Сал Сары

 
 
 
Қошамет көрсеткен жұрт дабырына
Күзетші жетіп келді тағы ұрына.
Бақырып, балағаттап, кəрін төкті,
Сарының тіл тигізіп сабырына.
 
 
Бармағын шайнап батыр сол шағында,
Сыпырып кекті тердің моншағын да.
Деп қалды: – Əттең, иттер, жолығар ма ең
Сонау бір, сонау жатқан Шөлшағылда! –
 
 
Сонан соң солдат сөзін елемеді;
Ойына өткен күндер келе берді;
Сағынды қыз Қосанды, Тарлан атты,
«Жас пері, əнші Сары» деген елді…
 
 
Еске алды қыз Қосанды бұл алыстан,
Бір сəтті сыр айтысқан, құлай құшқан:
Түн еді-ау көзге түртсе көрінбейтін,
Жалмардай ғұмырыңды ұрлай дұшпан.
 
 
Тұңғиық түннен батыр қорықпаған,
Қауіпті жолда қашан жорытпаған.
Жəне де бүгінгі түн өзгеше түн,
Өзгеше көңіліне толыпты арман.
 
 
Келеді жалғыз өзі Қосанына,
Жасырын жолықпақшы қосағына.
Себебі Мырзағұл мен Шолан болыс,
Кір бүркіп, тіл тигізген дос арына.
 
 
Жар сапты бүлініпті қыз аты, – деп,
Өзін де жазғырыпты бұзақы, – деп.
Əйтеуір, олар айтса – батыр Сары
Жанының бүтіні жоқ, сызаты көп.
 
 
Дау-шарын Алтон – Қызай арасының,
Бітпейтін мал ашуын, жан ашуын
Сарының бір басына үйіп-төгіп,
Өршіткен өштігі мол дала шуын.
 
 
Бір шықса, басыла ма өрт далада,
Бар хабар жеткен жансыз Төртқараға.
Ол жақ та іші қайнап, тісін қайрап,
Депті ғой: – Қайтарылсын кек табанда.
 
 
Соңына түссе-дағы бəрі бірдей,
Жүр шошу көңіліне əлі кірме.
Қамшысын нықтай ұстап мырс етті ол:
«Мырзағұл іс қылады əлін білмей».
 
 
Жетті де Көкжиденің жағасына,
Тарланнан түсті қарғып Сары асыға.
Беттеді сегіз қанат сəнді ордаға –
Жүректің жазылмайтын жарасына…
 
 
Бұлықсып жатыр Қосан төсегінде,
Елемей қастың сөзін, өсегін де.
Əкенің аялаған ерке қызы
Біледі көп екенін досы елінде.
 
 
Біледі Төртқараға кетерін де,
Жегіліп бір жаманның жетегіне.
Біледі Сарысынан шын ажырап,
Өмірі өксуменен өтерін де.
 
 
Əкенің барып бүгін ол қасына.
Бостандық тілеп еді бір басына,
Қар Сидақ қайыспады, жібімеді.
Айтылды айтылатын сыры ашыла:
 
 
– Жан балам, бостан-босқа желікпегін,
Жасыңнан не істесең де ерік бердім.
Бетіңнен қаққан жоқпын, сөккен жоқпын,
Өзіңе, өзіңе тек сеніп келдім.
 
 
Халықтың қаңқу сөзін елемедім,
Жазықсыз жабырқансаң, жебеп едім.
Сөйткен сен ата-баба ғұрпын бұзып,
Билік бер дегенің бұ, не дегенің?
 
 
Буынсыз жерге енді пышақ ұрма,
Ұятқа қала алмаймын бұл шағымда.
Барасың атастырған адамыңа,
Сол болмақ сыйларың да, құшарың да…
 
 
Əкесі байлам айтты бүй деп бүгін,
Біледі Қосан оның бір беттігін.
Ол көнді, көнбеді кім тағдырына,
Амалсыз жат құшаққа кірмепті кім?
 
 
Сонда да Сары болар аңсағаны,
Сары деп шыққан күнді қарсы алады.
Сары боп кешкі жалқын алауласа,
Сары боп сипар беттен таң самалы…
 
 
Қосанды осындай бір күйде жатқан
Тосын үн селк еткізді ірге жақтан.
Сарысын таныған қыз тұрып еппен,
Есікті ашты ақырын түнде жапқан…
 
 
Күншығыс сəл бозамық тартқан шағы,
Далаға дыбыс бермей шыққан Сары.
Əр жерде бұғып жатқан он екі адам,
Дүрілге түрегеліп жұптасады.
 
