьдира. Кестта ТавсолтагIеран, йуьртана а бевза, бордаха дирша йетт хьалхабаьккхина йухакхечира Борзиг. Йетт а эцна, Нурбика и бетта paгly кIел йахара. Тавсолтас, пхьу шен метте дIа а дихкина, цунна хьалха гуьн чу ша кечдина довха доьша доьттира. Борзиган гIуллакх кхечарех ца тешош, даим ша дора Тавсолтас: луларчу йуьртара доттагIчо, дикачу xIyx схьадаьлла ду а аьлла, стохка, декхачуьра а даьккхина, совгIатна делла, деъна дара и. Тавсолтас хIетахь дуьйна, йуьхьанца шура йаош, тIаьхьа дийнахь шозза довха доьша луш, ша Iалашдора Борзиг. ХIинца Борзиг а, кхечо шена доьша делча а, гуьнах ког тухура, дIатоттуш. Цкъацца Тавсолта вижинчохь висча, ламаз а тIехтуьлуш, Борзиг дуткъо цIевзара, тIаккха самаволий, Тавсолтас, сихха ламаз а дой, доьша лора Борзигна. И хууш дара доьзалехь. ХIинца а Борзигна доьша дуттуш воллу Тавсолта корехула гинчу Нурседас эккхийтира, Селите а хьаьжна:
– Хьажал, дада шен моллина пхьор луш воллу!
– Ас!.. – ша йолчуьра и хезна тIечевхира Нурбика.
Ши йоI, тата дайина, урокаш йан охьахиира. Чувеъна Тавсолта ламазна дIахIоьттира.
***
ТавсолтагIаьргара йухайогIуш, Анна Львовнас ойла йора: «Ма дика ду и тIевирзина… Цо уьш йукъахбаьхначохь бисинехьара, кхин цхьаццамма шайниш а цIахь совцо мегара»… И гIуллакх, Iедале ца долуш, шегахула дIадерзар а дика хетара цунна. Ойла йекхнера суьйренан хьаьъначу хIонехь. Тамехь схьахьоькхура Iаннашкара мох. Малх дIабузаза а болуш, Башлома тIехула схьахьаьжира беса бутт. Цунна йуххехь схьакъедира халла къасталу суьйренан дуьххьарлера седа. Кавказан Iаламах даималера тамаш беш, меллаша цIехьа йогIура хьехархо.
Тохара дуьххьара, ша лома балха хьажийча, ца луъушехь, декхарна йеънехь а, хIинца, цхьа зама йаьлча, цунна даггара дезаделира и буьрса лаьмнаш а, и сиха хиш a, xlapa хаза йурт а…
Баккъал а, художнико диллина сурт санна, хаза йара xlapa йурт, шена йуккъехь, кIеззиг легIинчу басахь, цIечу герагийн тхов кIел кIайн къегачу школица. ТавсолтагIеран керта уллохула га тосуш, школина дехьахула догIура ламанан ахк. Цунна тIехула тиллина тIай цхьа у дара. Цул тIаьхьа, ломан басахь схьагора, гобаьккхина серийн керт а йаьхьна йуьртан кешнаш, маьI–маьIIехь, граждански тIамехь байиначарна доьгIна лекха хIолламаш а дохкуш. Цигахьара йуьрта чу йогIура, мачин айра санна, хьешна гIашнекъан можа асанаш. Кешнашна а тIехьа гора аьрцнаш, царна а дехьа – лекха лаьмнаш! Шен кIайчу коьртаца царна а тIехула хьоьжура Казбек – «Кавказан гIонан сий долу гIарол», – Лермонтовн стих дагаеара Анна Львовнина. Школина аьтту агIорхьа басешкахула шуьйрра дIасайаьржинера колхозан беш. Лахо Iохкура аьхна аренаш. ЦIенойн туьнкалгех хьалаоьхура самукъане кIур.
Школина гена доцуш, дIо бухахула, даим шен бердех леташ, схьадогIура гIовгIане Яьсса. Кху суьйренан суьрто шена везачу композиторан Ипполитов-Ивановн «Кавказски этюдаш» дагаоьхуьйтура Анна Львовнина. «Исбаьхьа суьйре! Хаза йурт! Оьзда халкъ!» – бохура цо дагахь.
