Dağlar arxasında üç dost

– Sonra nə oldu? – Səlimə səbirsizliklə soruşdu.

– Həmin əhvalatdan bir neçə vaxt keçmişdi. Bir gün mən qızlarla çölə, dovğa pencəri yığmağa getmişdim. Bir də gördük Bəndalı öz atlıları ilə böyürdən çıxdı. Əvvəl heç nə anlamadıq. Mən yenə də ağzıma yaşmaq vurmağı unudub, qaçaqbaşıya baxırdım. O, atını səyirdib yanımıza gəldi. Heç bir söz demədən məni qaldırıb, yəhərə basdı.

– Qışqırdınız?

Gülnisə xeyli susdu. Nəhayət: – Yox, – dedi, – qışqırmadım.

– Bəs qorxmadınız?

– Nədən qorxacağam. Yeməyə aparmırdı ki…

– Axı deyirsiniz nişanlı idiniz…

– Orası eləydi… Ancaq nə bilim… qorxmadım…

Səlimə qaranlıqda gülümsədi.

– Sizi hara apardı?

– Öz obalarına.

– Bəs nişanlınız nə elədi?

Gülnisə ah çəkərək:

– Heç nə, – dedi,– nahaqca yerə bir qızın üstündə özünü heyf elədi. Axı o da özünə görə bir oğlan idi. Tay-tuşu var idi. Dayanıb baxa bilməzdi ki… Özü də doğmaca əmim oğlu idi.

Gülnisə yenə də susdu. – Sonra məni, – dedi, – gərdəyin dalına yenicə oturtmuşdular ki, «Bəndalı hey!» – deyə uzaqdan çağırdılar. Səsi o saat tanıdım. Pəncərədən baxıb gördüm ki, tək atlı gəlib dayanıb kəndin qənşərində, balaca təpə var onun üstündə.

– Kim?

– Əmim oğlu. Bəndalı indi yatdıqları otaqda oturub yoldaşları ilə çörək yeyirdi. Səsi eşidən kimi çölə çıxdılar. Əmim oğlu Bəndalını görüb qışqırdı:

– Kişisənsə, atını min, çıx düzə. Mən sənin atlılarına göstərmək istəyirəm ki, özgənin nişanlısını binamus oğru kimi çöldən götürüb qaçıranın anasını necə ağlar qoyarlar.

Yoldaşları yüyürüb tüfənglərini götürəndə Bəndalı qoymadı.

– Kişisiniz, – dedi, – o mənim üstümə tək gəlib.

Sonra bu otağa girib tüfəngini götürəndə mən özümü saxlaya bilməyib, ayaqlarına yıxıldım: – Arada qan olmasın, – dedim. O məni kənara itələyib, «Sən otur yerində» – dedi. Sonra bayıra çıxıb yoldaşlarına and içdi ki, onun köməyinə gələni öz əli ilə öldürəcək. Anası, bacıları qabağını kəsdilər. Olmadı. Atını minib sürdü çölə. Səngərə girib bir saatdan artıq vuruşdular. Mən pəncərənin qabağında durub güllə səsi gələn tərəfə baxırdım. İkisinin də tüfəngi dalbadal açılırdı. Mən allaha yalvarırdım ki, ziyanlıq olmasın. Sonra ikisi də atın belinə qalxıb, güllə ata-ata bir-birinə tərəf çapdılar. Mən əllərimlə üzümü tutub yerə çökdüm. Birdən ikisinin də tüfənginin səsi kəsildi… Hay düşdü, ki, ikisinə də güllə dəyib…

Gülnisə susdu. Sonra yavaş səslə dedi:

– Əmim oğlu elə güllə dəyən kimi rəhmətə getmişdi. Bəndalı isə dörd yerdən yaralanmışdı. Düzü, heç sağalmağına ümid yox idi. Ancaq görünür kəndiri üzülməmiş imiş.

– Demək, aralığa qan düşdü.

– Bəli. Ancaq camaat qoymadı qırğın olsun. Tökülüb barışıq elədilər.

– Bəs nə əcəb sizinkilər barışığa razı oldu?

– Çünki arada qız məsələsi var idi. Əgər mən düşmən qapısında olmasaydım bəlkə də barışmazdılar. Atamgil tikanlı adamlar idi.

Lap yaxında xoruz banladı. Sonra haralardansa ona səs verdilər. Sobadan düşən işıq sönmüşdü. Bayırda küləyin vıyıltısı yavaşımışdı.

– Bəndalı əmi neçə il qaçaq oldu?

– Sovet gələnəcən.

– Yəqin ki, çox əziyyətlər çəkmisiniz…

– Bəndalının əziyyətinin yanında mənimki nəydi… İyirmi dörd il gecə-gündüz at belində olmaq zarafat döyüldü. O dözürdü, gərək mən də dözəydim. Canım-canından artıq döyüldü ki…

Xoruzlar bir ağız da banladılar. Gülnisə əsnəyib o biri böyrü üstə çevrildi.

– Yat. Gecə keçir. Səhər açılsın, xeyir gəlsin.

Bu sözləri deyərkən onun səsində gələcəyə qarşı möhkəm bir ümid var idi. O, qaçaq ərinin dağda-daşda ömür sürdüyü o ağır günlərdə özünün keçirdiyi iztirabları, qorxu nə əzabları heç bir zaman heç kəsə söyləmədiyi kimi indi bu şəhərli qızına da demirdi. Bəlkə bunu heç Bəndalı özü də bilmirdi. Yəqin o hisslər, o xatirələr bundan sonra da kimsəyə söylənilmədən Gülnisə ilə birlikdə qəbrə gedəcək. Bunlar Gülnisə üçün iki gözü kimi əziz idi və başqa birisinin bilib-bilməməsi də onun üçün qətiyyən maraqlı deyildi. O çəkdiyi bütün əziyyətlərə baxmayaraq, indi özünü xoşbəxt hesab edirdi. İnsan gərək nankor olmasın. Gülnisə arxayınlıqla yuxuya getdi.

