İki ömrüm olsaydı

Birtəhər pedaqoji texnikumu qurtardım. Atamın mənimlə belə bir söhbəti oldu:

– Müəllimlik etmək istəyirsən, yoxsa təhsilini davam etdirmək?

– Teatr texnikumuna girmək istəyirəm.

Mən bu sözləri deyib özüm də hiss etmədən günahkar adamlar kimi başımı aşağı saldım. Atam bir müddət yerindən tərpənmədi. Sonra o biri otağa keçdi, mən başımı qaldıranda gördüm ki, bibim qapı ağzında dayanıb mənə baxır. Elə bu vaxt atam əlində portfel evdən çıxdı.

Həmin gün "Raboçi i ziritel" jurnalının son səhifəsində Bakı Dövlət Teatr Texnikumuna tələbə qəbulu barədə elan oxudum. Tərəddüd edə-edə sənədlərimi aparıb texnikumun katibliyinə verdim…

* * *

Evimizdə demək olar ki, oturmağa yer yox idi. Qohumlar, tanışlar hamısı bizə yığılmışdı.

Mənim hərəkətim onları haldan çıxarmışdı. Anamın şikayət dolu səsi evi başına götürmüşdü. Məni danlamağa, "başıma ağıl qoymağa" başladılar. Bir sözlə tələb edirdilər ki, mən alim, həkim, heç olmasa müəllim olum.

Başımı aşağı salıb susurdum. Danışmasam da, qərarım qəti idi. Dodaqlarım titrəyirdi. Çalışırdım ki, ağlamayım. Bu özü də bir qəhrəmanlıq idi. Mən öz qərarımın qətiliyini onlara sübut etmək istəyirdim. Boğazım göynəyirdi. Amma özümü saxlayırdım. Dırnaqlarım az qala əlimin ətinə keçmişdi. Ağrı hiss etmirdim. Bircə gözlərimdən yaş axmayaydı! Bunu necə arzu edirdim!?

Demək olar ki hamı növbə ilə danışırdı. Axırda stolun baş tərəfində oturan və bizim ailəyə yaxın olan, şişman kişi sözə başladı:

– Əşi, uşaqdır, qanmayıb, bir işdir edib. Sabah mən Maarif komissarlığına gedib o texnikumun direktorunu biabır edərəm. Bu harada görünüb ki, müəllim diplomu alan bir adamı təzədən texnikuma götürür? Heç eybi yoxdur!

Elə bil məni ildırım vurdu. Çevrilib nifrətlə ona baxdım. Ancaq bir söz deyə bilmədim.

Atam daha dinmirdi. Ortalığa dərin bir sükut çökdü. Ürəyim daha da sıxıldı. Dayım üzünü atama tərəf tutub dedi:

– Ay Yusif, bəs sənin sözün nədir?

Yenə şişman kişi söhbətə qarışdı.

– O nə deyəcək? Yoxsa el-obanı bizə güldürəcək?

Titrəyirdim: "Ah, bircə atam danışaydı".

Elə bu an başını qaldırıb aram səslə dedi:

– O, hansı sənəti istəyirsə, onun da dalınca getməlidir. Zorla sənət seçdirmək ağıllı iş deyil. Yoxsa aqibəti pis olar.

Mən sevincək bayıra çıxdım.

Elə bil atam dünyanı mənə bağışlamışdı. Bircə anın içində o, gözümdə nə qədər yüksəldi, ucaldı. Var səsimlə qışqırmaq istəyirdim: "Sağ ol, ata, atacan!.."

Qəbul imtahanlarını yaxşı verdim.

Dərslərin başlanmasına bir həftə qalmışMaarif komissarlığından təliqə aldım ki, səhər saat 8-də Darülmüəllimatın binasında (indiki Bakı Komitəsinin yerləşdiyi bina) olmalıyam. Axşam təliqəni atama göstərdim. O, dedi ki, mütləq getmək lazımdır.

Səhər getdim. Böyük salon pedaqoji texnikumu bitirən gənclərlə dolu idi. Yoldaşlarımın bir çoxunu orada gördüm. Haqqı ilə bir stol arxasında oturduq. Ondan yavaşca soruşdum:

– Bu nə məsələdir?

– Xəbərin yoxdur?

