Мангу латофат: бадиалар

Шеър:

 
Ичинг чойу ўтирунг беҳуда ғийбат сотиб, эй халқ,
Келур қиш бир вақт, қолмас сизга бу давру давронлар.
 

Қандайдир фавқулодда осуда ва ўта ялқов манзаралар! Чўлпон бу такасалтангликлардан фарёд кўтаради. Ҳар бир сўзининг орасида: ахир шундай ҳам яшаб бўладими, биродарлар?! – деб изтиробланиб сўраётганга ўхшайди. Фаслга қараб яшаш ҳам ночорликдан! Миллий қизиқишларнинг ҳаддан ортиқ камайиб кетганидан! Юқоридаги Чўлпон парчасида «хушёқмас халқ» деган иборага эътибор бердингизми?

Чўлпон ҳам, Фитрат ҳам, Мунаввар Қори ҳам, Беҳбудий ҳам ўз халқини беҳад севадилар, унга, унинг равнақига жонларини фидо қилишга ҳар қачон тайёр турадилар. Шу билан бирга, тўғрироғи, шунинг баробарида халқнинг оёғи иллатларга чирмашиб ётишига тоқат қилолмайдилар. Бу аёвсиз иллат занжирларини фақат ўткир қурол билангина даф қилиш мумкинлигига ақллари етади. Шунинг учун танқидларида – миллий танқидларида шафқатсиз сўзларни айтишдан чўчиб ўтирмайдилар. Табибнинг кўнгли бўш бўлса, касал оёққа турмаслигини яхши ҳис қиладилар. Халқнинг умумхос психологиясидаги иллатни ёш Чўлпон «хушёқмаслик» деб белгилайди. Чор-ночор турмуш кечираётган халқ қандай бўлсин ахир: хушёқмас бўлади-да! Фитратнинг мунозараларидан кўрдикки, мулла ва саводхон уламолар аксар халқ учун қилинадиган барча яхшилик ва ислоҳий ҳодисаларни куфр деб эълон қиладилар ёки жуда шафқатлари келганда, бу яхшиликларга халқнинг нафратини уйғотишга ҳаракат этадилар. Халқнинг тарихий бир даврдаги ҳолатини англатиб турадиган бу таърифга Чўлпон тасодифан келган эмас. Илгарироқ, ўқишга кетаётган Муҳаммадёр тўлқинланиб, хаёлан ватандошларга шундай хитоб қилган эди: «Эй, ватандошларим! Қачонгача бу ғафлат? Нимага бунча хушёқмассизлар. Ахир, сизлар ҳам одам-ку! Одамлардек ҳаракат қилингизлар… Уйқудан кўз очинглар! Илм, маърифат ва ҳунар изланглар! Вақт етди, балки ўтди!»

Фитратнинг «Ҳинд сайёҳи қиссаси»да донишманд сайёҳ қаршида алоча тўқувчи моҳир устадан, Оврупода ўз ишларининг ўн – йигирма, ҳаттоки юз – икки юз йил кейинги ривожини кўзда тутадилар, сиз ҳам ҳунарингизнинг келгуси тақдирини ҳеч ўйлайсизми? – деб сўрайди. Шунда уста: «Ҳозир ишимиз яхши, ўн йилдан кейин ким тириг-у ким ўлик», деб жавоб беради. Хушёқмасликнинг моҳиятини англаяпсизми? Агар у миллатнинг ҳатто энг илғор намояндалари – моҳир ҳунарманд усталар психологиясига ҳам сингиб кетмаганда, Чўлпон ҳам, Фитрат ҳам унга алоҳида эътибор бериб ўтирмас эдилар. Хушёқмаслик унча оғир касаллик эмасдай кўринади. Лекин моҳиятан олиб қаранг-чи! Хушёқмаслар охир-оқибатда келажакларини йўқотиб қўядилар. Уларнинг нонларини бошқалар ейди, бойликларини бошқалар ўзлаштиради, ерларини бошқалар экади, курсиларида бошқалар ўтиради, уйларини бошқалар эгаллайди. Хушёқмасларни ҳаётдан тобора нари суриб чиқаверадилар. Неъматлардан маҳрум этадилар. Сўфизода бир шеърида азбаройи куйиб кетганидан айтган эди:

 
Мусулмонлиғ агар тул бўлса, мўминлар,
                                                   парангланглар.
 