Səlimənin isə yuxusu gəlmirdi. Bəndalı kişinin sakit və ciddi çöhrəsi, qorxu və atışmalarda keçmiş həyatı elə bil ki, bayırda hərdən-hərdən səslənən küləyin arxasında, onun qopub gəldiyi yerlərdə hələ də davam edirdi. Elə bil ki, dünyada heç nə itmirdi. Heç nə məhv olmurdu. Elə bil ki, uşaqlıqda eşitdiyi nağıllar da həmişə yaşayır…

* * *

Səhər çaydan sonra:

– İdarəyə getmək istəyirsinizmi? – deyə Şahlar qızdan soruşdu.

Səlimə oğlanın onunla nə üçün belə qaşqabaqlı danışdığına təəccüb edərək:

– Əlbəttə, – deyə cavab verdi.

(Səlimə bilmirdi ki, bu yerlərdə cavan oğlanın, ata-anasının yanında gənc qız-gəlinlə üzügülər danışması böyüklərə qarşı hörmətsizlik sayılır.) Qız qalxıb son dəbdə tikilmiş gödək paltosunu geyərək şərfini örtdü. Sonra Bəndalı və Gülnisə ilə salamatlaşaraq oğlanla birlikdə otaqdan çıxdı.

Kənd, şimaldan və şərqdən uca dağlarla əhatə olunmuş vadidə yerləşmişdi. Cənub tərəfdə Qurdbasan gədiyin aşırımı görünürdü. Hər tərəfi qar basmışdı. Şahlarla qız onlardan əvvəl gedib-gələn adamların saldığı cığırla idarəyə tərəf gedirdilər. (Bəndalı kişinin evi kəndin lap yuxarısında idi.)

– Srağagün siz mənim ucumdan yamanca əziyyət çəkmisiniz…

– Nə bildiniz? – deyə oğlan xəfif təbəssümlə soruşdu.

– Necə nə bildim… – deyə qız onun birdən-birə belə üzügülər olmasına sevinərək, özündə bir yüngüllük hiss etdi.

– Nə əziyyət çəkmişəm, – deyə oğlan cavab verdi. Və bu zaman qənşərindən keçdikləri birmərtəbə evin eyvanında, əlləri gödəkcəsinin ciblərində dayanmış, qısaboylu kişini görüb: – Sabahın xeyir, əmi, – dedi. – Nə əcəb heyvanın yanına getməmisən.

– Getməyin nə faydası var, – deyə kişi gözünü onlardan çəkib başqa səmtə baxaraq, qaşqabaqlı cavab verdi. – Heyvan silosa dilini də vurmur.

– Heyvan neyləsin, – deyə oğlan hirsləndi. – Silosu elə kökə salmamısınız ki, dilinə vura bilsin.

– Sən bu il düzəldərsən, – deyə kişi üzü o yana cavab verdi. Oğlan qıpqırmızı oldusa da bir söz demədi.

– Kişi doğrudan sizin əminizdir? – deyə bir qədər aralanandan sonra qız soruşdu:

– Bəli, əmimdir, – deyə oğlan könülsüz cavab verdi.

– Rayon mərkəzində Çıraq dayı mənə dedi ki, yem barəsində işiniz bir az çətindir.

– Bir az yox, çox çətindir. Otumuz lap az qalıb. Keçən yay bərk quraqlıq keçdiyindən lazım olan qədər ot yığa bilməmişik. Silos da ki…

– Görünür silosu vaxtında yaxşı hazırlamamısınız.

– Elədir. Bizim bu camaatın silosla, qarğıdalı ilə işi yoxdur.

– Nə üçün?

– Deyirlər, qarğıdalı heyvanın ətini-südünü xarab eləyir.

– Axı nəyə əsasən belə deyirlər?

– Əsasa-zada baxan kimdir. Bir dəfə başlarına girdi, qurtardı.

– Sədriniz kursa çoxdan gedib?

– Xeyr, iyirmi beş gündür.

Oğlan, bir qədər susduqdan sonra əlavə etdi: – Sədr neyləsin.

– Siz keçən il burada deyildiniz?

– Xeyr. Mən əsgərlikdən üç-dörd aydır gəlmişəm. Siz işlədiyiniz kənddə vəziyyət necədir?

– Pis deyildi. Bizdə də ot az olmuşdu. Ancaq silosu yaxşı hazırlamışdıq. Heyvanlar yaza çıxarlar.

– Silosu qarğıdalıdan qoymuşdunuz?

– Bəli.

– Bizim işimiz uzundur, – deyə oğlan kimlərin qarasına isə acıqlanaraq cavab verdi. – Nə əcəb siz heylə yaxşı camaatı qoyub bura gəldiniz?

– Bəyəm sizin camaat pisdir? – deyə qız gülümsədi.

– Camaat pis deyil. Ancaq içində tərs adamlar çoxdur.

Onlar birmərtəbəli kolxoz idarəsinə çatıb eyvanda ayaqlarının qarını çırparaq içəri girdilər. İdarə xidmətçisi Pərnisə xala, ortada gurhagur yanan dəmir sobanın böyründə kətil üstündə əyləşib corab toxuyurdu. Yaşının altmışdan keçməsinə baxmayaraq, gözləri yaxşı görürdü.

Səlimə salam verib, paltosunu çıxartdı.

– Əleykəssalam, – deyə Pərnisə xala işinə ara verib ona baxdı. – Xoş gəlmisən.