– Yox.

– Səni hardan tapıblar?

– Heç yerdən, evə çağırış vərəqəsi gəlmişdi.

O, dodağını büzüb dedi:

– Əgər bəziləri kimi şəhərdən çıxıb başqa yerə getsəydik, onda bizi də tapa bilməzdilər. Mən dəmir yolunda işləyirəm. Bilmirəm ünvanımı hardan tapıblar. Bəs sən haradasan?

– Mən teatr texnikumuna qəbul olmuşam.

O, diqqətlə mənə baxaraq çiyinlərini çəkdi.

– Mənə belə gəlirdi ki, sən ədəbiyyatçı olacaqsan. Axı, ədəbiyyata çox həvəsin vardı. İndi ki, səni axtarıb tapıblar, çətin qoyalar oxuyasan.

– Kim qoymaz?

– Maarif komissarlığı.

– Nə üçün qoymur?

– Ona görə ki, pedaqoji texnikumu bitirənlərin bir çoxu öz isxtisası üzrəişləməyə getmir. Kəndlər müəllimsiz qalıb. Ona görə də məsələ qoyulub ki, pedtexnikumu bitirən bütün məzunlar ən azı iki il müddətinə rayonlara göndərilsin.

Nitqim qurumuşdu. Aradan çıxmaq istədim. Qapılarda dayanan gözətçilər bizi salondan bayıra buraxmadılar.

Bir qədər keçmiş əllərində qovluqlar olan üç nəfər arxa tərəfdən gəlib səhnəyə keçdi. Salonda oturanların səs-küyü kəsildi. Ortada oturan şişman kişi tirubunaya yaxınlaşdı. Mən Haqqının qulağına yavaşca dedim:

– Bu mənim uzaq qohumumdur.

O, gözlərini qıyıb gülümsədi.

– Onda, deyəsən, işimiz düzəlib ki!

Əlbəttə, Teatr texnikumuna girməyimə onun razı olmadığını və texnikum rəhbərlərinə cəza verdirəcəyi ilə məni qorxutduğunu Haqqıya demədim. Belə bir adamdan imdad gözləmək olardımı?!

O, ağzı köpüklənə-köpüklənə vətənə sədaqətdən, xalqa xidmətdən, maarifin əsas problemlərindən danışıb, axırda barmağı ilə salondakıları hədələyərək nitqini bu sözlərlə qurtardı:

– Kim bu müqəddəs işdən boyun qaçırsa, o bizim quruluşumuzun ziddinə hərəkət etmiş olur.

Salonu dərin bir sükut bürüdü. Haqqı mənə tərəf əyildi.

– Başa düşmürəm, əgər kənd məktəblərində işləmək onun dediyi kimi həm məsul, həm də çox çətin məsələ-dirsə, bəs nə üçün biz gəncləri, təcrübəsiz müəllimləri ora göndərirlər? Qoy elə özləri getsinlər də.

Beynimdəfikirlər bir-birinə qarışmışdı. Sonrakı natiqlərin nədən danışdığını başa düşə bilmirdim. Elə bil keyimişdim. Haqqının qolumu dümsüklədiyini hiss edib ona tərəf döndüm. O, qaşlarını çatıb dedi:

– Nə olub sənə? Səhərdən bir quranlıq söz demişəm, durub gözünü döyürsən.

– Bir sözünü açıq de.

– Deyirəm ki, bizi yaman girələyiblər. Daha başqa çıxış yolumuz yoxdur, gəl xahiş edək, bəlkə ikimizi də bir rayona saldılar.

Doğrusu, ona nə cavab verəcəyimi bilmirdim. Bütün bu işlərin həqiqət olmasına inana bilmirdim. Mənə elə gəlirdi ki, bütün bunlar yuxudur.

Bir saatdan sonra bizə təyinat və yol pulu verdilər. Olub keçənləri elə bil hiss etmirdim.

