ИККИНЧИ БОБ
Бозорга олиб борувчи кўчалардан қўқон аравалар ғийқиллаб юради. Ғилдираклар остидан оппоқ чанг кўтарилади, бошини танғиб олган аравакашлар бақиради. Ёлига ва думига ранго-ранг тасмалар қўшиб ўрилган отларда бойваччалар қўр тўкиб борадилар. Мўйсафидлар эшак миниб олишган. Ўспирин йигитчалар ҳали бозор бошланмасиданоқ, кўча четида сават-сават оби-нон, патирларни сотиб ўтиришади.
Шундай тор кўчаларнинг биридан, арава тегиб-нетиб кетмасин деб девор ёқалаб, кечаги жаладан қолган кўлмакларни четлаб-четлаб, юзига чачвон тутган, оёғига маҳси-кавуш кийган бир жувон шоша-пиша юриб борарди. Мачит ёнида давра қуриб, ошиқ отиб ўтирган маҳалла йигитлари, енги ичидаги беданаларига сув пуркаб, сархуш ўтирган бангилар унга қараб қўйишди-ю, бир нима дейишмади.
Хотин пастак эшик ёнига келиб, кичик зулфинни тиқирлатди. Эшик устидан шув этиб тупроқ тўкилди. Ичкаридан сас келмагач, тавақани итарса, ғирчиллаб очилиб кетди. Хотин ҳовлига кириб, чачвонини юзидан кўтариб, чуқур-чуқур нафас олиб:
– Маъсума! Ҳой Маъсума! – деб чақирди.
Пастқам уйчадан чиққан Маъсума уни кўриб:
– Лаббай?! Вой, ассалому алайкум, яхшимисиз? – деб сўради шошиб.
– Ваалайкум ассалом! Аввал бир ютум сув бер, ичим куйиб кетди, – деди Мунис оғача. Сувни ичиб бўлгач:
– Поччанг билан гаплашдим, ўйинчилар эртага пешиндан кейин Эски Жўва бозорига келишар экан. Сизлар чиқиб бораверинглар, мен ҳам растадан ўтиб келиб, ўзим кўз-қулоқ бўптураман, деб айтди.
– Билмасам, рухсат бўлармикин?
– Бўлади, бўлмай қолармиди? Ўлмас опага ўзим тайинлаб қўяман. Шуни айтай деб чиқувдим, ҳали Сорагаям хабар беришим керак. Келинойи қанилар?
Маъсума уй томига тираб қўйилган нарвонга ишора қилди:
– Том оша эгачилариникига чиқиб кетдилар, ҳали-замон келиб қоладилар.
Маҳалланинг уйлари бир-бирига тиғиз қурилгани учун, зарурат бўлиб қолганида хотинлар ва болалар кўчадан юрмай, кўзлаган манзилига томма-том бориб-келаверишарди.
– Бўпти, яхши қол. Эртага пешин пайти бирин-кетин хабарлашиб, тўпланиб бораверамиз.
…Аср маҳали қайтиб келган Ўлмас келинойи Мунис оғачанинг гапларини эшитиб, лаб бурди:
– Ордона қолсин, очиқ-сочиқ хотинлариям бормиш, дейишади. Кўзингнинг имонини бузиб нима қиласан?
– Мунис опачамга қори почча нима дебди?
– Нима дебди?
– Агар кофир бўлса, одам саналмас. Ҳайвондан қочишни ҳожати бўлмаганидай, ундан ҳам қочмаслик раво, дебди.
– Ким айтибди ҳайвондан қочиш жоиз эмас деб? Албатта, ҳайвондан ҳам ҳаё қиласан!
– Холажон! – деди Маъсума эркаланиб. – Пул ҳам берасиз-а?
– Пулни нима зарили бор санга?
– Вой, бозорга боряпман-ку? Жияк, боғичбанд, сочбоғ оламан. Мунис оғачам сочбоғ олибдилар, қоғоз гул қўшиб ишланган, тақса, гулга ўхшаб турармиш.
– Шошма-шошма, эрта бўлаверсин-чи!