Qız paltosunu qapı yanındakı asqıya keçirtdi və stul çəkib sobanın yanında oturdu. Şahlar sədr stolu arxasına keçdi.

Sonra o, dəftər-kitabı tökərək təsərrüfatın vəziyyəti ilə yeni zootexniki tanış etdi. Artel iki yüz səksən evdən ibarət idi. Keçən ildən dövlətə borcları yox idi. Lakin budur, qış qapını yaman kəsib. Beş yüz başdan artıq mal-qara aclıq qorxusu altındadır. Aşağı qışlaqda olan qoyunların da vəziyyəti yaxşı deyil. Orada da dişə dəyəsi bir şey yoxdur.

Silos pis qoyulduğundan xarab olub, Şahların əmisi Sevdimalı kişi deyən kimi heyvan dilini vurmur.

– Gedək tövlələrə bir baş çəkək, – deyə qız təklif etdi.

– Nə olar, gedək, – deyə oğlan ayağa qalxdı.

…Tövlələr kəndin qurtaracağında idi. Heyvanlar hələlik arıq düşməmişdilər. Xüsusən Rusiyadan gətirilmiş cins inəklər yaxşı idilər. Döllük Don kələsinin isə kefi lap kök idi. Görünür bunların yem payları hələ azaldılmamışdı. Başqa axurlara qoyulmuş silos olduğu kimi qalmışdı. Səlimə əyilib baxdı, pis çürüntü iyi verirdi.

– Heyvanlardan azarlayıb eləyəni yoxdur ki? – deyə Səlimə baxıcı qadından soruşdu:

– Hələ ki, yoxdur, – deyə qadın könülsüz cavab verdi.

Gödəkboylu Sevdimalı kişi irəli yeriyərək:

– Heyvanı azarlatsa budey bu zəhrimar azarladacaq, – deyə axurdakı silosa işarə elədi. – Axı, qarğıdalı nədir ki, onun şorabası da nə olsun.

Səlimə gülümsədi.

Şahlar isə:

– Əşi, Sevdimalı əmi, yenə başlama görək, – deyə hirsləndi. – Deməli, o boyda Amerikanın səncən ağlı yoxdur?

– Ayrı vaxt Amerikanın böyüklərinin qarasına hey deyinib durursan, – deyə Sevdimalı kişi özündən çıxdı. – İndi nə oldu, qarğıdalı məsələsi ortaya gələndə Amerika ağıllı çıxdı?

– Əşi, qarğıdalı məsələsinin ona dəxli yoxdur. Başa düş.

– Başa düşmürəm. Mənim dədəm-babam heyvanını qarğıdalı ilə bəsləmişdi?

– Bəs dədən-baban heyvanını bu cür ağ otaqlarda saxlamışdı?

Sevdimalı əmi:

– Heyvanı bəy kimi oturt ağ evdə, – deyə artist kimi əllərini havada oynatdı, – qabağına da tök çürümüş qarğıdalı şorabasını, sonra da başla ki, niyə bunun südü belə oldu, buzovu heylə.

– Silosu sənin kimiləri bu kökə salıb!

– Mənim kimləri necədir bəyəm? – deyə Sevdimalı əmi lümə xoruz kimi pırpızlandı.

– Necə olacaqsınız, eyzən geri çəkirsiniz.

– Təqsir bizdədir ki, sənin kimi güc… (Sevdimalı əmi qıza baxıb sözünü dəyişdi) Sənin kimi ağzından süd iyi gələn uşaqları çıxarmışıq başımıza.

Səlimə söhbətin davaya çevrildiyini hiss edərək:

– Sevdimalı əmi, – dedi, – heyvanları hər gün havaya çıxarırsınızmı?

Birinci dəfə gördüyü bu nərmə-nazik qızın ona adı ilə müraciət etməsi ferma müdirinin xoşuna gəldi və o, bir az yumşalaraq yavaş səslə:

– Xeyr, – dedi, – bu qarda-qiyamətdə nə hava? Durublar isti yerdə.

– Soyuğun eybi yoxdur, Sevdimalı əmi, heyvanların hamısını gündə üç dəfə təmiz havaya çıxarmaq lazımdır.

Kişi qızın üzünə baxmadan cavab verdi:

– Nə ola, düz deyirsiniz. Keçmişdə burada bizim bəylərimiz var idi, onlar da həmişə gündə üç dəfə havaya çıxardılar.

Bayaqdan bəri dayanıb söhbətə qulaq asan iki cavan oğlan pıqqıldayıb, əlləri ilə ağızlarını tutdular.

Qız:

– Görünür, – dedi, – kişilər canlarının qədrini bilirmişlər.

– Əlbəttə. Bəs nədi… – deyə Sevdimalı kişi eyni ifadə ilə başını tərpətdi. Oğlanlar yenə də pıqqıldadılar.

– Bəsdirin! – Şahlar, qız eşitməsin deyə, pıçıltı ilə onlara təpindi. Sonra kişiyə müraciətlə bərkdən əlavə elədi:

– Əşi, Sevdimalı əmi, bu qızı bizə təzə zootexnik göndəriblər. Özü də ali məktəb qurtarıb. Tahirə ağlın getməsin. (Tahir keçmiş zootexnik idi. Texnikum qurtarıb üç il burada işləyəndən sonra ali məktəbə getmişdi.)

– Nə olar. Çox xoş gəlib, gözümüz üstə yeri var.

– Ancaq, – deyə Səlimə yenə də kişiyə müraciət elədi, – tövlələr çox təmizdir. Bu barədə heyvanların kefi kökdür. Axı keçmiş bəylər təmizliyi də sevirmişlər.