 
Екеуден бөлініп əр тұсқа тарап,
Қамады, қолдан келсе ұстап алмақ.
Бəрі де Мырзағұлдың қолшоқпары
Серіні жүрген бірге күстаналап.
 
 
«Бұл Сары қыз Қосанға бір келеді» –
Деп аңдып талай түндер жүрген еді.
Дəл бүгін сасық ойдың сəті туып,
Кеңейіп қалғандай-ды іргелері.
 
 
Жан-жақтан жынданғандай жалақтады,
Былапыт бейпіл сөздер боратқаны.
Сарының он екі өрме бұзау тісі
Жанына сірə жақын жолатпады.
 
 
Тым таяп қалғанының талайлары
Қамшы мен қол қуатын абайлады.
Сонда да сойыл сілтеп, жабылды топ,
Ұстамақ не мерт қылмақ қалай да əлі.
 
 
Сары да көріңдер деп ұрынғанды,
Қойнына тапаншасын жұлып алды.
Асырып бастарынан атқанында,
Кейі қашып, кейі ессіз жығылған-ды.
 
 
Сытылып Сары сол сəт жүре берді,
Сайға кеп, сайгүлігін міне берді.
Қуатын жан табылмай ынтық топтан,
Оянған ауыл жұрты күледі енді.
 
 
Тарлан да тартынбастан кетті желіп,
Қызынып, бір-бірте, екіленіп,
«Жүріске қажымайды жануарын,
Арбаның белағашы секілденіп»…
 
 
Қайрат ер абақтыда күйі кеткен
Отырды ойлап осы күнін өткен.
Апырау, содан кейін не боп еді,
Ұсталдым қандай ғана құдіретпен?
 
 
Жүргенмін емін-еркін ел ішінде,
Келмедім би-болыспен келісімге.
Сүліктей сорып, жұртты жуандаған
Мырзағұл сөкті бірде – деп – «ісінбе!»
 
 
Қамшымен тарттым сонда жыланбауыр,
Мықтыға мін бола ма мұнан да ауыр?
Түу десе түкірігі жерге түспей,
Бар елді жалғыз билеп қылғанда əмір.
 
 
Ол өзі болып болған он сегізде,
Ойлаңдар, мен семіз бе, ол семіз бе?
Тырп етпе, болысеке, тордан шықсам,
Көрерсің, он сегіз бе, сор сегіз бе?
 
 
Рас, мен бейқам болдым, ойланбадым
Əр жерде думан құрдым, тойға бардым.
Халқымды жырға бөлеп жүре бердім,
Байлардың пиғылына бойламадым.
 
 
Бір түнде жалғыз ұйықтап жатқанымда,
Тап берді қалың солдат қаптады да.
Тарлан мен жолдастарым болғанында,
Түсер ме ем жаудың құрған қақпанына!..
 
 
Көп ойдан кенет Сары серпілді де
Қарады есік жаққа екіндіде.
О несі, тағдырына табынды ма?
Əлде бір тəуекелге бекінді ме?
 

* * *

 
Күз айы, жадау тартқан жаратылыс,
Күрсініп кем-кетіктей алар тыныс.
Барсаң да қай ауылға – қаяу көңіл,
Бұрынғы той-думан жоқ, дала тыныш.
 
 
Тынғандай тіршілік те күйбеңдеген,
(Таңданар, көрсе біреу үйренбеген).
Құдай-ау, көрінбейді қу қатын да
Кеп-кешке ауыл кезіп сүйреңдеген.
 
 
Осынау жатқан елді мүлгіп түгі,
Дүңк еткен жаңа хабар дүрліктерді.
Шыласты, сыбырласты Алтон – Қызай,
Сан-саққа сумаңдатып жүйрік тілді:
 
 
– Сары жоқ, кеткен бұзып абақтысын…
– Солдаттың сындырыпты санап тісін…
– Əй, одан бұзақылық өтпес сірə…
– Жіберді Орынборға бар актысын…
 
 
– Аралап ауылдарды солдат біткен…
Тұр дейді торушысы жолда күткен…
– Бір білсе, Қосан білер деп барғанға
Білмеймін депті заңғар, олла тіптен…
 
 
Батырға кəдір берер, зəбір берер
Көбейді алыпқашты əңгімелер.
Ішінде дұрыс та бар, бұрыс та бар,
Үңілсең байыппенен мəніне егер.
 