Анна Львовнина, кху Iаламах ца къасталуш, цуьнан дакъа хетара нохчийн халкъ, оцу лаьмнаша кхоьллича санна, хетара цуьнан гIиллакхаш. Уьш а хIинца дагаоьхура цунна. Ша кертахь цкъа дечиг доккхуш йоллуш, говрахь тIехволучу нохчочо охьа а воьссина, дечиг даккхар а дагадеара. ТIаккха ша цкъа догIана кIел йисинчохь тIехволучу воккхачу стага шен белша тIера башлакх, вертий шена тIекхоллар а дагалецира. Ша уьш цунах йуха дIатоххалц – схьадеха а ца веара… ТIаккха дагаоьхура ламанхойн и каде, нехан гIуллакх дан кийча бераш… Церан чохь долу онда низам… Хьаша веъча, церан сакъераделла хьовзар… Цхьамма а ца аьллашехь, шен плащ Нурседас чехкка, цIан а йина, шега схьайалар – уьш дерриге а йух-йуха дагалоьцура цо хIинца. Тавсолтин буьрсалла а товра цунна, делахь а халахетара цо мехкаршна дехкар, уьш оьзда Iамарна цуьрриг а новкъа доцу хIуманаш. «ХIетте а, цхьадика тIевирзи иза!» – ша-шена йелакъежара иза. «Делахь а, кхул тIаьхьа а ладугIуш хила-м дезар ду: дукха ду хIинца а царалахь заманца ца догIу хIуманаш», – сацийра цо шен даг чохь.
Оцу ойланашца схьакхечира Анна Львовна школе. Школин кертахь, пачхьалкхан хIусамехь йехаш йара и шен майрачуьнций, жимачу, пхи шо кхаьчначу йоIаций, кху школехь хехо а, дворник а волчу мардеций. Анна Львовна схьайаре хьоьжуш, школа хьалха лаьттара Кериммий, Кесирий. Керима сих-сиха цигаьрка уьйзура, сагатдеш.
– Суна хаьара: хьан санна, тхан йуьхь йийр йацара цо! – хастийра и Керима.
Анна Львовнин майра балхара цIа ваза вара. Уьш цхьаьний детсаде бахара. КеримгIеран Каташший, Анна Львовнин йоI Ниночкий цIа дало…
Ниночка мардеца – Савва Ильичца – чохь а йитина, йуха кетIа йелира Анна Львовна: мар хьелуш сагатдора цо. МаьркIаже луьстта Iаржйелира. Де Iинах дахана дайра. Стиглара чукъедира эзарнаш седарчий. Буьйсано сийна гуьлмаьнда тIетесна лаьмнаш тийна лаьттара эсалчу беттан серлонгахь.
Кестта массо а корехь стогарийн цIерш къедира. Чуйахана шайн стогар а латийна, йуха а арайелира Анна Львовна. Эххар а схьакхечира тахана дикка тIаьхьависина Иван Саввич.
– Хьо ма хьевелира?
–Тахханехь тракторан мотор леIна тхо ца девллехь, кхана болх кIелбуьсура, – шен боьха куьйгаш цунах ца хьакхадолуьйтуш, пхьаьрсашца марабоьллира цо зудчун корта.
Уьш чубахара. Цхьа хан йаьлча, массо корашкара стогарш дIадайра. Ламанан йурт буьйсанан марахь маьршачу набарна дIатийра.
TIOM!..
