KAPİTAL. Siyasi iqtisadın tənqidi

Deməli, qızıl sikkəsi ilə qızıl külçəsi bir-birindən ancaq görkəminə görə fərqlənir və qızılı daim bir formadan digərinə çevirmək olar⁷³. Sikkəxanadan çıxan qızılın tutduğu yol onu ən axırda aparıb əritmə putasına çıxarır. Ona görə ki, tədavüldə qızıl sikkələr sürtülüb yeyilir, həm də biri çox, biri az yeyilir. Qızıl sikkənin adı ilə onun qızıl substansiyasının miqdarı, onun nominal məzmunu ilə real məzmunu yavaş-yavaş bir-birinə uyğun gəlməməyə başlayır. Eyni adlı qızıl sikkələr müxtəlif dəyər kəsb edir, çünki indi onların çəkisi müxtəlif olur. Tədavül vasitəsi olan qızıl qiymət miqyası olan qızıldan uzaqlaşır və qiymətlərin reallaşdırdığı əmtəələrin gerçək ekvivalenti olmaqdan çıxır. Bu qarışıqlığın tarixi orta əsrlər və XVIII əsrədək yeni dövr ərzində sikkə işi tarixinin başlıca məzmununu təşkil edir. Tədavül prosesinin təbii meyli sikkənin qızıl varlığını zahiri qızıla çevirməyə, yəni sikkəni öz rəsmi metal məzmununun ancaq simvoluna çevirməyə olan bu təbii meyl hətta ən müasir qanunvericilikdə də qəbul edilmişdir: bu qanunvericilik müəyyən edir ki, metal nə dərəcədə itkiyə uğradıqda qızıl sikkə tədavül üçün yararsız olur, yəni sikkəlikdən çıxır.

Pul tədavülünün özü sikkənin real məzmununu nominal məzmunundan uzaqlaşdırırsa, onun metal varlığını onun funksional varlığından uzaqlaşdırırsa, bunda sikkə funksiyasında metal pulu başqa materialdan olan nişanlarla və ya sadəcə simvollarla əvəz etmək imkanı gizli halda vardır. Qızıl sikkəni gümüş və mis nişanların əvəz etməsi rolu tarixən, bir tərəfdən, qızıl və ya gümüşdən vəzncə tamamilə cüzi sikkələr kəsməyin texniki çətinlikləri ilə izah edilir və digər tərəfdən bununla izah edilir ki, aşağı metallar yüksək metallardan–gümüş qızıldan, mis də gümüşdən–əvvəl dəyər ölçüsü olmuş və deməli, daha nəcib metal onları taxtdan saldığı zaman onlar artıq tədavüldə pul vəzifəsi daşıyırmışlar. Onlar qızılı əmtəə tədavülünün elə sahələrində əvəz edirlər ki, burada sikkə çox böyük sürətlə dövr edir və, deməli, çox böyük sürətlə sürtülüb yeyilir, yəni elə sahələrində əvəz edirlər ki, burada alqı və satqı əməliyyatları çox kiçik miqyasda daim təkrar olunur. Qızılın bu cığırdaşlarının qızılın öz yerini tutmasına mane olmaq üçün bunların qızıl əvəzində hökmən qəbul edilməsindən ötrü qanunla ən aşağı tədiyyə hədləri müəyyən edilir. Müxtəlif növ sikkələrin tədavül etdiyi xüsusi dairələr, əlbəttə, bir-biri ilə çulğaşır. Qızılla yanaşı xırda sikkə qızıl sikkələrdən ən kiçiyinin hissələrini ödəmək üçün meydana çıxır; qızıl daim pərakəndə tədavülə daxil olur və xırda sikkəyə dəyişilmək yolu ilə eyni dərəcədə daimi surətdə oradan kənara atılır⁷⁴.

Gümüş və mis nişanların metal məzmununu qanun öz istədiyi kimi təyin edir. Tədavüldə onlar qızıl sikkədən daha tez sürtülüb yeyilir. Buna görə də onların sikkə funksiyası felən öz çəkilərindən, yəni heç bir dəyərdən asılı olmur. Qızılın sikkə varlığı onun dəyər substansiyasından tamamilə ayrılır. Bunun sayəsində də nisbətən heç bir dəyəri olmayan şeylər–kağız parçaları qızıl əvəzində sikkə vəzifəsi daşımaq imkanı alır. Metal pul nişanlarında onların xalis simvolik xarakteri hələ müəyyən dərəcəyə qədər gizli qalır. Kağız pulda bu xarakter tamamilə aydın surətdə meydana çıxır. Gördüyümüz kimi, ce n'est que le premier pas qui coute [ancaq birinci addım çətindir].

Biz burada ancaq icbari məzənnəli dövlət kağız pullarını nəzərdə tuturuq. Bunlar bilavasitə metal tədavülündən meydana gəlir. Əksinə, kredit pulları elə şərtlər tələb edir ki, biz sadə əmtəə tədavülü çərçivəsində qaldıqca, bunlar bizə hələ əsla məlum deyildir. Ancaq ötəri qeyd edək ki, əsil mənada kağız pul, pulun tədavül vasitəçi funksiyasından irəli gəldiyi kimi, kredit pullarının da təbii kökünü pulun tədiyyə vasitəsi olmaq funksiyası təşkil edir⁷⁵.