* * *
Ўлмас келинойи кутилмаганда унинг бозорга боришига рухсат берди. Ҳатто токчадаги тунука чойқути остидан бир неча чақа олиб, “Билиб ишлатгин” деб тайинлаб ҳам қўйди.
Хуллас, эртаси куни Мунис оғача ҳаммадан аввал етиб келиб, уни кутиб ўтирди. Сўнг икковлон Соранинг уйига жўнашди. Сора эгачининг эри кўнмабди, Тўти хола ҳам боролмас экан. Икковлон илонизи кўчалар бўйлаб Эски Жўва бозорига етиб боришди.
Эски Жўва бозори шовқинга тўла. Бир ёнда чанг-чунг орасида сабзавотчилар тоғ-тоғ сабзи-пиёз қанорқопларининг орасида ўтиришади. Катта ғилдиракли қўқон аравалардаги сурбет аравакашлар “Пў-ўшт! Пў-ўшт!” деб юк ташишади. Сур гўштни кўргандирсиз? Бети ўшандай қотиб, тарашаси чиқиб кетгани учун сурбет дейдилар-да! Олифта бойваччалар шу атрофда ўралашиб юрган ушоқдай болачаларга чақа-танга бериб, этикларини тозалаттиришади. “Ушоқчалар” нам латта билан амиркон этикларни обдон ишқалаб, одамни ҳаваси келадиган қилиб ялтиратиб қўйишади.
Кўчалар ёзда билқ-билқ тупроқ, кузу қишда тўпиққача чарви лой… Кимдир тўй-маросим қиладиган бўлса, албатта беш-ўнта этик сотиб олади, чунки бу лой-лойчиқда этиксиз юриб бўлмайди.
Бозор “Пул! Пул!” дея ҳансирайди. Оламлар Парвардигорининг исми энг кўп тилга олинадиган жой шу ер бўлса, ажабмас. Лекин ҳушёр бўлмасангиз, алданасиз. Бу кишиларнинг фириби ҳам бор, содда кишиларни ҳар сафар чув туширишади. Қоп ичига туби йўқ кўзани қўйишади-да, атрофини сархил сабзилар билан тўлдириб, кўза ичига бурракларини солишади, кейин кўзани тиккамасига тортиб чиқариб олиб, устига эса яна сархилларини теришади. Ҳар қанақасига қарасангиз ҳам энг мушак сабзилар деб ўйлайсиз, лекин қопни ағдарсангиз, ярмидан зиёди майда-чурук, буришган-тиришган бўлиб чиқади. Бироқ бунақа уддабуронлар қаторида шундай покдомон савдогарлар борки, харидорнинг бир чақа пули ўтиб қолса, сўраб-сўроқлаб уйини топиб, қўлига тутқазиб келмагунча кўнгли тинчимайди.
Нарёғи Сомон бозор, у ёқ бешбаттар чанг-тўзон. Уни ёнлаб ўтиб олсангиз, кўнчилар растасига дуч келасиз, бадбўй исидан кўнглингиз айнийди. Ундан ҳам пастда қассоблар растаси бор. От, мол, қўй гўшти билан бирга ичак-чавақ, калла-пойча сотилгани учун у ерда атрофга анқиётган қон, хом гўшт ҳидидан бурнингиз бехос жийрилади, димоғингизга нохуш ис киради.