Cavanlar pıqqıldadılar. Hətta Sevdimalı kişinin də bığının altı qaçdı. Və o bu dəfə roldan çıxaraq, öz adi, təbii ifadəsi ilə:

– Bacıqızı, – dedi, – heyvanların indi yemdən qıtlıq çəkməsinin təqsiri, bax bunlardadır, – deyə Şahları göstərdi. – O vaxt mən də, başqaları da dedik gəlin qarğıdalıya ayırdığımız yerə yonca səpək, razı olmadılar.

– Yox, – deyə qız cavab verdi, – qarğıdalı əkmək lazımdır. Özü də çox əkmək lazımdır.

– Nə olar, – deyə Sevdimalı kişi qaşqabağını yenə də salladı. – Məndən olsa lap sarıbuğdanın da yerinə qarğıdalı əkərik. Elə özümüz də qarğıdalı çörəyi yeyərik, qarnımız yeldən dönsün nağaraya.

Oğlanlar yenə də pıqqıldadılar.

Qız cavab verdi:

– Buğdanın yerinə qarğıdalı əkməyimizə ehtiyac yoxdur. Biz sarıbuğda da əkəcəyik, qarğıdalı da, yonca da… Hələ desəniz darı da… Elə deyil ki?

– Görünür elədir.

…Sonra Şahlarla qız bayıra çıxıb, o biri tövləyə yaxınlaşdıqda içəridən ürəyəyatan, həzin qadın səsi ilə oxunan bir mahnı eşitdilər:

 
Əzizim gül üşüdü,
Şeh düşdü gül üşüdü.
Güldün ağlım apardın,
O gülüş, nə gülüşdü…
 

Bayaqdan bəri acıqlı olan Şahlar, qızın ayaq saxlayıb maraqla qulaq asdığını görərək, bilaixtiyar gülümsədi.

– Oxuyan kimdir? – deyə Səlimə soruşdu.

– Bizim Bağdagül adlı bir qızımız var.

– Sağıcıdır?

– Bəli.

Onlar içəri girdikdə, yüz iyirmi kilo ağırlığında olan Bağdagül bacının, kənarda bağlanmış iri və boğaz bir inəyin yanında dayanaraq onun boynunu əli ilə oxşaya-oxşaya oxuduğunu gördülər. İnək asta-asta gövşəyərək sanki arvadın mahnısına qulaq asırdı. Tövlənin yeganə pəncərəsindən düşən işıqda Səlimə oğlanın, «bizim qız» adlandırdığı Bağdagül bacının qırx beş-əlli yaşlarında yaraşıqlı bir qadın olduğunu seçə bildi. O, yad qızı görərkən nə təəccüb etdi, nə də mahnısını kəsdi. Elə bil ki, çoxdanın tanışı imişlər. Bağdagül bacı əvvəl qıza, sonra Şahlara baxıb, yeni bir bənd də oxudu:

 
Əzizim gülə bəndəm,
Bülbüləm gülə bəndəm,
Qəribəm ölkənizdə
Bir şirin dilə bəndəm.
 

Sonra birdən oxumağa ara verib:

– Xoş gəlmisən, – deyə qıza müraciət elədi. – Buralar sənə peşkəş. Maşallah, nə qəşəng zootexnikimiz var. Özbəksən?

– Xeyr, anam özbəkdir.

– Deyirəm axı necə oxşayırsan.

Sonra boğaz inəyə işarə ilə Şahlara dedi:

– Yetirhayetirdir.

Səlimə onun nədən danışdığını başa düşərək soruşdu:

– Neçə gün qalıb?

– İki-üç gün… – deyə arvad əlini inəyin boynuna çəkdi. – İki-üç gündən sonra sizə qəşəng bir bala verəcəyəm, özüm kimi təpəl olacaq. Xoşxasiyyət olacaq.

– Amma yaxşı oxuyurdunuz, – deyə Səlimə gülümsədi.

Şahlar dedi:

– Bağdagül xalanın hərdənbir inəklərinə belə konsert verməyi var.

– O sizin canınız üçün insan kimi hər şeyi başa düşürlər. Mən şad olanda, deyib-güləndə, zarafat eləyəndə görürəm bunların da kefi açılır… Elə ki, qəmgin oldum… – Arvad bir an susub, sonra ah çəkərək əlavə etdi: – Heyvandırlar dayna…

Qız soruşdu:

– Doğum otağınız yoxdur?

– Necə yəni doğum otağı? – deyə arvad təəccüb etdi.

– Tövlələrdən birini doğum evi eləyirlər. İçinə soba qoyurlar. Bu cür vaxtı çatan inəkləri ayırıb orada bağlayırlar.

– Bilmirəm, nə görmüşəm, nə də eşitmişəm.

Şahlar:

– Belə otaqlar olur, – dedi. – Mən əsgərlikdə olanda Ukrayna tərəfdə görmüşəm.

Səlimə gülümsəyərək zarafatyana dedi:

– Görmürsünüz, amma Bağdagül bacıya deməmisiniz.

Oğlan qaşlarını çataraq:

– Bu saat elə şeylər barədə düşünən kimdir? – dedi. – Qış başımızı elə qatıb ki, bilmirik heyvanları yaza necə çıxaracağıq.

– Bax, budur deyirəm, – Bağdagül bacı şəhadət barmağını havada silkələdi. – Mən bir də bundan sonra öz inəklərimə o qarğıdalı şorabasıdı, nə zibildi verməyəcəyəm. Başınıza söz girib, qarğıdalı…

– Sən də Sevdimalı əmi kimi başla görək…

– Sevdimalı lap düz deyir. Dünyagörmüş kişidir. Xüsusi mülkiyyət vaxtı Qartallı Dərədə ən yaxşı heyvan onda olardı. Camaat onun inəyinin balasının üstündə dava salardı.