Üzərində öz pul adları, məsələn, 1 f. st., 5 funt sterlinq və i. a. yazılmış olan kağız pullar tədavül prosesinə dövlət tərəfindən kənardan daxil edilir. Onlar doğrudan da öz eyni adlı qızıl məbləğləri əvəzində tədavül etdiyinə görə, öz hərəkətində ancaq pul tədavülünün özünün qanunlarını əks etdirir. Kağız pulun spesifik tədavül qanunu onun ancaq qızıla nisbətindən, ancaq qızılın nümayəndəsi olmasından irəli gəlir. Bu qanun isə sadəcə ondan ibarətdir ki, buraxılan kağız pulun miqdarı, onun simvolik olaraq təmsil etdiyi qızılın (və ya gümüşün) həqiqətən tədavül edə biləcəyi miqdardan artıq olmamalıdır. Doğrudur, tədavül dairəsinin qəbul edə biləcəyi qızılın miqdarı daim dəyişilərək məlum orta səviyyədən gah yuxarı qalxır, gah da aşağı düşür. Lakin müəyyən ölkənin tədavül vasitələri kütləsi empirik surətdə təyin edilə biləcək müəyyən minimumdan heç zaman aşağı düşmür. Bu minimum kütlənin öz tərkib hissələrini daim dəyişdirməsi, yəni hər dəfə başqa qızıl hissələrindən tərtib olunması, əlbəttə, bu kütlənin həcminə və onun daim tədavül dairəsində olmasına əsla təsir etmir. Buna görə də həmin kütlə kağız simvollarla əvəz edilə bilər. Lakin bu gün biz bütün tədavül kanallarını tamamilə dolacağı dərəcədə kağız pulla doldursaq, sabah əmtəə tədavülündə hər hansı dəyişikliklər üzündən bu kanallar həddən artıq dolmuş ola bilər. Burada hər bir əndazə itib gedir. Lakin kağız pullar öz əndazəsini keçsə, yəni həqiqətən tədavüldə ola biləcək eyni adlı qızıl sikkələrin miqdarını ötüb keçsə, bütün bu pulların etibardan düşməsi təhlükəsi hələ bir yana dursun, onlar indi əmtəə aləmində ancaq, ümumiyyətlə təmsil edə biləcəkləri miqdar qızılın, yəni əmtəə aləminin immanent qanunlarının müəyyən etdiyi miqdar qızılın nümayəndəsi olar. Məsələn, kağız pulların müəyyən kütləsi öz adına görə 2 unsiya qızılı təmsil edib real surətdə isə 1 unsiya qızılı əvəz edirsə, o zaman felən 1 f. st. əvvəlki 1/4 unsiya qızıl əvəzinə 1/8 unsiya qızılın pul adı olur. Alınan nəticə tamamilə ona bənzər ki, öz qiymət ölçüsü funksiyası cəhətdən qızılda dəyişiklik baş versin. Əvvəllər 1 funt sterlinqə bərabər qiymətdə ifadə olunan dəyərlər indi 2 funt sterlinqə bərabər qiymətdə ifadə edilir.

Kağız pul qızılın nişanıdır, yaxud pul nişanıdır. Kağız pulun əmtəə dəyərlərinə nisbəti ondan ibarətdir ki, əmtəə dəyərləri kağızlarda hisslə qavranılacaq simvolik ifadə alan miqdar qızılda ideal surətdə ifadə olunur. Kağız pul ancaq müəyyən miqdar qızılı təmsil etdiyinə görə dəyər nişanıdır, hər bir başqa əmtəə miqdarı kimi, qızıl miqdarı da eyni zamanda dəyər miqdarıdır.⁷⁶

Nəhayət, sual olunur ki, nəyə görə qızılı onun heç bir öz dəyəri olmayan nişanları əvəz edə bilər? Lakin gördüyümüz kimi, ancaq ona görə əvəz edə bilər ki, qızıl öz sikkə və ya tədavül vasitəsi funksiyasında təcrid olunur, müstəqillik kəsb edir. Doğrudur, bu funksiyanın ayrılması ayrı-ayrı qızıl simgələrə aid deyildir, hərçənd bu hal sürtülüb yeyilmiş sikkələrin yenə də tədavüldə qalmasında özünü göstərir. Qızıl parçaları yalnız həqiqətən tədavül etdiyi müddətdə ancaq sikkə və ya ancaq tədavül vasitəsi olur. Lakin ayrı-ayrı qızıl sikkələrə aid olmayan şey kağız pulun əvəz edə biləcəyi minimum qızıl kütləsinə də aid edilə bilər. Bu kütlə daim tədavül dairəsində olur, arası kəsilmədən tədavül vasitəsi funksiyası daşıyır və buna görə də ancaq bu funksiyanın daşıyıcısı kimi mövcud olur. Deməli, bu kütlənin hərəkəti ancaq ondan ibarətdir ki, Ə–P–Ə şəklində olan əmtəə metamorfozunun bir-birinə əks prosesləri daim bir-birinə çevrilir, həm də burada əmtəənin öz dəyər surəti onun qarşısına ancaq bundan ötrü çıxır ki, dərhal yenidən yox olub getsin. Əmtəənin mübadilə dəyərinin müstəqil ifadəsi burada ancaq ötərgi bir haldır. Bunu dərhal başqa bir əmtəə əvəz edir. Buna görə də pulun əldən-ələ keçdiyi prosesdə pulun xalis simvolik surətdə mövcud olması kifayətdir. Pulun funksional varlığı onun maddi varlığını, necə deyərlər, özünə hopdurur. Əmtəə qiymətlərinin ötərgi obyektivləşdirilmiş inikası olmaq etibarı ilə pul ancaq öz nişanı kimi mövcud olur, buna görə də adi nişanlarla əvəz edilə bilər⁷⁷. Ancaq gərək pul nişanı özünə obyektiv ictimai əhəmiyyət kəsb etsin, elə kağız simvol icbari məzənnə vasitəsi ilə belə bir əhəmiyyət kəsb edir. Bu dövlət məcburiyyəti ancaq həmin dövlət sərhədləri daxilində, yaxud daxili tədavül dairəsində qüvvədə olur, həm də ancaq burada pul öz tədavül vasitəsi, yaxud sikkə funksiyasında tamamilə əriyib həll olur və deməli, kağız pul şəklində zahirən öz metal substansiyasından təcrid edilmiş halda və xalis funksional surətdə yaşaya bilir.