Сўнг Эски Жўванинг машҳур овқат бозори келади. Бу ер тонг ёришмасиданоқ гавжум бўлади, бозорчилардан ташқари, яқин орадаги масжидларга бомдод намозини ўқишга келганлар шу ерда нонушта қилишади ёки лаззатли таомлардан уйларига олиб кетишади. Саҳарги овқатлар орасида остига чўғ қаланган пақирлардаги мошхўрда, сувли гўжа, гуручни қовуриб, устига сув қуйиб тайёрланадиган “лўкки” деган таом машҳур. Кундузнинг таомлари қуёш кўтарилмасиданоқ тайёр бўлади. Катта чўян қозонлардан палов иси бурқирайди, ошпазлар узун сопли чангак билан паловнинг гўштларини санчиб-санчиб олиб, тоғорага уйишади. Чаққон шогирдчалар қўлларида косаларни тутиб елиб-югуришади. Дошқозонда кесма, жўхори ош, угра пишади, катта тоғораларда ҳасип, норинлар уйилган, шу ернинг ўзида тандирларга сомсалар ёпилган, Каллахонанинг довруқли сомсапазлари қўллари куйиб-куйиб, сомса узишади. Янаям нарироқдаги пақирларда эса қайнатилган от ва мол гўштини алоҳида, сувини алоҳида сотишади. Кабобпазлар терлаб-пишиб кўра елпийди. Буларнинг ҳам ўзига хос ҳийлалари бор: масалан, паловга кўкнори кукуни сепилса, ейишли бўлади. Кабобчилар озгина қиймага қўзи думбаси билан нон увоқни сутга ивитиб қўшиб юборишади, қарабсизки, бундай таъм дунёда йўқ деб еяверасиз, сира тўймайсиз. Ариққа ёнлама қилиб қўйилган сўриларда бозорнинг беш-олтита чапаниси, олдида бир чойнак чой, нон ва майиз, яхтагининг кўкраги елвагай очиқ, белбоғ атай бўшроқ қилиб боғланган, биқиндаги гулдор оҳанжамали қинда пичоқ, мўйловини бураб-бураб, ғоз ўтиришади.
Тим остида хотин-халажнинг кўзини ўйнатадиган расталар қаторлашган: мато-газлама расталарининг сотувчилари кибор, савлатли, шоҳи белбоғларига қўлларини тиқиб, аста айланишади, баъзилари атлас тўшакларда чордана қуриб олишган. Улар орасида Махсум поччанинг дўсти, Чақар маҳаллалик Абдухалил читфуруш ўғли Абдузоир билан қўр тўкиб ўтиради. Махсум почча шу кишининг молларини сотиб, даромад топади. Тепароқда яна-да кибор савдогарлар растаси: у ёқда Оврупадан, Ўрусиядан ё Тифлисдан келган буюмлар сотилади. Тери жомадон ичидаги патефон-граммофонлар дейсизми, ичида қуш сайрайдиган соатлар дейсизми, ўттизинчи чироқлару унинг мойлари дейсизми? Чироқ мойи ёнида иссиқ иқлимлардан келган хурмо, зайтун мойи шишалари ялтираб кўзни олади. Буларнинг кийинишлари яна ўзгача, кими турк фасини кийиб олган, баъзилари янгича тақлидда этик ё кавуш, яна бирида жужунча, белига белбоғ ўрнига камар таққанлар ҳам бор. Камарни аскар таққувчи эди, фаранг кофири уни кўча-кўйга тақармиш. Ўрусияга қатнайдиган савдогарлар Сибириядан келтирилган мўйналар, ўша ёқларда бўладиган кийикнинг катта шохлари, айиқ панжалари орасида зерикишади. Янаям нарёғи эса унча-мунча одам боришга ботинолмайдиган заргарлар растаси. У ер тинч, ортиқча шовқин-сурон йўқ, йўлакларига кўлоблатиб сувлар сепилган, либослари бой-боёнларча.
Бу тўс-тўполон орасида гоҳ-гоҳо белига кашкул осиб, жулдур тўн кийиб олган уч-тўрт дарвиш ҳам кўринади. Уларнинг дунё билан иши йўқ, ёнма-ён қадам ташлаб, Фузулийдан куйлашади:
Манимдек ҳеч ким зору паришон ўлмасин, ё Раб,
Асири дарди ишқу доғи ҳижрон ўлмасин, ё Раб.
Дамодам жаврлардур чекдигим бераҳм бутлардан,
Бу кофирлар асири мусулмон ўлмасин, ё Раб!
Шунча одамнинг бирваракай сурони тинимсиз айланиб турувчи шовқин ҳосил қилган, у жони бордай, гоҳ у ёқда, гоҳ бу ёқда зўраяди.
Бу бозор гирдибоди ортида, тимлар ва расталар қаторларидан юксалиб, оқ булутли само тоқида Кўкалдош мадрасасининг ўрис замбарагининг ўқидан ўпирилиб тушган қуббаси ҳам кўриниб туради.