– Bəs indi nə olub? – oğlan acıqlı soruşdu.

– Qoymursunuz kişi öz bildiyi kimi eləsin. Biriniz qarğıdalının ucundan tutub ucuzluğa gedir, o biriniz qarğıdalı şorabasından yapışırsınız. Sevdimalı yazıq başına nə kül töksün.

– Sən ölməyəsən, qəribə adamlardı, – deyə oğlan özündən çıxdı. – Deməli, bu elm-zad hamısı yalandır, dayna.

Bağdagül bacı tələsmədən cavab verdi:

– Mənim elmim odur ki, inəklərim yaxşı yesin. Kefi kök olsun, Sevdimalının bu işdə dünyacan təcrübəsi var.

Qız dedi:

– Elm də lazımdır, Sevdimalı əminin təcrübəsi də.

Bağdagül bacı qıza diqqətli bir nəzər salaraq cavab verdi:

– Nə olar. Buna sözüm yoxdur.

Sonra özünü əsdirə-əsdirə oğlandan soruşdu:

– Bircə de görüm, mənim bu qəşəng qızımı necə rahatlamısan?

– Kasıbın olanından, – deyə oğlan birdən-birə yumşalaraq asta səslə cavab verdi.

Qız da:

– Çox sağ olun, Bağdagül bacı, – dedi. – Mən lap yaxşı dincəlmişəm.

Bağdagül bacı:

– Qartallı Dərəni öz evin bil. Dünyadan uzaq olmağımıza baxma. Səni gözümüz üstündə saxlayacağıq.

Bayıra çıxdıqda qız gülümsəyərək, oğlana dedi:

– Siz bayaq əminizlə çox sərt danışırdınız…

– Axı neyləyim, – deyə oğlan yana-yana cavab verdi. – Görmürsünüz…

– Səbir lazımdır. Özü də sizin kimi cavan oğlana.

– Elə deyirsiniz ki, elə bil özünüz qocalmısınız…

– Neçə yaşınız var?

– İyirmi iki.

– Amma mənim iyirmi beş! Demək, sizə görə qocayam.

– Doğrudan, iyirmi beşdir?

– Niyə təəccüb edirsiniz?

– Belə baxanda o qədər vermək olmaz.

– Bəs nə qədər vermək olar?

– Çox olsa iyirmi…

Qız gülümsədi.

– Yoxsa kompliment deyirsiniz…

Oğlan kompliment sözünün mənasını əsgərlikdə bir polyak qızından öyrənmiş olduğuna sevinərək dərhal cavab verdi:

– Xeyr. Kompliment nə üçün… Doğrudan da, yaşınıza görə çox gənc görünürsünüz.

– Amma həqiqətdə isə qocayam, – deyə qızın qara özbək gözləri yenə də eyni şən təbəssümlə qıyıldı. – Sizin ananızı atanız götürüb qaçanda on dörd yaşı var imiş…

– Haradan bildiniz? – deyə oğlan təəccüblə soruşdu.

(Anasının neçə yaşında ikən atasına getdiyini o özü bilmirdi.)

– Mən hər şeyi bilirəm, – deyə qız zarafatında davam etdi.

Demək, əri yoxdur. Bəlkə də nişanlısı var… Kim bilir. Bu Sevdimalı əmim də qızın yanında ağzına gələni danışır… Yaman da əmimiz var… Anam da axşam ortalığa xörək çəkib qoyur, amma çəngəl yadından çıxır. Deyən görək bəs bunu nə üçün almışıq…

«İyirmi beş yaş!.. – deyə elə bu anda Səlimə qəlbində təkrar etdi. – Axşam anası yadından çıxarıb süfrəyə çəngəl qoymayanda bu oğlan nə yaman qızardı…».

Sonra birdən-birə üzərinə çökən kədərin səbəbini hiss etməyərək, oğlandan soruşdu:

– Görəsən bu qar neçə gün yerdə qalar?

– Kim bilir… On gün.. bəlkə də bir ay.

– Arada havalar açılıb gün olsa təzə ot çıxar. Yaz yaxınlaşır.

– Ağlınız kəsməsin hava tez açıla. Bu il qış sava gəlib.

Sonra gedib üzərini qar basmış çardaqların altında sükuta dalan ot tayalarına baxdılar. Tayalar rütubət qarışıq qurumuş boyçiçəyi ətri verirdi. «Beş yüz baş mal-qara üçün bu ot çox azdır», deyə qız düşündü.

Tayalardan birinin üstünə sağsağan qonaraq, tez-tez səslənirdi.

– İşimiz yaxşı olacaq, – deyə qız gülümsədi.

Oğlan soruşdu:

– Nədən bilirsiniz?

– Görmürsünüz sağsağan necə şadlıqla səslənir.

Oğlan dinmədi. Qızın zarafatı ona qəribə göründü. Çünki hər dəfə bu tayalara baxanda otun tezliklə qurtarıb mal-qaranın yemsiz qalacağı fikri onu dilxor edirdi.

– Gərək bir yol tapaq, – deyə qız ciddi ifadə ilə gözlərini uzaqlara zillədi.

Oğlan dedi:

– Təkcə bizim yerlər olsaydı dərd yarı idi. Bu il respublikanın hər tərəfində quraqlıq keçib. İşi də çətinləşdirən budur.

– Elədir.

– Ancaq, əlbəttə, hər yerdə vəziyyət bizimki kimi deyil. Məsələn, bu yaxında Sabir arteli var. Onların işini qarğıdalı düzəldib. Vaxtında əkib yaxşı məhsul götürüblər. Yaxşı da silos qoyublar…

…Onlar qayıdıb idarəyə gələndə beş-altı nəfər kəndli gurhagur yanan sobanın ətrafında halay vurub oturmuşdular. Otaq qəliz tənbəki tüstüsü ilə dolmuşdu. Dərhal söhbəti kəsib, təzə gələn qıza baxdılar. Şahlar sədr stolunun arxasına keçdi. Səlimə isə kətil götürüb, kəndlilərin yanında oturmaq istəyəndə hamısı hərəkətə gəlib, stullarını geri çəkərək, sobanın yaxınlığında qıza yer verdilər.