Кхин новкъарло ца йолуш дIаоьхура йижарийн дешар. Тахана, уьш уьссалгIачу классе а бовлуш, ДаудгIар уьтталгIачу а бовлуш, дешархой аьхкенна дIахецна хан йара…
Iуьйрре дуьйна колхозхой белхан аренашкахь бохкура, гlo деш шортта дешархой а болуш. Де сиха дох а делла, аьхкенан дуьххьарлера тов лаьттара. Геннарчу ломан тарха тIехь, меттах ца хьовш, кхозура цхьа йоккха, бамбин сомалкхах тера, кIайн марха. Йуьртан бошмаш, тоххара заза охьа а тесна, хIинца йуьккъа сенйелла, буса дилхинчу догIанаша ченах а цIанйина, малхехь гIаш а лепош, шабарш деш, мела лестара. Эзар олхазарийн аьзнаш декара, адамашна ца хуучу маттахь, аьхкенан хазалла хестаеш. ТавсолтагIеран кертарчу, стелахаьштиго дагийначу, дерзинчу кхуран гаьн тIехь, цхьаъ-м дуьйцучух тера, вовшийн лере а таьIна, Iapa чIегIардигаш. Колхозхойн йаххьех а хьерчалуш, хIаваэхула меллаша дIасакхоьхьура, хьиэна, соз долу, сеаларш. Саьнгарш чохь тхин тIадамаш седарчех сегара, куьзганан кийсико санна, бес-бесара нур хоьрцуш.
Малхана дуьхьал кортош айинчу, кIайн, можан, цIен зезагаша луьста кхелинера аре. Даьржинчу петIаматна тIехула хьийзара къорза полларчий; накхармозий лелара зезагашна тIехула, дургал оьцуш.
Басешкахь маьрша йежаш гора хецна говраш, царна гонаха дIасауьдуш, ловзура бокъий. Шайн хIусамна хьалхарчу дехачу гIантахь Iapa Савва Ильич, аренга а хьоьжуш, шен кIентан йоI – Ниночка, йуххе а хаийна, цуьнан тамашечу хеттаршна кхин а тамаше жоьпаш луш. ЙоIиго дадега хоьттура:
– Дада, дада! оцу хьуьлла йоьдучу котаман когаш вукхерачел беха хIунда бу?
– Малх гIоттуш йина иза: IиндагI дехха дуьжуш, когаш а бехий хилла.
– Дада, дада! И хьуьллара лаьмнаш хIокхарел лекха хIунда ду?
– ХIокхарел сехьа дерг ган а лиъна, айаделла уьш.
– Дада! Царна бухахь хIун йу?
– Царна бухахь дIабоьхкина наьрт-эрстхой бу боху нохчаша… Цхьа тамашена, баккхий нуьцкъала турпалш…
– Дада, дада! Хьан месаш кIайн хIунда йу? Ткъа сайниш хьаьрса йу.
– Сайнаш лайца йилина, хьайнаш – малхо кегийна…
Ниночкин хеттарш а ца кхачалора, дадин жоьпаш а ца лекъара.
Малх делкъанга баьллачу хенахь колхозхой, гIел а белла, йуург а кхоллуш, цхьацца тобанашца дитташ кIел хевшина Iapa. ЦIеххьана, генара гира царна, тIаьхьий-хьалхий школехьа дIаоьху нах а, цига хьалхахь гулйелла пхьоьха а. Школин кевнан бIогIамах йоллу радиорепродуктор цхьа шатайпа буьрса луьйш хезара. Ниночкина гира: цIеххьана ирахIоьттира, ворта хьала а озийна, Савва Ильич. Цуьнан лерга йуххера, даим семса, хIинца ирахIиттина, йусаелла кIайн месаш, кхерайеллачу котаман кIорничух тера хийтира Ниночкина. ЙоIе цо дIакховдийна аьтту куьг, хIаваэхь пIелгаш а даржийна, шен карахь йоьIаниг дацар а ца хаалуш, десса кхозура. Йуххерчу бешара а, кхаш тIера а белхалой, цхьаъ вукхунна тIаьхьа, зIе йинна схьаоьхура… Радиос схьакхайкхийра инзаре дош:
–ТIом!..
Пхьоьха сихха стамйелира.
Баккхий нах: цхьа а вист ца хуьлуш, цхьаверг школин кетIарчу хена тIе лахвелла, важа лаьттах гIортийнчу Iасанна тIе ши куьг диллина, кхозлагIниг бIаьрнегIарш а дийшийна, шена хьалха лаьттах, боьххьехь цхьамза боллу, Iaca Iуьттуш – массо а гIайгIане ладоьгIуш Iapa. Шен Iаьржа месала куй а коьртахь Тавсолта а лаьттара, марха санна.