Маъсума атрофига аланглаб-аланглаб одимларкан, Ўлмас келинойи уни тортқилашини қўймасди:
– Анграймасанг-чи, қолиб кетасан ҳозир!
Ниҳоят, бозорнинг заргарлик дўконларидан ўтиб, боғчага етиб келишгач, кишилар орасидан миқти гавдали, оқ яхтак кийиб, ихчам салла ўраган почча ажралиб чиқади-да, булар ёнига келиб:
– Ҳа-а, келдингларми? – деди илжайиб. – Анави ерда бўлади томоша.
Дарҳақиқат, боғча ялангига одам бўйи келадиган айвон қурилиб, олдига бўз парда тортилибди. Парда қимирлашидан, ортида кимдир борлиги билиниб турибди.
– Ҳозир бошланади, – деди почча.
Ҳамма томошапарданинг очилишини кутиб турар экан, баланд бўйли, қуюқ жингалак сочли, оқ жужунча камзул кийиб олган бир йигит шундоққина уларнинг ёнига келиб, почча билан кўришди.
– Ие, Боситхон, сиз ҳам томошага келибсиз-да?
– Ҳа, театрга жуда ҳавасим бор. Қиблагоҳимизнинг дўстларидан баъзи бирлари шу томошага ҳисса қўшишибди, хизматга келдик, – деб жавоб қилди йигит, Маъсумага бир қараб қўйиб. Рўмоли қулоқларини бекитиб, ияги остидан танғилган, тугмача енгли кўйлак кийиб олган ҳуркак қиз унинг қарашидан ўнғайсизланиб, Мунис оғачанинг ортига ўтиб олди.
Шу маҳал айвон пардаси қимирлаб, икки четга сурилди-да, тахтга ўхшаш катта курсида ўтирган семиз бир киши кўринди. Бу одам хол-хол тўн кийиб олган, қўлида узун қамчи, қорни ҳаддан ташқари катта экан.
– Бу ким бўлди экан?
– Ёлғонламай ўлсин! Қорни ўзиники эмас, ёстиқ боғлаб олибди! – деб шивирлади Мунис оғача.
Саҳна ортидан сурп яхтак кийиб, белига арқон боғлаган, елкасида кетмони бор, кўринишидан деҳқонга ўхшаш бир одам:
– Ассаломалайкў-ўм, тўрам! – деб қуллуқ қилиб келди бойнинг ҳузурига.
Бой лабини сал қимирлатиб:
– Ва-а… – деб алик олди.
Деҳқон кулимсиради:
– “Ва-а”нинг алайкуми қани, бой ота?
Бой ҳафсаласизгина қўл силтаб қўяқолди.
– Шунчалар зиқнасизки, “алайкум”га кетадиган нафасниям аяйсиз-а, бой ота!
Ҳамма бу саҳнани қизиқиб томоша қиларди.
– Аяйманми-аямайманми, санга нима? Хўш, нега келдинг?
– Бу йил тариқ эккан эдик. Миробингиз сувни боғлаб олибди. Бир оғиз айтсангиз, очиб юборса.
– Ҳим-м, миробми? Тариқни қаердан олдинг?
– Бозордан сотиб олдим.
– Ҳим-м, нимага бизни ишбошимиздан олмадинг?
– Бой, сизники қиммат, бозорники арзон-ку?
– Ана! Мандан олмаганинг учун санга сув йўқ.
– Бой, инсоф қилинг!
– Инсоф нима у? – деди бой. – Инсофни кеча зиёфатда еб қўйибмиз, увоғиям қолмабди. Мана бу қорин ўша инсоф туфайли қаппайган!
– Бой, бола-чақам бор, раҳм қилинг.
– Сан бола-чақангни кўпайтиришдан олдин мандан сўрабмидинг?
– Бой, экинлар сувсиз қуриб кетади-ку?
– Бўпти, аз таҳи дил, раҳм қилсам қилақолай, ҳаммамиз Аллоҳнинг бандаси, расулуллоҳнинг умматларимиз. Сув ҳақи мана мунча бўлади!
– Бой, ҳозир бир мирим ҳам йўқ-ку?
– Хатга соламиз, кузда ҳосилдан тўлайсан.