 
Сарының қашқаны рас бұғау тордан
Зар илеу, запыран құсу, жылау толған, –
Көне ме жер бетінде жорғалауға
Балапан қияда өсіп, қыран болған.
 
 
Келісті көп тұтқынмен дəмде кешкі,
– Ендеше, бүгін демал, əлден десті. –
Ал ертең кешке сыртқа шығарғанда…
Осылай орыс, қазақ жəрдемдесті.
 
 
Іңірде бəрін тысқа шығарды айдап,
Тұтқынның бірі боқтап, бірі айғайлап,
Қаумалап қарауылды қалған шақта,
Жөнеді Сары сайға «а Құдайлап».
 
 
Əр ауыл хабарласып, сыбырласып,
Əкетті жау көзінен мұны қашық,
Соңынан қуған қалың қарауылшы
Ізіне бір түсе алмай жүр адасып.
 
 
Қосанға хабар салды Сары кеше:
«Кездессін ертең түнде жарым десе.
Бас қорғап Бесқалаға аттанамын,
Қоштассын, сынбай кетсін сағым десе!»
 
 
Мінекей, Көкжиденің жағасында,
Сарғайған, сидиған тал арасында
Екеуі тұрды ыстық жолығысып,
Қарамай алдағы не жаңа сынға.
 
 
– Қайда да жолың болсын, сері жаным,
Есінен еш шығармас сені жарың.
Өзің де ұмытпас бол сүйгеніңді,
Қалмасын көкірегіңде сөніп жалын.
 
 
Мен, міне, саған арнап тіктім қолғап,
Алқымын таспен зерлеп, шектім торлап.
Алғайсың киген сайын мені есіңе,
Жүргеймін жүрегіңде кекті толғап.
 
 
– Қайтейін, қиналамын, қия алмаймын,
Бір сені, жақсы күнді қиялдаймын.
Сонда да қырды кезген құлан ғұрлы
Ен жатқан ел ішіне сыя алмаймын.
 
 
Тірідей тастайды кім туған елін,
Кербез таң, керілген көл, құба белін.
Қияды кім əдейі ғашық жарын,
Жайыма түспесе егер мына менің?
 
 
Білесің сорлатқан кім, сорлаушы кім?
(Халықтан жасырған да жоқ-ау сырым).
«Көз жұмбай, дария кешпес» деген сөз бар,
Ал кеттім, алды тұман жолаушымын…
 
 
Сал Сары Тарлан атқа салды қамшы,
Алмақшы ел шетінде таңды қарсы.
Ол кетті «Қош аман бол, аяулым!» деп,
Қыз қалды, кірпігінде қалды тамшы.
 

Бесқалада

 
Беріпті Қосан бізге мақпал қолғап,
Мен кеттім Бесқалаға басым қорғап…
Қыз Қосан, мен келгенше үйден шықпа,
Төртқара алып кетпейд сені зорлап.
 

Сары

 
Қаналған қарақалпақ, қазақ елі
Көргені кемтарлық пен мазақ еді.
Қашаннан қарындастай болып бірақ,
Құшағын бір-біріне жаза берді.
 
 
Тарихтың тартты бірге тауқыметін,
Қайыспай қайсар жігер тау тілетін.
Қазақтан қонақ келсе, қарақалпақ
Тапжылмай түнді өткізіп, таң түретін.
 
 
Қазанға қағып етті сала-тұғын,
Көк шай да келіп алға қала-тұғын.
Жиылмай кең дастарқан көпке дейін,
Əн баурап, жан рақат таба-тұғын.
 
 
Сары да сый қонақ боп алды мұнда,
Жүргендей өзі туған Талдықұмда.
Ақ көңіл, абзал жүрек ағайындар
Жадынан шығарды ащы тағдырын да.
 
 
Шымбайды, Хорезімді, Қоңыратты
Аралап, баласындай болып апты.
Сезген жоқ үйде-түзде жалғыздықты,
Жалғыздық жанына оның дарымапты.
 
 
Той болып бүгін, міне, қыз ұзатқан,