Уьш бехха Iийра ойлане тийна: царна дика хаьара: «тIамо шура ца йохьийла!»
Керим а, шен шуьйрачу белшаш тIехь, жIанк санна, жима хета хьаьрса корта кIеззиг aгlop а таIийна, шен цIен йуьхь а, кегийра боьмаша бIаьргаш а кхоьлина хьоьжура. ТIехьа ладоьгIу кегийнаш-м: Дауд, Увайс, Селита, Нурседа, кхин берш а – царел сапаргIат хетара: къоначарна вон кIезиг дайнера, церан син гlopa а сов дара. Делахь а, гIодайукъ а къуьйлуш, дегIаца айабелла, цIеххьана баккхий хиллачех тера-м хьоьжура уьш: царна а даго хьоьхура и хIинца схьахезарг уггаре а даккхийчех хилар.
Йуьстахо лаьтта зударий: басмин коч йуьйхина, басадаьлла йовлакх тиллина Нурбика; ша оза, амма шен беса йуьхь севсина йолу Кесира, Анна Львовна, кхиберш а, мох баьлча кхокхий санна, вовшашна герга теIара.
Массарна а шайн дагца хиира xlapa тIом мух-муххачех а боцуш, шатайпа тIом хир буйла, xlopа доьзалан а чу кхочуш, массеран а кертахула чекхболуш, цо цхьа а шена йуьстах вуьтур воцийла.
Радио лийна йаьлча, и тапъаьлла лаьттина пхьоьха гIовгIане йелира:
– Эккхаза ца Iий-кх xlapa!..
– ХIун хир-те хIинца?
– Хьовсур, муьлхарш тоьла! Фашистийн йовсарш!..
– НеIалат царна! Бина барт а бохош!..
– Ахьарш кечдан деза хIинца! – эккхийтира цхьамма.
– Белхашна кхин а тIетаIа дезар ду моьтту суна-м, – оьгIазе дIахьаьжира цуьнга Керим.
Зударшца лаьттара школин цIанонча Кхокха, хIинца а даим санна, тIе Iаьржа дуьйхина:
– Йуха а – тIом!.. Со йелар-кха боьрша! – эккхийтира цо.
Цуьнан майра, дукха хан йоцуш, вийнера Фински тIамехь. И ша Iаш йара, кху школехь доьшуш волчу, шен цхьаъ бен воцчу кIантаца Илесца, кхин гергара нах а боцуш. Илес НурседагIаьрца цхьаьна классехь вара. Нанна йуххехь лаьтта иза, цо шен белша тIехула дехьна куьг меллаша дIа а хилийна, дехьа цхьаьна лаьттачу кегийрхошна тIе вахара.
«Вайн махка туьрца веънарг – туьро отур ву», – Даудан лере а таьIна Увайса олуш хезна, цу шинна кхин а йуххе хилира иза.
– Ваййй… ХIинца хIун хир ду-те?.. – аьлла, зударшлахь цхьаьнге-м йелхаран чIикъ белира.
– Сацийтал цигахь! – тIечевхира Тавсолта…
…Пхьоьха дIайуьйхира…
Массо а хIуманах ловзар даккха кийча долу йуьртан бераш, цу сохьтта шина декъе а дирзина, гIашйуккъе серий а доьхкина, вовшашна тIаьхьий, чуччий ида дуьйлира гIовгIане жIуганашца…
Сгиглахь гулйелира Iаьржа мархаш… Мархаш санна, сингаттаме тIехтилира и хьалхара тIеман де…
Вукху дийнахь школина хьалха боьдучу новкъахула, магIарш бинна, дIаоьхура тIаме кхайкхинчийн дуьххьарлера тобанаш:
– Са ма гатделахь, Ваня! Тхо ледара Iийр дац хьуна! – Анна Львовнас куьг ластийра, шайн Iодика а йина, сай санна, корта аркъал а теIош, ведда шечарна тIаьхьа воьдучу Иван Саввиче.