3. PUL

Dəyər ölçüsü vəzifəsi daşıyan, buna görə də həmçinin, bilavasitə və ya öz əvəzləyiciləri vasitəsi ilə, tədavül vasitəsi vəzifəsi daşıyan əmtəə puldur. Buna görə də qızıl (və ya gümüş) puldur. Qızıl, bir tərəfdən, o hallarda pul vəzifəsi daşıyır ki, öz qızıl (və ya gümüş) cismində, pul əmtəəsi kimi meydana çıxmalı olsun, yəni o yerdə ki, sırf ideal surətdə, – dəyər ölçüsü funksiyasında olduğu kimi, –və öz təmsilçiləri tərəfindən əvəz edilə bilən bir şey kimi, – tədavül vasitəsi funksiyasında olduğu kimi, – meydana çıxmasın. Digər tərəfdən, qızıl (və ya gümüş) o hallarda pul vəzifəsi daşıyır ki, ancaq istehlak dəyərləri kimi meydana çıxan bütün başqa əmtəələrin əksinə olaraq, qızılın (və ya gümüşün) funksiyası, – onun bu funksiyanı özününmü, öz cismi vasitəsi ilə, yoxsa öz əvəzləyiciləri vasitəsi ilə daşımasından asılı olmadan, – onun yeganə dəyər surəti, yaxud mübadilə dəyərinin yeganə adekvat varlığı olmaq rolunu təsbit etsin.

a) DƏFİNƏ YARANMASI

Bir-birinə əks olan iki əmtəə metamorfozunun fasiləsiz dövranı, yaxud satqı və alqı əməliyyatlarının daim bir-birinin yerini tutması, pulun aramsız tədavülündə, yaxud pulun tədavüldə perpetuum mobile [daim hərəkət edən mexanizm (mühərrik)] funksiyası daşımasında meydana çıxır. Metamorfozlar sırası qırıldıqda və satqının ardınca daha bilavasitə alqı gəlmədikdə, pul dərhal hərəkətdən qalır, yaxud, Buagilber demişkən, meuble-dən [mütəhərrikdən] immeuble-yə [qeyri-mütəhərriyə], sikkədən pula çevrilir.

Əmtəə tədavülünün hələ lap ilk rüşeym halından başlayaraq birinci metamorfozunun məhsulunu–əmtəənin çevrilmiş formasını, yaxud onun qızıl sürfəsini əldə saxlamaq zərurəti və buna qızğın arzu doğur⁷⁸. Əmtəəni ona görə satmırlar ki, başqa əmtəələr alsınlar, ona görə satırlar ki, əmtəə formasını pul forması ilə əvəz etsinlər. Maddələr mübadiləsində sadə vasitəçi halqa olan bu forma dəyişilməsi dönüb müstəqil bir məqsəd olur. Əmtəənin özgəninkiləşdirilmiş forması əmtəənin tamamilə özgəninkiləşdirilən forması olmaq və ya əmtəənin ancaq ötərgi pul forması olmaq yolunda maneələrə rast gəlir. Bunun nəticəsində pul hərəkətsiz qalıb dəfinə şəkli alır, əmtəə satıcısı isə dəfinə toplayan olur.

Əmtəə tədavülünün məhz ilk dövründə istehlak dəyərlərinin ancaq artıq hissəsi pula çevrilir. Beləliklə, qızıl və gümüş özlüyündə artıqlığın və ya sərvətin ictimai ifadəsi olur. Dəfinə toplanmasının bu bəsit forması elə xalqlar arasında əbədiləşir ki, orada öz istehlakı üçün nəzərdə tutulan ənənəvi istehsal üsuluna müvafiq surətdə möhkəm qərarlaşmış tələbat dairəsi olur. Biz bunu, məsələn, asiyalılar, xüsusən hindlilər arasında görürük. Əmtəə qiymətlərinin həmin ölkədəki qızıl və gümüş kütləsi ilə müəyyən olunduğunu zənn edən Vanderlint özünə belə bir sual verir ki, nəyə görə Hindistan malları bu qədər ucuzdur? Cavabı: ona görə ki, hindlilər öz pullarını yerə basdırırlar. O deyir ki, 1602-ci ildən 1734-cü ilədək hindlilər əvvəllər Amerikadan Avropaya gətirilmiş 150 milyon f. st. məbləğində gümüşü basdırmışlar⁷⁹. 1856-cı ildən 1866-cı ilədək, yəni on il ərzində İngiltərə Hindistana və Çinə əvvəllər Avstraliya qızılına alınmış 120 milyon f. st. məbləğində gümüş ixrac etmişdir. (Çinə göndərilən metalın da çox hissəsi yenə Hindistana gedir).