Aradan qısa bir sükut keçdi. Qəlyanını ağır-ağır tüstülədən yaşlı bir kişi kimsənin üzünə baxmadan təmkinlə:

– Yeprəmverdi deyib ki, düz üç ay bu cür qar olacaq.

Səlimə maraqla soruşdu:

– Yeprəmverdi kimdir, əmi?

Şofer Kərişlə üzüçapıq briqadir Xanhüseyn, hətta Şahlar da gülüşdülər.

– Yeprəmverdi, – üzüçapıq briqadir Xanhüseyn qıza izah elədi, – bu yanda, Şuşa qalası tərəfdə olur, keşiştəhər bir ermənidir. Deyirlər guya bir kitabı var, dünyada olacaq işlərin hamısı onda yazılıb.

Qoca dedi:

– Yəni bunun bir yalanı var ki, hırıldayırsınız? Yeprəmverdinin kitabını mən öz gözümlə görmüşəm.

– Bəs deyirlər o, kitabı heç kəsə göstərmir? – deyə kəndlilərdən biri dilləndi.

– Hamıya göstərməsə də Mövlamverdi babaya göstərər, – deyə üzüçapıq briqadir Xanhüseyn qəlyan çəkən qocaya işarə etdi. – Köhnə aşnadırlar.

– Sizə deyirəm ki, lap öz gözlərimlə görmüşəm, – deyə Mövlamverdi baba hərarətlə sözünə davam etdi, – vərəqləri saralmış, qaracildli köhnə bir kitabdır. Di gəl, onun hikmətinə bax. Balam, inişil xaç bayramında demişdi üç gün, üç gecə yağış yağacaq, yağdı yağmadı?

Şofer Kəriş o birilərinə göz vurub:

– Əşi, Mövlamverdi baba, – dedi, – bəs camaat danışır ki, Yeprəmverdinin Sağsağan dağındakı meteoroloji stansiyada bir bacısı qızı işləyir, guya hava haqqındakı məlumatın hamısını Yeprəmverdi dayısına o verir.

Mövlamverdi kişi oğlana sərt bir nəzər salaraq:

– Onu deyəndə qələt eləyir, – dedi, – sən də. Yeprəmverdi ilə biz dədə-baba dostuq. Dini ayrı olsa da, allah adamıdır. Dünyasında yalan danışmaz.

Sonra birdən daha da qızışaraq: – Ay küçük, – dedi, – o kişiyə nə düşüb yalan danışsın? Yalan demiş səndən-məndən pul istəyir, ya bir ayrı təmənnası var? Hamısı kitabdadır, başa düş.

– Ona görə ala çiçəklərin balını eyzən daşıyıb aparırsan Yeprəmverdiyə dayna.

– O sənin borcuna döyül, aparıram, birə beş də əvəzini götürürəm. Bu mahalda kimin arısı, maşallah, mənimkilər kimi işləyir?

– Yüz ilin arıçısısan…

– Yüz ilin arıçısı olmaqla döyül. Sən hələ uşaqsan, maşın sürməyinə baxma.

Bu zaman qapı açıldı. Əynində boynu çal dərili palto, başında eyni dəridən ortası batıq general papağı olan Çıraq dayı girərək salam verdi.

– Əleykəssalam, – deyə Mövlamverdi babadan başqa hamı yaşca Çıraq dayıdan kiçik olduğu üçün ayağa qalxdı.

– Yeriniz nə yaxşı istidir… – deyə Çıraq dayı yaşının səksəni keçməsinə baxmayaraq, biri də zədələnməmiş gözəl ağ dişlərini göstərib gülümsədi. Sonra stul çəkib oturaraq: – Ay Mövlamverdi, – dedi, – görəsən Yeprəmverdi bu qışa nə deyir?

Mövlamverdi baba qəlyanının gözlüyünə baxaraq, sərt cavab verdi:

– Hər nə deyir deyir də…

– Ay səni, Mövlamverdi… – deyə Çıraq dayı bərkdən güldü. Və birdən otağın yarıqaranlığında oturmuş Səliməni görərək: – Bıy, bacıqızı dirilib ki… – dedi. – Necəsən?

Və qızın cavabını gözləmədən əlavə etdi: – Amma yamanca donmuşdun. Şahlar böyürdən çıxmasaydı işlər əngəl olacaqdı.

Onun təzəcə təraş edilmiş çəhrayı sifətindən ətrafa bahalı odekolon ətri yayılırdı. O, papağını çıxarıb, dizinin üstünə qoydu. Çal saçları qısa vurulmuşdu. Qumral bığlarına yenicə dən düşürdü.

– Gecə o güllələri sən atmadın? – deyə Şahlar soruşdu.

– Mən atdım… Bu il canavarın ilidir, dedim, quduz dəymiş qabağınıza-zada çıxar.

– Yaman yerinə düşdü.

– Nə?

– Güllələr.

– Yəni bir şey var idi?

Oğlan söhbəti açdığına peşman olaraq gözlərini endirib, qaşqabaqla cavab verdi:

– Var idi.

– Əşi, nə deyirsən? Bir idi?

– Yox.

– Bəs neçə idi? Adam oğlusan, bir əməlli danış görək.

– Nə danışacağam, görünməmiş iş-zad deyil ki…

– Neçəydi? – deyə Çıraq dayı təkrar soruşdu.