Увайсий, Даудий, кхечу дешархоша а куьйгаш лестадора цуьнга а, цуьнца цхьаьна могIарехь, кIеззиг техкачу боларехь воьдучу Кериме а, вукхаьрга а. Кесира тийна лаьттара.
– Варий, ледара ма хилалахь! – Кериме мохь туьйхира Тавсолтас… – ЦIа са а ма гатделахь цхьана а хIуманна… Тхо ледара хир дац хьуна! – кхоьссира цо Керимна тIаьхьа: хаьара кхин воккхаха цIахь витина и ца воьдийла.
Каташан куьг а лаьцна, Анна Львовнина йуххехь лаьттачу Кесирас а, тIехьашхула, Тавсолтина ца гойтуш, куьг ластийра майрачуьнга.
– Марша Iойла шу! – схьахезира Кериман аз.
Воьддушехь, охьатаьIна некъан йистера схьа а даьккхина, кIен хелиг Iаьвшира Иван Саввича: буьртиг, сегIаз санна, кIеда бара: «КIа хьокху хан хуьлуш йоллу», – дагатесира цунна. Можа бос бетталучу сийначу аренашка бIаьрг туьйхира: «Йуха гурий-те?.. Делахь а…», – гIулчаш ондда йаха вуьйлира иза, цхьаъ-м дагадеанчух. Некъо голатухучу кхаьчча, вуха а вирзина, куй ластийра Керима. ТIаьхьа хьуьйсучу зударийн аматаш ца къаьстира хIинца. Некъан кIуьралахь иза а тIаьххьара къайлавелира.
Каташца йухайогIучу Кесирас цIеххьана шен некхе куьг даьхьира. И ца гайта гIерташ, къийла а луш, школин кертахьа йахара. Ниночка а эцна, цунна тIаьххье сихйелира Анна Львовна а…
– Хала-м ду безачех къаста! – Селита шена тIаьхьа йогIучу Нурседе йухахьаьжира.
– Къаьста хан тIехIоьттича, къаста а-м деза, – соцунгIа а хилла, воккхачух тера, Селитин бIаьра хьаьжира Нурседа…
ТIемалой новкъа баха баьхкинарш дIасабекъабелира…
Буьрса лаьттара лаьмнаш. Царна тIехула нийсачу къепалшца малхбузехьа дIаоьхура, цхьаъ вукхунна тIаьхьа Iаьржа мархаш.
Кхузахь ганза дукха хан йолу кеманаш а дахара, гIовгIанца стигал этIош, лаьмнашна тIехула, марханел хьалха девлла.
Сарахь, йерриг стигал дIалоцуш, мархаш гулйелира Эскинойн тIехула, бода xIоттош. Цхьа а седа бацара гуш. ХIаваэхь садуькъне хилира, адамийн дог-ойла таIош.
Нурбика, татадайна, хьийзара чухула, цхьацца деш. Дауд радиорепродуктор нисйеш воллура. Нурседа, хьалххехь шен гIуллакхаш а дина, aгlop йаьллера. Селита, коре хиъна, арарчу бодане хьоьжуш Iapa. Халла къаьстира генарчу лаьмнийн кIайн кортош. Гонахарчу аьрцнийн гома даккъаш, боданехь дерриш а тамашена вовшаххоттаделла, доккха-деха цхьа дукъ хетара. ЦIеххьана кора бIаьргах, тата а доккхуш, геннахь гулделлачу догIана дуьххьарлера тIадам кхийтира. Башломан кIайн корта берриг гучу а боккхуш, цунна шозза го тосуш, лаьхьанах сеттина, лепа сийна ткъес. Геннахь иккхира стигал къекъар. Селита, корах а летта, йуха ца йолуш, хьоьжуш Iapa: стелахаьштигаш хIинца сих-сиха, торхийн момсарш серла йохуш, стигалах цастарш деш, буьрса а, тамашена хаза а детта дуьйлира.