Əmtəə istehsalı daha da inkişaf etdikdə, hər bir əmtəə istehsalçısı özü üçün nexus rerum, müəyyən bir «elliklə məqbul girov» təmin etməlidir. Onun tələbatı daim dönə-dönə özünü göstərir və onu daim özgə əmtəələri -almağa vadar edir, onun öz əmtəəsinin istehsalı və satılması isə vaxt tələb edir və təsadüflərdən asılıdır. Satmadan almaq üçün əvvəlcə almadan satmalıdır. Bu əməliyyat ümumi bir qayda kimi təsəvvür edilərsə, elə görünür ki, özü özünə ziddir. Lakin nəcib metallar istehsal edildikləri yerlərdə bilavasitə başqa əmtəələrə mübadilə olunur. Burada alqısız (qızıl və ya gümüş sahibləri tərəfindən) satqı (əmtəə sahibləri tərəfindən) olur⁸⁰. Sonralar isə, ardınca alqı əməliyyatı gəlməyən satqılar ancaq, nəcib metalların bütün əmtəə sahibləri arasında bölünməsini davam etdirən bir vasitədir. Beləliklə, tədavülün bütün nöqtələrində ən müxtəlif miqdarda qızıl və gümüş dəfinəsi yığılır. Əmtəəni bir mübadilə dəyəri kimi və y.a mübadilə dəyərini bir əmtəə kimi əldə saxlamağın mümkün olması ilə birlikdə qızıla tamah oyanır. Əmtəə tədavülü genişləndikcə, pulun, həmişə döyüşə hazır vəziyyətdə olan bu tam ictimai sərvət formasının hökmü də artır.

«Qızıl qəribə şeydir! Kimin qızılı varsa, ürəyindən keçən hər şeyin sahibidir. Qızıl hətta insan ruhu üçün cənnətə yol aça bilər» (Kolumb, Yamaykadan göndərilən məktubda, 1503-cü il).

Pulun zahirinə baxdıqda, nəyin pula çevrildiyini bilmək mümkün olmadığına görə, hər şey: həm əmtəələr, həm də əmtəə olmayan şeylər pula çevrilir. Hər şey alqı-satqı predmeti olur. Tədavül nəhəng bir ictimai tiyan olur və hər şey buraya cəlb olunub buradan pul kristalı şəklində çıxır. Daha az qaba olan res sacrosanctae, extra commercium hominym [insanların ticarət dövriyyəsindən çıxarılmış müqəddəs şeylər] hələ bir yana qalsın, müqəddəs cəsədlər də bu kimyagərlik qarşısında dayana bilmir⁸¹. Pulda əmtəələrin bütün keyfiyyət fərqləri silindiyi kimi, radikal bərabər–ləşdirici olmaq etibarı ilə pul da hər cür fərqləri silir⁸². Lakin pul özü də əmtəədir, hər kəsin xüsusi mülkiyyəti ola biləcək zahiri bir şeydir. Beləliklə, ictimai qüvvə xüsusi şəxsin xüsusi qüvvəsi olur. Buna görə də antik cəmiyyət pulu, bütün öz iqtisadi və mənəvi həyat tərzinin satıldığı bir sikkə adlandırıb rüsvay edir⁸³. Öz uşaqlıq çağında hələ Plutonu saçından yapışaraq yerin təkindən dartıb çıxaran⁸⁴ müasir cəmiyyət qızılı özünün ən ümdə həyat prinsipinin parlaq təcəssümü kimi alqışlayır.

İstehlak dəyəri olmaq etibarı ilə əmtəə müəyyən bir əlahiddə tələbatı ödəyir və maddi sərvətin əlahiddə ünsürünü təşkil edir. Lakin əmtəənin dəyəri maddi sərvətin bütün ünsürlərinə qarşı bu əmtəənin cazibə qüvvəsinin dərəcəsini ölçür, deməli, öz sahibinin ictimai sərvətini ölçür. Barbarcasına primitiv əmtəə sahibi üçün, hətta Qərbi Avropa kəndlisi üçün də dəyər öz formasından ayrılmazdır, buna görə də qızıl və gümüş şəklində dəfinə yığılması onun üçün dəyərin yığılmasıdır. Doğrudur, pulun dəyəri dəyişilir–pulun öz dəyərinin dəyişilməsi nəticəsində və ya əmtəələrin dəyərinin dəyişilməsi nəticəsində dəyişilir. Lakin buna baxmayaraq, əvvələn, 200 unsiya qızılda olan dəyər 100 unsiya qızıldakından, 300 unsiya qızılda olan dəyər 200 unsiyadakından artıq olur və i. a.; ikincisi, həmin şeyin təbii metal forması bütün əmtəələrin ümumi ekvivalent forması olaraq qalır, hər cür insan əməyinin bilavasitə ictimai təcəssümü olaraq qalır. Dəfinə yığmaq cəhdi öz təbiətinə görə hədsizdir. Keyfiyyətcə və ya öz forması etibarı ilə pulun həddi yoxdur, yəni pul maddi sərvətin ümumi nümayəndəsidir, çünki pul bilavasitə hər bir əmtəəyə çevrilə bilər. Lakin eyni zamanda hər bir real pul məbləği miqdarca məhduddur, buna görə də məhdud qüvvəyə malik alqı vasitəsidir. Pulun miqdar həddi ilə keyfiyyət hədsizliyi arasındakı bu ziddiyyət dəfinə yığanı yığım üçün Sizif əməyini dönə-dönə təkrar etməyə məcbur edir. Onun vəziyyəti, hər bir yeni ölkəni fəth etdikdə ancaq yeni sərhədə gəlib çıxan dünya fatehinin vəziyyətinə bənzəyir.

