Сал Сары

 
Жалғасқан бір-біріне кілең əкім,
Кедейдік қол-аяғын байлаған жау.
 
 
Сырыңды, сұм Мырзағұл, білдім енді.
Мұныңды ұмытылмас қылдым белгі.
Бəрі бір жасымаймын, басылмаймын,
Шығамын, өш аламын, будым белді…
 
 
Асықпай бұрынғы бір салды əніне,
Жаңаша екпін беріп əн мəніне.
Үнінде мысқыл да бар, ұшқын да бар,
Жаулары шыдамастай пəрменіне:
 
 
«Батақтың баласы едім тұтқындағы,
Көмекей көрінбейді жұтқындағы.
Би-болыс, арыз салып жата берші,
Мен де бір қызық түлкі бытқылдағы»…
 
 
– О пəлі!
– Əу, қайтеді-ай!
– Бəрекелді!
– Мың алғыс жандаралға, əн əкелді!
– Осындай өнерпазды кіріптар ғып,
Қамаған темір торғау, қап əкеңді…
 
 
Сүйсінген сан халықтың саңлақтары
Айтқызды екі-үш əнді таңдап тағы.
Сонан соң тіл қатысып, жөн сұрасты,
Жай-күйін жасыруға Сал батпады.
 
 
Сарыны сүйіп сыйлап барлығы да
Ашынды жандаралдың жарлығына.
Жаз бойы жа жолдастай жүрді бірге,
Дем беріп бір-бірінің зар-мұңына.
 
 
Пароммен Ақ Жайықты жалдап əрі
Жұмысқа айдалатын таңда бəрі.
Кешкілік оралатын сол пароммен,
Қарауыл шағын еді – таңданғаны.
 
 
Жүретін байқап соны Сарың күнде,
Кешігіп келді аржаққа паром бірде.
Тиеді апыр-топыр тұтқындарды,
Бер жаққа өткізуге дəл іңірде.
 
 
Жатты жұрт үсті-басты, бетті су ғып
Паром жай орта жолға жетті сырғып.
Қарауыл көзі бір сəт тайғанында,
Толқынға Сары шапшаң кетті сүңгіп.
 
 
Солдаттар айқайлады, атқылады,
Түсе алмай суға бірақ аптығады.
«Біреуін қуамыз деп, бəрі қашса,
Құдайым сонда «баққа» тап қылады».
 
 
Қамалап қалғандарды жіті бақты.
Мылтықты жөн-жосықсыз пытырлатты.
«Жан-жаққа жібереміз жылдам хабар,
Ол қазақ, десті, қалай құтылмақ-ты?»
 
 
Ал Сары сол кеткеннен мол кеткен-ді,
Əрі алыс, əрі қиын жолды өткен-ді.
Қуантып бұл қашқаны жақтастарын,
Қорқытты өзін алдап сорлы еткенді.
 
 
Тағы да Тарлан атқа тақым басып,
Жүр дейді жігіттермен ақылдасып.
Ауыздан түспей аты күні-түні,
Дабысы елден елген жатыр асып.
 

Қуғында

 
Бөбейлік қамшы бастым Тарлан атқа,
Басыма қауіп-қатер туған шақта.
Алыстан ат терлетіп іздеп келіп,
Жолықтым тауып алып Самыратқа.
 

Сары

 
Сал Сары қашқын десе, болды қашқын,
Қауіпті қарекетке толды жас күн.
Жүреді бүгін мында, ертең онда,
Қамымен қалың жауға алдырмастың.
 
 
Қуғыншы қыста қырға бара алмаған,
Сескеніп батыр, бөрі, борандардан
Жаз шығып, тімтінуін жиілетті,
Өзінше бірдеңені боп аңғарған.
 
 
Ізіне итше түсті болыс-билер.
Табылса, ол табылған қонысты илер.
Сонда да сүйіктісін сақтады жұрт,
Бір мақсат, бір тілекте тоғысты үйлер.
 
 
Аңдыды ағайын, дос солдаттарды,
Байларға арын сатқан жалдаптарды.
Келгенін дер кезінде білу үшін,
Ұйқысыз кезектесіп таңды атқарды.
 
 
Бұл өзі əр ауылда əдетке енді,
Дал қылып батырыңнан «дəметкенді».
Сондықтан сері күнде жайбарақат
Құтыртып, құйқылжытып əндеткен-ді.
 