ЦIеххьана аьрру aгlopa схьатоьхна ткъессийн дийнна цIов, цхьана секундана Селитин бIаьрса дIаоьцуш, сирла малх латийна, тIаккха ЧIап-ломан басах а кхетта, эзар кийсиг хилла, ломан хьун тIехула дIабахара, диттийн баххьаш къагош. Цунна йуххерчу мокхаза торха тIехула хьаьвзина дуткъа ткъес, кхин дерш санна, сиха дIа ца довш, дехха лаьттира хIаваэхь, нур санна, догуш, шен гIодах дIатесна кхин а дехий цIеран гаьннаш а лепаш.
Стигалан къекъар, тIеттIа совдуьйлуш, даьржира гонаха, Башломан кIайчу коьртах йуха а дера ткъес туьйхира: цкъа… шозза… кхузза… Стелахаьштигийн цхьамзанаш хIинца лаьмнийн некхех хьалхачул а сих-сиха деттара, шайн татанаш генна даржош. Стигалан къекъар кхин а алсам делира, стигал йоьхна, чуйогIу моттуьйтуш. «ХIун хила доллу-те кху дуьненах», – аьлла, хийтира Селитина: саьрмаках тера, стомма деха ткъес хьаьвзира хIинца, Башломан тIехула, цуьнан кIайчу коьртах цIеран чалба хьарчош. Масех секундехь иштта а лаьттина дIадайра иза.
ХIинццалц геннара схьахезаш хилла стигалан къекъар, хIинца стигалан тхов тIехула эзар трактор йолаелла моттуьйтуш, инзаречу гIовгIанца Эскинойхьа схьахуьлуш догIура. Эмкалш санна, йаккхий, йусаелла Iаьржа мархаш, цхьаъ вукхунна тIаьхьа, сихха схьашершара Эскинойгахьа, гуш воцчу Iуьно ткъессийн шодмашца шаьш лоьхкуш санна. Уьш танканаш санна, ЧIап-ломана уллохь вовшахйетталуш, эчиган татанаш дохуш, багара цIеран асанаш а туьйсуш, гlepгlapa. Селитина хIинца шен лерехь хезира, лаьмнаш ата санна, сихделлачу стелахаьштигийн тата: стигалийн тIом Эскиной чу кхечира.
«ХIун хила доллу-те кху дуьненах?» – йуха а дагатесира Селитина: «Буьйсано тIом хьабина-те лаьмнашна?.. Йа лам къевсина, Iинан джинаша, жоьжахатан пешара идош, вовшашна кхуьйсу хаьштигаш ду-те уьш?.. Йа, йоьхна, чухерца-те стигал?..»
СелитагIеран нийсса тхевна тIе туьйхира ткъес, кхеран рама а йегош. ДоIанаш а деш, схьахьаьдира Нурбика: Селита, ша Iачуьра а гIаттийна, букъа тIехьахула куьйга тоьттуш, шен метта йижа дIахьажийра цо. Эскинойн цIенойн тхевнашна тIехула хIинца, гезарий йевдича санна, татанаш дохуш, догIанан дехий, стаммийра серий чухецаделира, массо а марха кхузахь йаьтIча санна. ДогIано башийна месала куй бегош, чувелира Тавсолта. Сихха тIе верта а кхоьллина, тIома кIел панар а лаьцна, дохнан кертехьа вахара изп. Цунна тIаьххье аравелира Дауд а…
Стигалан къекъарш эххар севцира. ДогIа малделира.
Йуха чу а веъна Тавсолта а, Дауд а дIавижира. Iалам дIатийра. Селита, меллаша меттара гIаьттина, когабуьхьара коре йахара лаьмнашка хьажа: «ХIун дисина-те царех, оццул стелахаьштигийн мор шайна тIетоьхча?», – дагатеснера цунна.