Кутилмаганда батрак одамларга юзланиб, сўради:
– Ҳой халойиқ! Бу ноинсофни кўряпсизми?
– Кўриб-билиб турибмиз!
– Айтинг, буни нима қилайлик?
– Сол оч биқинига! – деди бозорнинг чапаниларидан бири. – Ё ўзимиз саранжомлаб қўяйликми?
– Ҳой суллоҳ! – деди бошқа чапани. – Шу пичоқни киндигингдан томоғинггача тортворсам нима қиласан!
– Ҳой бой! – деб мурожаат қилди унга батрак.
Ҳой бой!
Ичи ғирч-ғирч мой,
Бугун сендан қимматлироқ бир замбар лой! 3
Гур этиб кулги кўтарилди.
Бой ниҳоят ўрнидан туриб, кўзларини ола-кула қилиб, лапанглаб батрак томон кела бошлади:
– Сен… сен… нималар девоссан? Ман шаҳри азимнинг энг қадимги боёнларидан Муслиҳиддин аршиаълохон тўра ҳазратларининг авлодидан бўламан-а!
– Халқнинг молини таладинг, терисини шилдинг! Мана, ол насибангни! – деб батрак кетмонни кўтариб даф қилиб қолувди, бой қочаман деб йиқилиб тушди.
Халойиқ гувиллаб юборди:
– Ур, сол, жигарини эз!
Шундан сўнг иккалови ҳам оломонга юзланиб таъзим қилиб, саҳна ортига ўтишди.
– Булар Мунаввар қорининг тоғалари, бири Ҳасанхўжа, иккинчиси Эшонхўжа Хоний, – деди бояги йигит. – Янги усул мактабида дарс ҳам берадилар, дуторни ҳам хўб чаладилар.
Салдан кейин шопмўйлов бир тўра пайдо бўлди. Унинг малайи бор экан. Шопмўйлов тўра малайдан сўрай бошлади:
– Хўш, ёғни нархини оширдингми?
– Шундай, тўрам.
– Ун нархини-чи?
– Уям ошди, тўрам.
– Яхши. Халққа яна нималар керак бўлади?
– Гўшт-ёғ, тўрам!
– Уни нима қилдинг?
– Уям ошди, тўрам.
– Ерни нима қилдинг?
– Унга ҳали тегмадик, тўрам.
– Аҳмағ! Энг даромадлиси шу-ю? Гап бундоғ, қарз-васиқа эвазига ерни тортиб оласан, кейин ошиғич нархда пуллайверасан. Нима кўп – ер кўп, бир четдан сотуврасан.
Четда буларни томоша қилиб турган бояги деҳқон халқдан сўради:
– Муни нима қиламиз, халойиқ?
– Буниям ур биқинига!
Саҳна яна алмашиб, энди домла почча пайдо бўлди.
– Кўрган кунингизга шукур қилинг, муҳтарам аҳли муслим! Дунё молиға ружу қўйманг, нега менинг ризқим ундоқ, фалончиники мундағ деб куфрга кетиб қолманг. Билсангиз, еттинчи осмонда бир фаришта бор, етмиш минг кўзли, етмиш минг қанотли, ана ўша фаришта айтган ҳар сўзингизга доимо “Омин” деб турғайдир. Сизга яна бир гапни айтай, ҳурматли аҳли муслим! Бизнинг аждод нафаси ўткир пирлардан бўлиб, отамиз суф деганларида ариқда жилдираб турган сув тескари оқиб кетган экан. Ундан ҳам қизиғини айтайми?
– Айтинг-айтинг, мулла тўра, сазангиз ўлмасин! – гувиллади халойиқ.
– Отамизнинг хислатлари каминага ҳам ўтган. Бир куни бир касал киши дам солиб қўйсалар, деб келди. Аҳволи хийла оғир эркан. Таҳоратимни янгилай деб чиқиб-қайтиб, нимани кўрдим денг? Азроил беморнинг жонини эндигина олиб чиқиб кетаётган экан. Ҳайт дедим-у, шартта оёғидан ушлаб олдим!
– Аҳай-аҳай!
– Халойиқ, ҳиммат эшигини кенг очинг, дуоларимизни олиб қолинг!