– Deyəsən, dörd idilər. – Oğlan könülsüz cavab verdi.

– Bu nə deyir… Nə qayırırdılar?

– Nə qayıracaqdılar…

– Dişlərini itiləyirmişlər, – deyə şofer Kəriş, maraqla qulaq asan qıza baxıb gülümsədi.

– Bəs neylədin? – Çıraq dayı soruşdu.

– Neyləyəcəkdim, tapançam-zadım var idi?.. O güllələri atmasaydın…

Oğlan gözucu qız tərəfə ani bir nəzər salıb susdu. Daha heç nə söyləmədi.

Xanhüseyn dedi:

– Güllənin səsini eşidib əkiliblər.

– Siz ölmüyəsiniz, – deyə Çıraq dayı kəndlilərə sarı döndü, – elə bil o dəqiqədə biri mənə dedi ki, çıxar bir-iki güllə at… Sən demə, quduz dəymişlər ləzzətli tikə tapıbmışlar. – Çıraq dayı qıza baxıb bərkdən güldü.

– Kəndirləri üzülməyibmiş, – deyə Mövlamverdi kişi qəlyanını qurdalayaraq öz-özü ilə danışırmış kimi dilləndi.

Şofer Kəriş özünü tox tutaraq:

– Xıdır İlyas köməklərinə çatıb, – dedi.

Mövlamverdi kişi onun oxu hayana atdığını duyaraq:

– Axı beləsiniz ki, – dedi, – indi heyvana verməyə ot da tapmırıq. Yüzü addamışam, amma Qartallı Dərədə quraqlıq olduğunu görməmişdim.

– Yaxşı, əşi, bu ot məsələsində rayon bizə kömək eləyəcək ya yox? – deyə Şahlar Çıraq dayıya müraciət elədi.

Kişi qaşlarını çatıb, ciddi ifadə ilə cavab verdi:

– Rayon heç nə eləyə bilməyəcək. Özünüz başınıza çarə qılın. Bu saat hansı kolxozdan ot istəmək olar? Keçən quraqlıq hamını soxub qoz qabığına. Onlar da sizin kimi.

– Onda, deyirəm, mən iki-üç maşın götürüm aşım Ermənistana.

Araya qısa bir sükut çökdü.

Kəndlilərdən biri:

– Bu qiyamətdə, – dedi, – Ermənistana getmək olar?

Yol-iz hamısı tutulub.

Çıraq dayı:

– Özünüz bilin, əgər bir şey çıxarsa gedin. Oturub gözləməklə göydən ot düşməyəcək. Hər halda getməməkdən getmək məsləhətdir.

Şahlar:

– Ancaq özümüzdəki iki maşınla iş aşmaz. Heç olmasa ikisini də gərək sən düzəldəsən, Dörd maşın yenə bir şeydir.

Çıraq dayı bir an fikrə gedəndən sonra:

– Yaxşı, – dedi, – Sabir kolxozundan xahiş edərəm, iki maşın verərlər.

Sonra Çıraq dayı oturanlara müraciətlə soruşdu:

– Siz nə deyirsiniz?

– Biz nə deyəcəyik, – üzüçapıq briqadir Xanhüseyn cavab verdi, – onsuz da maşınlarımız işsizdir.

– Bu qiyamətdə o gədikləri maşın qalxıb-enə bilməz, – deyə bayaq etiraz eləyən kəndli, əlini pəncərədən görünən qarlı dağlara tərəf uzatdı, – düz-dünya buz bağlayıb.

– Gedərik! – deyə şofer Kəriş ötkəm cavab verdi. Çıraq dayı ona baxıb:

– Ay gözünə dönüm, – dedi. – Bağdagül necədir?..

– Canına dua eləyir, əşi…

– Sənə dedim arvadı ver getsin ərə…

– İndi nə olub ki, əşi? – deyə Kəriş soruşdu. Gülüşdülər.

– Görmürsən nə qədər kökəlib…

– Əşi, sən allah, elə demə arvada gözün dəyər. – Çıraq dayı qəşəng, sağlam dişlərini göstərərək güldü. Sonra Şahlardan soruşdu – Özünlə kimi aparacaqsan?

– Heç kimi. Şoferlər, bir də mən.

– Bəlkə yenə adam götürəsən?

– Lazım deyil. Adam bizə neyləyəcək?

– Yaxşı özünüz bilin.

– Ancaq mənim bir sözüm var, – deyə şofer Kəriş iclasdaymış kimi Çıraq dayıya müraciətlə şəhadət barmağını yuxarı qaldırdı.

– De görək.

– Sözüm budur ki, Mövlamverdi baba gedib Yeprəmverdi ilə məsləhətləşsin görək biz yola çıxan günü külək əsəcək ya yox.

Çıraq gülüb:

– Qələtini elə, – dedi. – Kişiyə sataşma. Mövlamverdi kişi qəlyanından bir qullab vurub, sakitcə cavab verdi:

– Axı sənin gətirdiyin otun xeyir-bərəkəti olar?

…Günortaüstü Çıraq dayı, Şahlar və Səlimə idarədən çıxdılar.

– Bizə gedəcəyik, – deyə Çıraq dayı qıza müraciət etdi. – Sən Zinyət xalanla tanış olarsan. Mən də bu cavanın dərsini verərəm.

– Dərs? – deyə qız təəccüblə səsləndi.

Şahlar gülümsədi:

– Nərdtaxtanı deyir.

Sonra kişiyə müraciətlə:

– Yaxşısı budur bizə gedək, – dedi.

Çıraq dayı bir an ayaq saxlayıb:

– Nə vaxtdan belə söz qaytaran olmusan? – deyə oğlana tərs bir nəzər saldı.