Амма лаьмнаш, хьалха санна, цхьа а зен хилаза, мелхо а кхин а серладевлла, сапаргIат лаьттара. Стигал а йекхнера, наггахь бен марха ца гуш. Эзар седарчий, шаьш хIинцца цхьамма дилинчух тера, къа латозачу берийн бIаьргаш санна, цIена хьоьжура. ХIаваъ, генна дIа шех чекх сагуш, хьаьъна дара. ПаргIат садеIалора…
TIEMAH ХЬАЛХАРА IA
Iуьйранна уьйтIа ваьллачу Тавсолтина гира, ло а диллазчу кертахь, татолана лаьцна, вотанна дуьйлинчу ахкаргах тера, буткъа шера ша, шен пардох чекх бухахь жагIа а лепаш. Хье ца луш, диллира дуьххьарлера ло а: шуьйрра дIасайаржийначу шаршуша кестта хьулйира ломан басеш, аренаш, некъийн асанаш. Амма Iин чуьра, барзах тера, схьалелхачу мохо, кайетташ, дохуш, маьI-маьIIехь гучубохура лаьттан Iаьржа кIунзалш.
Долла Iалам сингаттаме хьоьжура: хIурдан тулгIено геннара схьакхоьхьу дуьра гIовгIа санна, лаьмнаш тIехула схьахьоькхучу мохо кху йуьрта а схьакхачийра тIеман къаьхьа чам, шеца шатайпа хийцамаш а бахьаш. Эскинойра кхин а дукха нах тIаме дIабахара.
Йурт мелла а йассаелча санна хетара: бухабиснарш, совнаха гlap йоцуш, белхашна тIе таьIнера. Йуьртан массо а маьIIехь, пенашна а, бIогIамашна а тIехь дIатоьхна гора цIечу кIадеш тIехь йазбина кхайкхамаш: «Дерриг а – фронтана! Дерриг а – толамна!»
Цхьана эшшарехь дIаоьхура школехь занятеш. Цхьабакъду, кху Iай пальтош а тIехь-м Iара классашкахь: январан денош шийла а даьхкира, дечигна шорто а йацара. Тахана, школин комсорг Дауд, классехь староста волу Увайс а, шайца кхин а цхьацца дешархой а, комсомольцаш а эцна, колхозан правленис бакъо а, трактор а йелла, Iуьйрре хьуьнах дечиге бахара.
Дикка делкъал тIаьхьа уьш бухабогIуш, тракторан гIовгIа а хезна, царна дуьхьал бахара лакхарчу классашкара дешархой, шайца Селитий, Нурседий а йолуш.
Iай ша беш а доцу, амма хIинца жимделла Яьсса гомхадаьллачухула сехьа а йаьлла, йоьттинчу прицепца, хьалагIертара трактор, шена боккха ницкъ хуьлучух оьгIазе гlap йеш.
– Хьалайалалур йуй и цигаша? – лахара хьала мохь туьйхира Дауда, бете куьг а лаьцна.
Изий, цуьнца бершший, трактор кхуза кхаьчча, охьа а биссина, гIаш богIура.
– Цкъа хьала-м тосур йу! Лаахь, оцу бердах а! – тIера схьа мохь туьйхира, ткъех гергга шо долчу, тIехь йоца пальтой, коьрта тиллина лергаш долу куй болчу, беснеш цIазамах йогучу трактористо.
Прицепа тIера охьаэгга дечигаш а лехьош, тIаьхьа богIура дешархой.
Йоккха горга дечиг а марахь, прицепна тIаьхьа кхиъна, йогIучу Нурседина тайра кIентан жоп. Трактор нуьцкъаша хьалатеIара. Некъ, хала бара аьлча а, бан а бацара, дуьххьалдIа кхузахула ирх кхул хьалха а машенаш ихна лараш гар доцург. Гу тIе йаьлла йоллуш, трактор цIеххьана, цхьа хIума хаьдча санна, вон тата долуш, цкъа сецира, тIаккха меллаша кIегар текхира, шена тIаьхьара прицеп йуха а тоттуш. ТIера тракторист, Нурседин бIаьрг кхуьуш, шен цIен бос бовш, кIайвелира. Нурседа ша йолччохь йогIайелира: трактор шен прицепца йуха охьаоьхура, некъана раз а йаьлла, бердан йистехьа теIаш.
– Охьаэккха! Йита трактор! – мохь туьйхира Селитина уллохь вогIучу Увайса, куьйга эшара цунна и гойтуш. Изий, Дауддий цунна орцах хьалаведира.