Бояги кетмончи деҳқон яна чиқиб келди:
– Халойиқ! Бу сўфи нима деяпти?
– Еттинчи осмондан гапиряпти!
– Ҳой сўфи! Уйингда туриб кўчада нима бўлаётганини билмайсану еттинчи осмондан лоф урганингга уриб қўяйми?
Халойиқ қотиб-қотиб кулади.
Оломон орасида кўк салла ўраган қотма бир киши – сўфи ҳам турган эди, у “Астағфируллоҳ! Астағфируллоҳ!” деб этагини йиғиштириб жўнаб қолгани яна кулгига сабаб бўлади.
Шундан сўнг саҳнага узунчоқ юзли, қўй кўзли, ихчам мошгуруч соқол-мўйловли киши чиқиб:
– Муни эшитинг, аҳволимиз қандай эканига қулоқ тутинг, – деб, қўйнидан бир қоғоз чиқариб, ўқиб берди:
– Эҳтимол, бизнинг халқ илму маърифатни, тарбия ва таълимни, ҳунар ва саноатни яхши кўрар, деб ўйлайдурғондурсиз? Йўқ, бу фикрингиз янглиш.
Эшонларимиз тоат ва ибодат, панду насиҳат, зикру тасбеҳ ўрниға тўйлардан тўн киюб, кўб ошаб, кўп ухлашни яхши кўрурлар.
Уламоларимиз дарсу таълим ўрниға, бир-бирлари ила ўрун талашиб, муқаррир ва мударрис бўлишни, ўзлари бўлолмай қолсалар, эшикма-эшик юруб сайловни бузишни яхши кўрурлар.
Имомларимиз, халойиққа ваъз ва насиҳат ўрниға, тўй ва жанозаларда юруб, жома кийишни яхши кўрурлар.
Бойларимиз орқа-ўнглариға қарамасдан, фойда ва зарарларини айирмасдан бир-бирлариға рақобат қиламан деб, «бонка» ва «кридит»ларини кўпайтириб, дўппилари тор келганида рус ва яҳудийларнинг молларини букуб-синишини яхши кўрурлар…
– Тўппа-тўғри!
– Рост айтасиз, айтаберинг! – деб қичқирди оломон.
– Қиблагоҳнинг қадрдони шу киши, Абдулла қори! – яна гап қўшди оқ жужунчали йигит.
Абдулла қори давом этади:
– Муаллимларимиз бир-бирларидан қизғонишуб, болаларни арзон ўқитаман деб, бир ўзларига юздан ортуқ бола йиғуб, ўзлари тўй ва маъракаларда болаларнинг умрини бекор ўткаришни яхши кўрарлар.
Оналаримиз билим ва тарбия ўрниға эрлари ила урушуб-талашуб, қизлариға мол қилмакни яхши кўрурлар.
Оталаримиз болалариға ўқутмак ва таълим бермак ўрниға «Ўғлим, энди каттакон йигит бўлдинг, шунча ўқиганинг етар, пул топ!» деб ҳаммоллик қилдиришни яхши кўрурлар.
Косибларимиз бир-биридан молларини арзон сотаман деб, тезгина йиртиладурғон, тикишлар ундан уруб, мундан чиқғон, сувни етти чақирим ердан чақирадурғон маҳси ва этиклар тикуб, сотишни яхши кўрурлар.
Заргарларимиз йигирма тийинлик кумуш, ўн тийинлик тилло орасиға мум ва сақичлар жойлаб, исмини “қиз ҳайрон”, “зебигардон” қўйиб, беш-ўн сўмга сотишни яхши кўрурлар.
Саводхонларимиз жарида ва журналлар, тарих ва рўмонлар ўрниға Дақёнус замонидан қолғон, хурофотлар ила тўлғон «Андоғ урдиларки, гард-гард бўлуб кетди», деб лофлар ёзилғон китобларни оғизларини кўпуртириб ўқимоқни яхши кўрурлар.