Şahlar Çıraq dayının ağına-bozuna baxmadan ağzına gələni deyəcəyini bildiyi üçün dərhal razılaşdı:

– Yaxşı, əşi, nə olar, sizə gedək.

– Bəs sizin eviniz rayon mərkəzində deyil? – Səlimə soruşdu.

– Orada da oluruq. Ancaq əsil evimiz buradadır. Bəzən mən gəlirəm, bəzən də Zinyət xalan ora gəlir.

Onlar səliqə ilə tikilmiş ikimərtəbəli evin pilləkənini qalxıb, böyük şüşəbəndə daxil oldular. Qırmızı rəng çəkilmiş döşəmə güzgü kimi parıldayırdı. Şüşəbəndən artırmaya üç qapı açılırdı.

Çıraq dayı:

– Soyunun, – deyib əvvəlcə özü ağır mahud paltosunu və papağını çıxarıb mərmər əlüzyuyanın yuxarı tərəfində qoyulmuş asqıya keçirdi. Bu zaman onun özündən qırx yaş kiçik olan arvadı Zinyət bacı içəridən çıxaraq qonaqlara «xoş gəlmisiniz», – dedi və irəliləyib Səlimə ilə əl tutuşdu. Bu, ortaboylu, göygöz, sarısaç, nazik bir qadın idi. Əynində bahalı yun jaket, göy şevyot tuman, ayaqlarında ətrəng ipək corabla qırmızı məxmərdən tikilmiş ev başmağı var idi.

– Sən də xoş gəlmisən, ay təzə sədr, – deyə Zinyət bacı gülümsəyərək Şahlara baxdı. – Çıraq əmin gəlməsə ömründə buralara üzükməzsən.

Çıraq dayı özü Səlimənin paltosunu alıb asqıya keçirtdi. Sonra orta qapıdan böyük qonaq otağına daxil olub, üzərinə qiymətli məxmər süfrə salınmış stolun ətrafında əyləşdilər. Aşağı başda tuncdan qayrılmış qədim və orijinal bir soba yanırdı. Pəncərələrə tül pərdələr, divarlara zərif xalçalar vurulmuşdu. Hər şey təmiz və təravətli idi.

– Sən buralara dübarə xoş gəlmisən! – deyə Çıraq dayı yerli adətə uyğun olaraq, öz evində qızı təkrar salamladı.– Buralar hamısı sənə peşkəşdir.

Sonra arvadına tərəf dönərək: – Zinyət xalası, – dedi, – bax, həmin donan qız budur.

Zinyət:

– Şükür, sağ-salamat qurtarmısınız, – dedi və oğlana baxıb əlavə etdi. – Nə yaxşı ki, bu qəhrəman gəlib çıxıb.

Çıraq dayı zərləri fil sümüyündən qayrılmış nərdtaxtanı gətirib stolun üstünə qoyaraq açdı və zərin birini özü götürüb, o birini Şahların qabağına tulladı:

– At görüm.

İkisi də zərləri tulladılar. Çıraq dayı başlamalı oldu. O, zərlərin ikisini də əlində tutaraq oğlana baxdı:

– De görək nədən?

– Özün de.

– Sən boz ürgədən, mən də nədən deyirsən ondan.

– Boz ürgə elə-belə sənə qurbandır, əşi, ancaq ondan oynamaram.

Zinyət bacı:

– Şahlar, – dedi, – boz ürgəni heç bütün bir mahala dəyişməz.

– Bilirəm, – deyə kişi zərləri atdı. – Anası Gülnisədən də çox istəyir. (Yerli zarafat qaydalarına görə gərək «atası Bəndalıdan da çox istəyir» deyəydi. Lakin elə demədi. Çünki bir zamanlar bu yerlərdə birinci igid sayılan ağır təbiətli Bəndalı onun nəzərində hər cür zarafatın fövqündəydi.)

Zinyət bacı o biri otağa keçib büllur qablarda gilənar, zoğal mürəbbəsi, balaca armudu stəkanlarda çay gətirdi. Çaylardan qızılgül ətri qalxırdı. Sonra Zinyət bacı qırmızı atlas cildli bir albom gətirib qızın qabağına qoyaraq:

– Darıxsanız baxın, – dedi.

Özü isə yenə o biri otağa keçdi.

Çıraq dayı ilə oğlan qızğın nərd oynamaqda idilər.

Birinci oyunu Çıraq dayı apardığından kefi kök idi. Quş dili oxuyurdu. – Ay bala, – deyirdi, – Çıraq əmin bunu Təbrizdə öyrənəndə heç sənin anan Gülnisə də bu dünyada yox idi. İndi gəlib mənim qabağıma daş qoymaq istəyirsən?!

Səlimə albomu açıb, birinci səhifədəki şəklə baxırdı.

Bu, üç nəfərin birlikdə alınmış portreti idi,

Ortada, gümüşü papaq altından top birçəyi çıxmış, əynində sərdarı, belində üç qatar patron, ayaqlarında şişburun uzunboğaz çəkmə olan ortayaşlı bir kişi oturmuşdu. Onun arxasında isə eyni cür geyinmiş və əllərində tüfəng olan iki cavan oğlan dayanmışdı.

Səlimə oğlanlardan birinə işarə ilə Çıraq dayıdan soruşdu:

– Bu sizsiniz?

Çıraq dayı gözünü nərdtaxtadan çəkərək şəklə ani bir nəzər salıb: – Bəli, – dedi, – mənəm… Nə yaxşı tanıdın… O ortada oturan da Səttarxandır.

– Məşhur inqilabçı Səttarxan?

– Bəli. Təbrizdə çəkdirmişdik, – deyə kişi, tələsik cavab verib zərləri tulladı.

– Siz cənubi azərbaycanlısınız?