 
Бүгін де қағып еркін домбырасын,
Жазуда өнерінің мол құлашын.
Белдеуде қаңтаруды Тарлан аты,
Төбеде қарауылы бейне лашын.
 
 
Іргеде жатыр баяу Ырғыз ағып,
Ойнайды суда кешкі нұр қызарып,
Тезектің ошақтағы оты лаулап,
Теректің көлеңкесі тұрды ұзарып.
 
 
Үйі бұл Самыраттай жанашырдың,
Есігі қысылғанда сан ашылды.
Жайнатып қабағын да, тамағын да,
Күтеді бəйек болып бала сынды.
 
 
Əнін сап өзінің де, басқаның да
Сары отыр, Самырат жүр ас қамында.
«Əскерлер!» – деді кенет бір жас жігіт,
Жиынға жетіп келіп қас қағымда.
 
 
Жалма-жан батыр ұшып түрегелді,
Атылып Тарлан атқа мінеді енді.
Жақындап қалған əскер нақ алдынан
Құйғытып жел құйындай жүре берді.
 
 
– Əнекей! –  Əне кетті! – Бол, атындар!
Құтқарма, қорғасынды боратыңдар! –
Деп шулап бажылдайды солдаттарға
Елірген ез қазақтар – қор қатындар.
 
 
Тарлан ат Тайбурылдай тасып тағы,
Қоқандап қуғандардан қашықтады.
Əскерлер оқты қардай жаудырғанмен,
Кеткен-ді көз ұшынан асып та əрі.
 
 
Ауылға аламандар кіріп келді,
Кейбірі қабақтарын түйіп келді,
Кейбірі білектерін түріп келді.
Самырат сезді мəнін – бүлік келді.
 
 
Бастығы бұлар сүйген ұлды іздейді,
«Алдыма сапқа жұртты тұрғыз!» дейді.
Самырат сасар емес, қашар емес,
Кері ағып кетсе-дағы ырғыз мейлі.
 
 
– Бұзықты неге сендер жасырдыңдар,
Хабарлап, жаңа неге қашырдыңдар?
Батақов қашан мұнда оралады?
Айтыңдар, ақ патшаға бас ұрыңдар?
 
 
Самырат жалт еткізді көзі отты:
– Ал, тілмəш, дəл түсіндір, сөзің көп-ті.
Оны ешкім шақырған жоқ, жасырған жоқ,
Ауылға өзі келіп, өзі кетті.
 
 
– Сволочь! –
Сарт еткізді Самыратты,
Сақалға бет-аузының қаны ақты.
Ойбайлап бала-шаға, қатын-қалаш,
Жас төлді енесіне жамыратты.
 
 
У да шу, азан-қазан, үрікті ауыл,
Кеткендей ойда жоқта ұрып дауыл.
«Бұзықтың барар жерін айтыңдар», – деп,
Сабайды, ауық-ауық қылып дамыл.
 
 
Қарамай, жас па еді, кəрі ме еді,
Аямай карательдер зəбірледі.
Сарының ізін аңдып аттанарда,
«Келсе егер, хабарлаң!» деп əмір берді.
 
 
Жытты олар іздерінен зар шұбаған,
Жатты жұрт шалажансар, қансыраған.
Сыдыртып Тарланымен Сары жетті,
Жүрегін кермек ыза қамшылаған.
 
 
Ол мана кілт бұрылып ілкі беттен.
Ауылға бір бүйірлеп келд еппен.
Тасадан тұрды көріп жазалауды,
Бармағын шайнап үнсіз шерлі кекпен.
 
 
Асығып түседі ол қарғып аттан,
Түрінде түтігу бар жалын атқан.
«Мен үшін бүкіл ауыл бүлінді», – деп,
Кешірім сұрап еді Самыраттан.
 
 
– Қарағым, қамықпа оған, –  деді кəрі, –
Сүйеді мына жұрттың сені бəрі.
Сол үшін таяқ жесе, түк етпейді,
Мұндайды айта көрме ендігəрі.
 
 
Керегі бізге сенің есендігің,
Қорланба кетті ғой деп есем бүгін.
Алдыңда халық кегін қайтарар күн,
Алдыңда ел сүйсінер неше ерлігің…
 
 
Бұл сөзді есіткесін Самыраттан,
Бір ойын білдіреді Сары ұнатқан:
– Болысты ат артына салсам деймін,
Қорықпай Қызай шыққан шаңырақтан.
 