Ишчиларимиз илм ва ҳунардан маҳрумлиги сабабли бошқа миллатлар илму маърифатлари соясида кунига тўрт-беш сўм ишлаб турган бу замонда кунига уч тангага мардикорликни, ойига ўн беш сўмга қоровулликни, йигирма сўмга фонар ёқишни, ўн сўмга кўнка йўлини тозалашни ва шуларга ўхшаш энг паст ва оғир хизматларни яхши кўрурлар.
Думаларимиз мажлисга келуб, устулга суялиб фароғат қилиб турғон вақтларида, бир тарафдан қаттиғроқ товуш чиқса, чўчиб уйғонишни яхши кўрурлар.
Шоирларимиз миллий шеър ва адабиёт ёзишни ўрниға мувашшаҳми ёки «қошингдану кўзингдан» деб жувонларни мақтаб, фасод ахлоқға сабаб бўладурғон шеърлар ёзишни яхши кўрурлар.
Аммо мен бўлсам, ҳозирги замонда индамасдан туришни яхши кўрурман…4
Халойиқ орасида гур кулги кўтарилди.
– Ҳамма гапни айтиб бўлдингиз-у, яна индамасдан тураман дейишингизни қаранг!
Абдулла қори:
– Ҳай майли, бойларимизга, уламоларимизга, имомларимизга, косибларимизга, қассобларимизга, мударрисларимизга, зиёлиларимизга, баззозу баққолларимизга, саррожларимизга, заргарларимизга, машшоқ-ҳофизларимизга, қисқаси, барча-барчамизга Худо инсоф берсин! – дегач, парда яна ёпилиб-очилади.
Шундан сўнг ўрта бўй, оқиш-сариқ қирғиз юзли, тўладан келган, улуғ ёшига қарамасдан ғайратли, шахтсўз киши, унинг ортидан бой, тўра, домла почча ва деҳқон чиқиб келиб, ўртада саф тортишди.
Бояги йигит саҳнадагиларни таништириш шарт деб ўйладими, Маъсумага қараб:
– Булар эса Тавалло, Тошпўлат Норбўтабек ва Саъдулло Хоний, – деди жилмайиб.
Саллали киши қўлларини силтаб-силтаб, халойиққа қарата шеър ўқиди:
Эй қўлум, пул тутма ҳеч, миллатга ёрдамлашмасанг,
Бўлма хушнуд, эй дилим, миллат ғамин ғамлашмасанг,
Равшан ўлма, эй кўзум, ёшинг тўкуб намлашмасанг,
Фикрим очилма, агар шеъринг ёзиб ҳамлашмасанг,
Чиқ ичимдан, жоним эй, сан манга ҳамдамлашмасанг.
Шеърни энди “бой” давом эттирди:
Лол агар ўлсун тилим, мундин бўлакни сўйласа,
Заҳм етсин ҳуша миллатдин дигарни ўйласа,
Ҳеч димоғ очилмасун, ким ўзга гулни бўйласа,
Тўймасун қорнум мани, бир кунда беш тўй тўйласа,
Чиқ ичимдан, жоним эй, сан манга ҳамдамлашмасанг.
“Бой” ортига қадам ташлагач, олдинга “тўра” чиқди:
Соч оқарса қайғу миллатда, ёронлар, шодман,
Томса тинмай ёшларим, ўрниға қонлар, шодман.
Ҳасрати миллат учун қилсам фиғонлар, шодман,
Уккидек тутсам хароботда маконлар, шодман,
Чиқ ичимдан, жоним эй, сан манга ҳамдамлашмасанг.
Навбат домла поччага келди:
На учун синсун аёғим деб ёзурман, дўстлар,
Чандир ўлсун нега ёғим деб ёзурман, дўстлар,
Кар нечук бўлмас қулоғим, деб ёзурман, дўстлар,
Билмасун ҳеч ис димоғим деб ёзурман, дўстлар,
Чиқ ичимдан, жоним эй, сан манга ҳамдамлашмасанг.
Шундан сўнг домла почча, тўра, саллали киши ва деҳқон бараварига якунлашди:
Кўрди элни кўзларим бир зарра ибратланмади,
Бошқалар қилғонин ақлим билди, ғайратланмади,
Борча элдин ортда қолиб ҳам журъатланмади,
Миллат учун қайғурурга дил ҳамиятланмади,
Чиқ ичимдан, жоним эй, сан манга ҳамдамлашмасанг 5.