Qızılı pul kimi, yəni dəfinə yaradılması ünsürü kimi əldə saxlaya bilmək üçün onun tədavülünə, alqı vasitəsi olaraq onun istehlak vasitələri içərisində əriyib qarışmasına mane olmaq lazımdır. Deməli dəfinə yaradan şəxs öz vücudunun tələbatını qızıl bütə qurban verir. O zahidlik incilini ciddi bir şey kimi qəbul edir. Lakin, digər tərəfdən, o, tədavüldən pul şəklində ancaq tədavülə əmtəə şəklində verdiyini götürə bilər, O nə qədər çox istehsal etsə, bir o qədər çox sata bilər. Deməli, çalışqanlıq, qənaətcillik və xəsislik onun əsas fəzilətləridir; onun bütün siyasi iqtisadı çox satıb az satın almaqdan ibarətdir⁸⁵.

Dəfinənin bilavasitə forması ilə yanaşı onun estetik forması da, qızıl və gümüş şeylərə sahiblik də inkişaf edir. Burjua cəmiyyətinin sərvəti artdıqca, bu sahiblik də artır. «Soyons riches ou paraissons riches» [«Sərvətli olaq və ya sərvətli kimi görünək»] (Didro). Beləliklə, bir tərəfdən, qızıl və gümüş üçün getdikcə genişlənən və onların pul funksiyasından asılı olmayan bazar yaranır, digər tərəfdən də pul təklifi üçün ictimai fırtına dövrlərində xüsusilə intensiv təsir göstərən gizli bir mənbə əmələ gəlir.

Dəfinə yaranması metal tədavülü şəraitində müxtəlif funksiyalar daşıyır. Dəfinə yaranmasının ən yaxın vəzifəsi qızıl və gümüş sikkənin tədavülü şəraitindən doğur. Biz artıq gördük ki, əmtəə tədavülü həcminin daim dəyişilməsi, qiymətlərin və əmtəə tədavülü sürətinin dəyişilməsi tədavüldə olan pul kütləsinin arası kəsilmədən axıb getməsinə və axıb gəlməsinə səbəb olur. Deməli, pul kütləsinin genişlənmə və yığışma qabiliyyəti olmalıdır. Gah pul bir sikkə şəklində cəzb olunmalı, gah da sikkə bir pul şəklində uzaqlaşmalıdır. Həqiqətdə dövr edən pul kütləsinin həmişə tədavül dairəsinin tam doyması dərəcəsinə uyğun gəlməsi üçün gərək hər bir ölkədə olan qızıl və gümüşün miqdarı hər bir məlum anda sikkə funksiyası üçün lazım gəldiyindən artıq olsun. Bu şərt pulun dəfinəyə çevrilməsi sayəsində yerinə yetirilmiş olur. Dəfinənin yığıldığı anbarlar eyni zamanda tədavüldəki pulun axıb getməsi və qayıdıb gəlməsi üçün kanal vəzifəsini daşıyır, buna görə də pul heç zaman tədavül kanallarını doldurub daşdırmır⁸⁶.

b) TƏDİYƏ VASİTƏSİ

Əmtəə tədavülünün nəzərdən keçirdiyimiz bilavasitə formasında eyni bir dəyər kəmiyyəti həmişə ikiqat mövcud idi; bir qütbdə əmtəə şəklində, əks qütbdə isə pul şəklində. Buna görə də əmtəə sahibləri ancaq meydanda nağd mövcud olan qarşılıqlı ekvivalentlərin nümayəndəsi kimi əlaqəyə girirdilər. Lakin əmtəə tədavülü inkişaf etdikcə, elə münasibətlər inkişaf edir ki, bunların sayəsində əmtəələrin özgəninkiləşdirilməsi onların qiymətinin reallaşmasından zaman etibarı ilə ayrılır. Burada həmin münasibətlərdən ancaq ən bəsit münasibətləri qeyd etmək kifayətdir. Bir növ əmtəənin istehsalı üçün çox vaxt, başqa növ əmtəənin istehsalı üçün isə az vaxt tələb olunur. Müxtəlif əmtəələrin istehsalı ilin müxtəlif fəsilləri ilə əlaqədardır. Bir əmtəə lap öz bazarı yanında yaranır, başqası isə uzaqlarda olan bazara səyahət etməlidir. Buna görə də bir əmtəə sahibi alıcı sifəti ilə meydana çıxmamış, başqa bir əmtəə sahibi satıcı sifəti ilə meydana çıxa bilər. Eyni şəxslər arasında eyni sövdələr tez-tez təkrar olunduqda, əmtəələrin satılması şərtlərini onların istehsalı şərtləri tənzim edir. Digər tərəfdən, müəyyən növ əmtəələrdən, məsələn evdən istifadə olunması müəyyən bir müddətə satılır. Belə hallarda yalnız müddət çatdıqda alıcı əmtəənin istehlak dəyərini həqiqətən öz sərəncamına keçirə bilər. Buna görə də o, əmtəənin pulunu verməzdən əvvəl onu almış olur. Bir əmtəə sahibi mövcud əmtəəni satır, digəri isə onu sadəcə pulun nümayəndəsi və ya gələcək pulun nümayəndəsi kimi almış olur. Satıcı kreditor olur, alıcı isə–borclu. Burada əmtəənin metamorfozu, yaxud onun dəyər formasının inkişafı dəyişildiyindən, pul da başqa funksiya kəsb edir. Pul tədiyyə vasitəsi olur⁸⁷.