Vağzalda görüş vaxtını müəyyən edib ayrıldıq. Qatar axşam saat səkkizdə yola düşəcəkdi. İndi isə saat iki idi. Mən bulvara tərəf yollandım. Bir də gördüm ki, Dram teatrının qabağındayam. Aktyorlardan bəziləri teatrın arxa tərəfindəki qapıdan çıxıb gedirdilər. Onları görüncə gözlərimin yaşardığını hiss etdim. Tez oradan uzaqlaşdım. Yenə Xəzərin sahili… Elə bil ki, bu yerlər mənim üçün bir təsəlli ocağı idi. Xəzərin ləpələri, xəfif səsi, qüssələrimi mənə unutdururdu. İndi isə uzaqlara, görmədiyim, tanımadığım yerlərə gedəcəkdim. Yəqin ki, orada əzab çəkdiyim, sıxıldığım dəqiqələr olacaqdı. Amma orada Xəzər olmayacaqdı. Bəs mənə o zaman kim təsəlli verəcək?

 
"Gilavarı mülayim,
Xəzrisi dəli-dolu Xəzərim!
Firuzə gözlü Xəzərim…
Sahil qumu gileyli,
Daşları sözlü Xəzərim…"
 

* * *

Səhər tezdən Bərdəyə çatdıq. Soraqlaşıb maarifşöbəsini tapdıq.

Haqqı sənədlərimizi götürüb getdi. Azca sonra geri qayıtdı.

– İçəridə iclas gedir, təyinat məsələsi uzanacaq.

Biz xeyli müddət çamadanlarımızın üstündə oturub gözlədik. Haqqı durub bir az gəzindi. Deyəsən, bu yerlər onun xoşuna gəlmişdi.

– Pis rayona oxşamır.

– Kim bilir, bizi hansı kəndə təyin edəcəklər.

– Bu lap yaxşı. Təsəvvür elə ki, uzaq bir kənddəyik. Gecələr lampa işığında oturub şagirdlərin dəftərlərini yoxlayırsan. Arabir pəncərə qabağında dayanıb ulduzlu göylərə baxırsan. Bir də görürsən xoruzlar səs-səsə verib. Bunun ayrı aləmi var.

Mən özümü saxlaya bilmədim.

– Niyə gülürsən?

– Sən danışdıqca oxuduğum romanlardakı təsvirlər yadıma düşür.

– Elə yazıçılar da həyatdan yazırlar da.

Hava qaralırdı. Haqqı bir neçə dəfə getdi ki, təyinatdan xəbər bilsin, amma iclas hələ də qurtarmamışdı. Yaxınlıqdakı yeməkxanada şam elədik. Birdən Haqqı üzünü mənə tutub dedi:

– Nahaq yerə təyinat kağızlarını aparıb ona göstərdim.

Mən təəccüblə ona baxdım.

– Əgər əlimizdə olsaydı çıxıb gedərdim.

– Hara?

– Bakıya!?

– Bəs onda niyə gəlirdik?

– Gəlmək lazım idi. Amma indi getsək, bir də kimdir bizi itirib-axtaran, hə?

Mən bir söz demədim. O, cəld ayağa durub getdi. Bir az keçmiş sevinə-sevinə qayıtdı.

– Budur, gətirdim.

– Yaxşı bunları necə ala bildin?

– Mən içəri girəndə müdir kürsüdə qızğın nitq söyləyirdi. Yavaşca stola yaxınlaşdım, katibin qulağına dedim ki, təyinat kağızlarımızı versin, biz sabah gələrik, indi qonşu kəndə gedirik. O da dedi ki, bu daha yaxşı, onsuz da bu gün müdirin başı çox qatışıqdır.

Çamadanımızı götürüb birbaşa avtobus stansiyasına getdik…

Fikirlər, düşüncələr… "Görəsən atam qayıtmağıma necə baxacaq?" Yaxşı ki, evdə bibimdən başqa heç kəs yox idi. Bilirdim ki, qayıtmağımın səbəbini bibimə danışanda yenə də dodağını büzüb bir söz deməyəcək…

Bir az sonra anam da gəldi. O, məsələni öyrənincə deyinməyə başladı:

– Bəli, bircə dizertirimiz çatmırdı.

Bibim qaşlarını çatıb dedi:

– Nə edəsən, uşaq müəllimlik eləyə bilmir, zornan olmaz ki?

– Uşağa bax… niyə eləyə bilmir? Atası müəllim deyil? Əmisi müəllim deyil?

Mən bir söz demədən evdən çıxdım.