 
Сыйлаймын аруақты, шаңырақты,
Бірақ та Мырзағұлға қаным қатты.
Түлігін тік көтере шапсам деймін,
Жаныма мынаусы тым жаман батты.
 
 
– Ақылым: арындама, жаңыласың,
Тұсау сал ашуыңа, Сары лашын.
Екі ата қайта қаң боп қырқысады,
Жараны ушықтырып нағыласың.
 
 
Жүре бер жасырынып əзірге сен,
Құрбың көп ойнап-күлсең, əзілдесең.
Күн озар, дау-шар тозар, шындық жеңер,
Ұрынба, өз басыңды кəдірлесең.
 
 
Сөйледі Сары ойланып: – Ақыл екен.
Ағажан, əз сөзіңді мақұл етем.
Сұмдардың көздеріне сүйел болмай,
Бір жаққа бой тасалап, зат, кетем.
 
 
«Жөн!» – деген. Ол жөнеген тағы қашып,
Кеткен-ді, сол кеткеннен Табын асып.
Өзінен бұрын оның əні жетіп,
Əр жерде қарсы алды жұрт жамырасып.
 
 
Күн сайын жүзі жылып, жадырайды,
Кешегі ұмытылды жəбір, қайғы,
Дос тапты; жарлы демей, жалғыз демей,
Қайтесің қас қылғасын Тəңір байды.
 
 
Жыл жүрді, туған жерді ол сағынды.
Жар сүйген Көкжидені, Шөлшағылды.
Ел болып есі-дерті ертелі-кеш.
Жоғалтты əншиінгі мол сабырды.
 
 
Бір күні қош айтысып Табынмен де,
Тарланның көк тер етті таңын демде.
Алдынан соққан самал салқынынан
Жай тапты оттай ыстық жалын кеуде.
 
 
…Мырзағұл Сары жайын біліп тұрған –
Ақшаға жансыздарын құнықтырған.
«Əйтеуір бір қайтарсың», – деген оймен,
Жер-жерде жол тосушы жігіт құрған.
 
 
Міне, енді хабар алды шықты деген,
Жинады жандайшабын мықты деген.
Самсатты бір жағынан солдаттарды
Арқасын айқасқанда нық тіреген…
 
 
Келеді серің əнге салып баяу,
Қуанды ел шетіне қалып таяу,
Осы сəт ойында оның еш күдік жоқ,
Біржола жоғалғандай барлық қаяу.
 
 
Жеткенде ел шетіне бесін еді,
Көңілі көтеріліп, есіледі.
Кім білсін, таныды ма жүрген жерін,
Тарлан да танау керіп есінеді.
 
 
…Таттырған бір жол бойы дəм-тұз маған
Табында осы жер ғой қалғызбаған…
Сезбеді өз-өзімен болып Сары
Жауларды əр тұсынан аңдыздаған.
 
 
– Ұста! –  деп тап қасынан тақылдады.
Тарланды бір шаптырмай қапы қалды.
Бұзау тіс он екі өрме сілтенбеді,
Ақауыз адыра қалғыр атылмады.
 
 
Дұшпанның мерейі артып тұр-ау қатты:
Тарланнан тұңғыш рет бір аунатты.
Мырзағұл «жəне қашып кетпесін» деп,
Сарының қол-аяғын бұғаулатты.
 
 
– Ей, мұндар, бітпеп пе еді көне кегің,
Қалмайсың қыр соңымнан неге менің?!
(Самырат жібермеді, əттегене-ай,
Салайын ат артына деген едім!)
 
 
– Ей, Сары, ісің бітті, сандалама!
Өзім би, өзім қожа бар далаға.
Айдатам ертең сені итжеккенге,
Бүгінше жем боласың қандалаға! –
 
 
Деді де кеңк-кеңк етіп күлді есіре,
Қатындай қыр көрсеткен күндесіне.
Сонан соң қайран ерді жаяу айдап,
Жөнелтті Жармоланың түрмесіне…
 
 
Жүрегі жабықса да жаншылмаған
Ақ еді жұмыртқадай аршып алған.
«Елім!» – деп емірене келіп еді,
Болмады, бүр жармады баршын арман.
 

Қоштасқанда

 
Ырғыздан бір өткенде үш-төрт өттік,
Міндік те Тарлан атқа, бөжеңдеттік,
Қанды көз қасқа Қосан, бол риза,
Ақыры, міне, мұндай күйге жеттік.
 

Сары

 
Сыпсыңдап суылдаса суық хабар