Burada kreditor və borclu rolları sadə əmtəə tədavülündən doğur. Əmtəə tədavülü formasının dəyişilməsi satıcı və alıcı üzərinə bu yeni damğanı vurur. Deməli, əvvəllər bunlar da satıcı və alıcı rolu kimi eyni tədavül agentlərinin növbə ilə ifa etdiyi ani rollardır. Lakin bu əkslik lap əvvəldən o qədər də məsum bir xarakter daşımır və daha möhkəm kristallaşmağa qabil olduğunu göstərir⁸⁸. Lakin eyni rollar əmtəə tədavülündən asılı olmadan da əmələ gələ bilər. Məsələn, antik dünyada sinfi mübarizə başlıca olaraq borclu ilə kreditor arasındakı mübarizə formasında baş verir və Romada borclu plebeyin məhv olması və onun yerinə qulun keçməsi ilə nəticələnir. Orta əsrlərdə bu mübarizə borclu feodalın məhv olması ilə bitir və o malik olduğu siyasi hakimiyyətin iqtisadi bazisini itirməklə bərabər bu hakimiyyətin özünü də itirir. Lakin burada pul forması, – borclunun kreditora münasibəti isə pul münasibəti formasında olur, – ancaq daha dərinlərdə yerləşən iqtisadi həyat şəraitindəki antaqonizmi əks etdirir.

Lakin əmtəə tədavülü dairəsinə qayıdaq. Satış prosesinin bir-birinə əks qütblərində ekvivalentlər, əmtəə və pul, daha eyni zamanda meydana gəlmir. İndi pul, əvvələn, satılan əmtəənin qiyməti təyin edilərkən dəyər ölçüsü vəzifəsi daşıyır. Əmtəənin kontrakt yolu ilə təyin olunan qiyməti alıcının təəhhüdünü ölçür, yəni alıcının müəyyən vaxtadək verməli olduğu pulun məbləğini göstərir. İkincisi, pul ideal alqı vasitəsi vəzifəsi daşıyır. Pul ancaq alıcının pul vermək təəhhüdü şəklində mövcud olsa da, əmtəəni bir əldən başqa bir ələ keçirir. Ancaq tədiyyə vaxtı gəlib çatdıqda tədiyyə vasitəsi həqiqətən tədavülə daxil olur, yəni alıcının əlindən satıcının əlinə keçir. Tədavül vasitəsi ona görə dönüb dəfinə olmuşdur ki, tədavül prosesi birinci fazada qırılmışdır, yəni pul, əmtəənin bu çevrilmiş forması tədavüldən çıxarılmışdır. Tədiyyə vasitəsi tədavülə daxil olur, lakin ancaq əmtəə tədavüldən çıxdıqdan sonra daxil olur. Pul daha proses üçün vasitəçi olmur. Pul indi mübadilə dəyərinin mütləq nağd varlığı, yaxud ümumi əmtəə olub prosesi müstəqil surətdə başa çatdırır. Satıcı əmtəəni pula çevirmişdir ki, pulun vasitəsi ilə müəyyən bir tələbatı ödəsin, dəfinə yaradan ona görə çevirmişdir ki, əmtəəni pul şəklinə salıb saxlasın, nisyə alan ona görə çevirmişdir ki, borcunu verə bilsin. Borclu öz borcunu verməsə, onun əmlakını zorla satdırarlar. Beləliklə, tədavül prosesinin öz münasibətlərindən irəli gələn ictimai zərurət üzündən indi əmtəə dəyərinin surəti – pul–satışda müstəqil bir məqsəd olur.

Alıcı əmtəəni pula çevirəndən əvvəl pulu yenidən əmtəəyə çevirir, yəni əmtəənin ikinci metamorfozunu birincisindən əvvəl icra edir. Satıcının əmtəəsi tədavül edir, lakin bu zaman öz qiymətini ancaq pul almağa xüsusi hüquqi tələb şəklində reallaşdırır. Əmtəə pula çevriləndən əvvəl istehlak dəyərinə çevrilir. Onun birinci metamorfozu ancaq sonradan baş verir⁸⁹.