Yenə tanış, doğma küçələr… Öz-özümə danışırdım. "Dərdini kimə deyəsən, kimdən kömək istəyəsən. Elə bir yer ola ki, gedib girəsən ora, heç kəs səni görməyə. Heç kəsin məzəmmətli səsi cingildəməyə qulaqlarında. Heç kəsdən minnət götürməyəsən. Bir parça çörəyin ola, vəssalam".

Yenə sahil bağı… Qəribədir, getdiyim cəmisi iki gün idi. Amma bu mənə uzun bir ayrılıq kimi gəlirdi.

Çox danışmağı sevmirdim, çoxlu mütaliə edirdim. Bəzən saatlarla yox, günlərlə Mərkəzi Kitabxananın daimi sakinlərindən olurdum. Oxuduğum əsərlərin təsiri uzun müddət xəyalımdan silinmirdi.

Bəlkə elə buna görə də qaraqabaq görünürdüm. Necə arzu edirdim ki, evdə tək otağım olsun. Günlərlə, aylarla heç yerə çıxmaz, elə mütaliə edərdim.

Yadımdadır, bir gün yoldaşım yenicə çapdan çıxmış "Qorxulu Tehran" kitabını mənə verdi. Mən onu, necə deyərlər, su kimi içdim. Günlərin birində yoldaşımın əlində C. Cabbarlının "Sevil" əsərinin əlyazmasını gördüm. Bir axşamlıq oxumaq üçün onu mənə verməsini xahiş etdim. O, sözümə inandı, çünki bilirdi ki, mən kitabı tez oxuyuram. Axşam evdə hamı yatandan sonra mən bir küncə çəkilib əlyazmasının səhifələrini həyəcan və sevinclə çevirməyə başladım. Səhərə az qalmış qurtardım. Mən onu oxumadım. Əsərin üzünü köçürdüm. Sonra isə dönə-dönə oxudum.

Mənə deyirdilər: "Sən qaraqabaqsan". Əlbəttə, bu söz qəlbimə toxunurdu. Daha da tutulurdum. Evdə anam da bu sözləri tez-tez təkrar edirdi. O, yaxşı bilirdi ki, məni acı söz necə incidir. O, bilirdi ki, dözümlüyəm, ərköyün deyiləm. Amma söz, acı söz, quru söz, iynəli söz ağrıdırdı məni…

* * *

Mən teatr texnikumunun tələbəsiyəm!

Aktyorluq şöbəsinin birinci kurs tələbəsi idim. Qrupumuzda hörmətim də var. Ona görə ki, orta təhsilliyəm. Sonralar eşitdiyimə görə müdirimiz yeri düşəndə deyirmiş ki, mənim məktəbimdə müəllimlər oxuyur. Əlbəttə, o məni nəzərdə tuturdu. Çünki o zaman texnikum bitirmək, yəni orta təhsilə malik olmaq özü böyük bir iş sayılırdı.

Evdə vəziyyətim get-gedə gərginləşirdi. Vaxtilə oğlunu həkim, mühəndis, müəllim görməyi arzu edən anam, söz yox ki, mənim bu "özbaşınalığımla" razılaşa bilmirdi. Kiçik bir şeyi bəhanə edib bir qalmaqal çıxarırdı. Atam bunun nəticəsində darıxır, əzab çəkirdi, amma bir söz demirdi. Mən onun vəziyyətini başa düşürdüm. Ona görə də susurdum. İş o yerə gəlib çatırdı ki, bəzən gecələr evə gəlmirdim. Ümumi yataqxanada tələbələrlə bir yerdə qalırdım. Ancaq belə şeylər artıq məni kədərləndirmirdi. Çünki sevincimdə, əyləncəm də hamısı dərs idi. Bu yolda nə kimi çətinlik olsaydı, qəbul etməyə hazır idim.

Qrupumuzdakı tələbələri iki dəstəyə bölüb səhnə təcrübəsi keçmək üçün teatrlara təhkim edirlər. Mən İşçi teatrına düşdüm. Amma ürəyimdə Dram teatrını istəyirdim. Hər halda bunun çox xeyri olacaqdı. Bəzən sənət dərslərində, xüsusilə aktyor yaradıcılığı dərsində etüd göstərəndə çox sıxılırdım, utanırdım.