– Баракалла! Отангга раҳмат! Гапни пўстагини қоқиб ташладингиз!
– Қоқиб ташлаш ҳам гапми, арқондай қилиб эшиб, бўйнига илиб қўйдингиз!
Саҳнадагилар жилмайишиб, бари қаторлашиб халққа таъзим қилишгач, Абдулла қори яна чиқди-да, янгроқ овоз билан:
– Ҳурматли халойиқ, эндиликда бизнинг Оврупа андозаларидан ҳеч қолишмайдиган миллий театрумиз бор. Томоша нима эканини билдингиз, жума куни борсангиз, Абдулла Қодирийнинг “Бахтсиз куёв”, Ҳожи Муиннинг “Мазлума хотун” томошаси ўйналади. Кимнинг фурсати бўлса, марҳамат қилсин! – деб эълон қилгач, парда тортилиб, саҳна ёпилди.
Шу аснода бозорнинг чармчилар растаси томонида тўс-тўполон бўлиб қолди. Тим остидан қаттиқ ғала-ғовур чиқди. “Ўғри! Ўғри қўлга тушди!” деган бақириқлар эшитилди. Оломоннинг бир қисми ўша ёққа оқди. Хотинлар тўп орасидан чиқишганида, почча :
– Ана, хизматингизни дўндирдик! Бас, уйга бораверинглар, – деди Мунис оғачага қараб, кўз қисиб: – Раҳматига қулинг ўргилсин бир паловхонтўра ермиз бугун?
– Гўшт-ёғ олиб борсангиз, паловхонтўра сиздан айлансин.
– Эҳ-ҳе, у пулга қора қозонинг бир ҳафта қайнайди. Раҳим қассобга калла-поча тайинлаб қўйдим, ўшани солиб бир нима қиларсан. Бўпти, хайр.
Шундай деб, почча ўз ишига қараб кетди.
Бозордан Қўштут томонга бораверишда ёймачилар қоқ ерга эски бўз мато ёйиб, сақич, сирач, елимчўп сотиб ўтиришган экан. Ўлмас келинойи бир тахта “калиш сақич” олди, у қоп-қора, мумга ўхшаган бўлиб, ростдан ҳам маскопча калиш иси анқиб турарди.
– Мазза қилиб чайнайсан, – деди Мунис оғача. – Ана, қийқимчилар ҳам шу ерда экан. Янги қуроқ тўшак қавиб олсакми?
Газламафурушлар ортиқча қийқимларни ола-була қилиб, тўп қилиб уйиб сотишарди. Мунис оғача икки тийин га бир тугун қийқим олди. Шундан сўнг яна бир оз юриб, нон бозори олдидан чиқиб қолишди.
Турфа кўринишли, катта-кичик бўрсилдоқ нонларнинг ҳиди бурқираб, ҳамма ёқни тутиб кетибди. Бу ерда қаторлаштириб териб ташланган зоғора-ю “лўм-лўм патир”дан тортиб, хамирига қўй ёғи қориб ёпилган “кал патир”, ёнғоқ-майизли тўй патир, писта-бодомли, гўштли, сарёғли-сутли, пиёзли, думбали ва қазили патирлар, асалли-кунжутли лочиралару варақилар иси димоқни қитиқларди. Сотувчилари кимни кўрса эринмай “Кеп қолинг, ёғли патирлар” деб чорлашарди. Бети ўзи сотаётган патирдай қип-қизил, норғул бир йигит Маъсумага ҳадеб қарайверган эди, Мунис оғача аччиғи чиқиб:
– Йигит ўлгир, кўзингни олазарак қилавермай, ишингга қара! – деб, уни койиб берди.
– Сизга мазза-да, опача, чачвон тагидан ҳаммаёқни кўриб турасиз-у, сизни биров кўрмайди. Биз бенаволар нимаям қилайлик, пешанамиз шўр, бозорни чангини ютиб, бир гул-чечак кўрмай умримиз ўтади! – ёйилиб илжайди шум йигит.
– Бор-бор, тошингни тер!
Шундан сўнг бозордан уйга қайтишди.