Tədavül prosesinin hər bir müəyyən dövründə tədiyyə vaxtı gəlib çatan təəhhüdlər, satılışı həmin təəhhüdləri doğuran əmtəələrin qiymətlərinin məcmusunu təşkil edir. Bu qiymətlər məcmusunun reallaşması üçün lazım olan pul kütləsi hər şeydən əvvəl tədiyyə vasitələrinin tədavül sürətindən asılıdır. Pul kütləsi iki amildən asılıdır: kreditorlarla borclular arasındakı münasibətlərin çulğaşmasından, – elə olur ki, A öz borclusu B-dən aldığı pulu öz kreditoru C-yə verir və i. a.–və müxtəlif tədiyyə vaxtları arasındakı fasilələrin müddətindən. Bir-birinin ardınca gələn tədiyyələr, yaxud sonradan icra olunan birinci metamorfozlar silsiləsi əvvəllər nəzərdən keçirilən metamorfoz sıralarının qovuşmasından əsaslı surətdə fərqlənir. Tədavül vasitələrinin hərəkətində satıcılarla alıcılar arasındakı əlaqə nəinki ifadə olunur, hətta bu əlaqənin özü ancaq pul tədavülündə və onunla birlikdə meydana gəlir. Əksinə, tədiyyə vasitələrinin hərəkəti hələ ondan əvvəl hazır şəkildə mövcud olan ictimai əlaqəni ifadə edir.

Satqıların eyni zamanda və paralel getməsi sikkənin tədavül sürətini artırmaq yolu ilə sikkə kütləsinin kəsirinin yerini doldurmaq imkanını məhdud edir. Həm də əksinə, eyni amillər tədiyyə vasitələrinə qənaət üçün yeni bir imkan yaradır. Tədiyyələr eyni bir yerdə təmərküzləşdikcə, təbii olaraq tədiyyələri qarşılıqlı surətdə ödəmək üçün öz-özünə xüsusi idarələr və metodlar inkişaf edir. Məsələn, orta əsrlərdəki Lionda virements [borcların göndərilməsi] belə bir rol oynamışdı. A-nın B-yə, B-nin C-yə, C-nin A-ya və i. a. olan borc tələbləri bir-biri ilə tutuşdurulduqda, müəyyən dairədə bunlar müsbət və mənfi kəmiyyətlər kimi bir-birini ləğv etmiş olacaqdır. Ancaq fərqi ödəmək lazım gələcəkdir. Tədiyyələr nə qədər geniş təmərküzləşsə, nisbətən balans da o qədər az olur, deməli, tədavüldə olan tədiyyə vasitələri kütləsi də bir o qədər az olur.

Pulun tədiyyə vasitəsi olmaq funksiyasında bilavasitə ziddiyyət vardır. Tədiyyələr qarşılıqlı surətdə ödənildikdə, pul ancaq ideal surətdə hesab pulu, yaxud dəyər ölçüsü vəzifəsi daşıyır. Tədiyyələri həqiqətdə ödəmək lazım gəldikdə isə, pul daha tədavül vasitəsi kimi deyil, maddələr mübadiləsinin ancaq keçici və vasitəçi forması kimi deyil, ictimai əməyin fərdi təcəssümü kimi, mübadilə dəyərinin ortalıqda olan müstəqil varlığı kimi, yaxud mütləq bir əmtəə kimi meydana çıxır. Bu ziddiyyət sənaye və ticarət böhranlarının pul böhranı adlanan mərhələsində özünü xüsusi bir qüvvə ilə göstərir⁹⁰. Bu pul böhranı ancaq o yerdə mümkündür ki, bir-birinin ardınca gələn tədiyyələr silsiləsi və bunların qarşılıqlı surətdə ödənilməsinin süni sistemi tam inkişaf etmiş olsun. Bu mexanizmin işləməsi hər hansı səbəb üzündən hər yerdə pozulduğu hallarda pul, hesab pulunun xalis ideal surətindən birdən-birə və bilavasitə cingiltili sikkəyə çevrilir. İndi daha pul adi əmtəə ilə əvəz edilə bilməz. Əmtəənin istehlak dəyəri öz əhəmiyyətini itirir, əmtəənin dəyəri isə onun öz dəyər forması qarşısında yox olur. Sənayenin tərəqqisindən məst olan burjua hələ dünən pula maarifçilik fəlsəfəsinin dumanları arasından baxır və pulu boş bir görünüş adlandırırdı: «Yalnız əmtəə puldur». Bu gün həmin burjualar dünya bazarının hər tərəfində bağırıb deyirlər: «Yalnız pul əmtəədir!» Maral sərin su təşnəsi olduğu kimi, indi burjuaziyanın rəyi də yeganə sərvət olan pulun təşnəsidir⁹¹. Əmtəə ilə onun dəyərinin surəti olan pul arasındakı əkslik böhran zamanı artıb mütləq ziddiyyət dərəcəsinə çatır. Buna görə burada pulun təzahür formasının da fərqi yoxdur. Tədiyyə istər qızılla, istərsə kredit pulu ilə, məsələn, banknotla ödənilsin, – pul qıtlığının şiddəti dəyişilmir.⁹²

İndi biz müəyyən müddət ərzində tədavüldə olan pulun ümumi məbləğini nəzərdən keçirsək, məlum olar ki, tədavül və tədiyyə vasitələri məlum sürətlə hərəkət etdikdə, bu məbləğ bərabərdir reallaşmalı olan əmtəə qiymətləri məbləğinə plyus vaxtı çatmış tədiyyələrin məbləği minus bir-birini ödəyən tədiyyələr və, nəhayət, minus eyni pulun növbə ilə gah tədavül vasitəsi, gah da tədiyyə vasitəsi vəzifəsi daşıdığı dövrlərin məcmusu. Məsələn, kəndli öz taxılını 2 f. sterlinqə satır və, deməli, bu pul tədavül vasitəsi olur. Tədiyyə vaxtı çatdıqda, bu kəndli həmin 2 f. sterlinqi vaxtı ilə kətan aldığı toxucuya verir. Bu halda həmin 2 f. st. indi tədiyyə vasitəsi vəzifəsi daşıyır. Sonra toxucu nağd pula bibliya alır və bu 2 f. st. yenə də tədavül vasitəsi vəzifəsi daşıyır və i. a. Buna görədir ki, hətta qiymətlər, pul tədavülünün sürəti və tədiyyə qənaəti məlum olduqda da, yenə müəyyən müddət ərzində, məsələn bir gün ərzində tədavüldə olan pul kütləsi tədavüldə olan əmtəə kütləsinə daha uyğun gəlmir. Artıq çoxdan tədavül prosesindən çıxarılmış əmtəələri təmsil edən pul tədavül edir. Pul ekvivalentləri ancaq sonradan meydana gələcək əmtəələr tədavül edir. Digər tərəfdən, hər gün bağlanılan və hər gün ödənilən tədiyyə təəhhüdləri əsla ortaq ölçülü olmayan kəmiyyətlərdir⁹³.

Kredit pulu bilavasitə pulun tədiyyə vasitəsi olmaq funksiyasından doğur, həm də satılmış əmtəələrin müqabilində verilən borc təəhhüdləri tədavülə başlayaraq borc tələblərini bir şəxsdən başqa şəxsə keçirir. Digər tərəfdən, kredit işi genişləndikcə pulun tədiyyə vasitəsi olmaq funksiyası da genişlənir. Tədiyyə vasitəsi vəzifəsi daşıyan pul öz mövcudluq formalarını kəsb edir və bu formalarda böyük ticarət sövdələri dairəsində özünə yer edir, qızıl və gümüş sikkə isə sıxışdırılıb başlıca olaraq pərakəndə ticarət dairəsinə keçirilir⁹⁴.

Əmtəə istehsalı müəyyən inkişaf səviyyəsinə çatdıqda və lazımınca geniş miqyas aldıqda, pulun tədiyyə vasitəsi olmaq funksiyası əmtəə Tədavülü dairəsinin hüdudundan kənara çıxır. Pul, müqavilə təəhhüdləri üçün ümumi əmtəə olur⁹⁵. Rentalar, töycülər və sairə məhsul ödənilişindən pul tədiyyələrinə çevrilir. Bu çevrilmənin nə dərəcədə istehsal prosesinin ümumi xarakteri ilə bağlı olduğunu, məsələn, iki dəfə Roma imperiyasının bütün vergiləri pulla almağa təşəbbüs etməsi və bu təşəbbüslərin boşa çıxması göstərir. XIV Lüdovik zamanı Fransanın kəndli əhalisinin Buagilber, marşal Voban və başqaları tərəfindən çox gözəl damğalanan dəhşətli yoxsulluğu təkcə vergilərin yüksəkliyindən deyil, habelə bunların məhsulla alınan vergilərdən pulla alınan vergilərə çevrilməsindən irəli gəlmişdi⁹⁶. Digər tərəfdən, torpaq rentasının natural forması, – Asiyada bu həm də dövlət vergilərinin əsas ünsürüdür, – təbii münasibətlər qədər qəti surətdə təkrar istehsal olunan istehsal münasibətlərinə əsaslanarsa, belə bir tədiyyə forması əks təsir yolu ilə köhnə istehsal formalarını saxlayır. Bu, Türkiyə imperiyasının özünü mühafizə edə bilməsi üçün əsrarəngiz vasitələrdən biridir. Avropanın Yaponiyaya qəbul etdirdiyi xarici ticarət burada natural rentanın pul rentasına çevrilməsinə səbəb olarsa, Yaponiyanın nümunəvi əkinçilik mədəniyyətinin sonu çatar. Bu mədəniyyətin mövcud olması şərtlərinin dar çərçivəyə alınmış iqtisadi bünövrəsi pozular.

Hər bir ölkədə tədiyyələr üçün müəyyən ümumi müddətlər qoyulur. Bu tədiyyə müddətləri qismən, fəsillərin dəyişilməsi ilə əlaqədar olan təbii istehsal şəraitindən asılıdır, – təkrar istehsalın tsikl xarakterində olmasının başqa amillərini bir kənara qoyuruq. Bilavasitə əmtəə tədavülünün doğurmadığı tədiyyələr də, məsələn, vergi, renta və sairə də həmin müddətlərlə tənzim olunur. Bütün ölkəyə səpələnmiş tədiyyələr üçün ilin müəyyən günlərində lazım gələn pul kütləsi tədiyyə vasitələrinə qənaət olunmasında vaxtaşırı, lakin tamamilə səthi dəyişiklik doğurur. Tədiyyə vasitələrinin tədavül sürəti qanunundan belə bir nəticə çıxır ki, hər hansı səbəbdən meydana gəlmiş bütün vaxtaşırı tədiyyələr üçün lazım olan tədiyyə vasitələri kütləsi, tədiyyə müddətləri ilə tərs nisbətindədir.

Pulun tədiyyə vasitəsi olaraq inkişaf etməsi tədiyyəni ödəmək müddətləri çatana yaxın pul yığmaq zərurəti doğurur. Müstəqil bir varlanma forması olmaq etibarı ilə dəfinə toplanması burjua cəmiyyətinin inkişafı ilə birlikdə aradan qalxdığı halda, əksinə, bununla birlikdə o, ehtiyat tədiyyə vasitələri fondu yığmaq formasında artır.