«Паранглашиш» – бу ўринда образ. Бир ҳолатдан иккинчи ҳолатга ўтишнинг белгиси. «Паранглашиш» – ҳаётни бошдан-охир илм-маърифат деб тушуниш ва шунга кўра ҳаракатланишдир. Фитрат, Чўлпон, Мунаввар Қори тасвирлаган ҳаётда одамлар ўзларини гўё бошқа, шундан бошқа ҳаёт йўқдай тутадилар. Улар бошқа ҳаётлар ҳам борлигини тасаввурга ҳам келтирмайдилар. Бошқа – нисбатан юксак даражали ҳаёт борлиги англанмаган эди. Одамларда бу тушунча ёришмаган эди.

Интилишлар сўнган эди.

Фитрат, Мунаввар Қори, Чўлпоннинг миллий танқиди миллий сўнган интилишларнинг чироғини қайтадан ёкиш мақсадини ўз олдига қўйди. Улар ўз аччиқ ва аламли миллий танқидлари воситасида халқнинг дид-фаросатини қайтадан бино қилишни кўзладилар. Миллатга қарата айтилган «Парангланглар!» нидосини улар том маънода тушундилар ва том маънода шунга томон қадам ташладилар.

Уламо, қози, мулла, уста… – булар ўша даврда миллат шонасининг устунлари эдилар. Лекин устунлар умумий эътиборсизлик, хушёқмаслик натижасида ё қийшайиб, ё чириб миллатнинг муқаддас ўйини кўтариб туришдан ожизланган эдилар.

Фалсафа ва психологияда англанган зарурат деган кўпқиррали тушунча бор.

Миллатнинг тараққиёти фақат малака, ранг-баранг салоҳиятлар, юксак иқтидорли интилишлар, кашфиётчилик, ихтиролар руҳи билан яшаш орқали юзага чиқади. Буларни ҳар қандай миллат – унинг ёшу кичиги, давлатманду ўртаҳоли англаб етиши – англанган заруратга – ўз кундалик ҳаётининг таомилига айлантириши – ўз келажагини таъмин этиш билан баробардир.

Яна бир муҳим хулоса шуки, буларни англаб етиб, ўз турмушининг заруратига айлантиролган миллат камбағал бўлмайди. Унинг камбағали бошқаларнинг энг бойига тенг бўлади.

Муқаддас ваҳий китоб хабар беради: бизнинг амалларимиз бизга бир умр ҳамроҳ бўлади. Дилимиз нимани касб этган бўлса, ўша бизники.

Дилимиз фаровонлик ва мунавварлик касб этишини қанчалар истаган эдилар миллатимиз тараққиёти ва равнақининг элчилари!

Фойдаланилган адабиётлар:

Фитрат. Ҳиндистонда бир фаранги ила бухороли бир мударриснинг бир неча масалалар ҳам усули жадида хусусида қилғон мунозараси. Туркистон кутубхонаси. Биринчи жилд. 1913 йил. Мутаржим: Ҳожи Муйин ибн Шукрулло Самарқандий.

Фитрат. Ҳинд сайёҳининг қиссаси. «Шарқ юлдузи» журнали, 1991 йил, 8-сон. Мутаржим: Ҳасан Қудратуллаев. Сўз: ЎзФА мухбир аъзоси Бахтиёр Назаров.

Фитрат. Шеърлар. «ЎзАС», 1987 йил 11 декабрь. Нашрга тайёрловчи: Наим Каримов.

Чўлпон. Асарлар III жилдлик. II жилд. Тошкент – 1993. Нашрга тайёрловчи: Дилмурод Қуронов.

Сўфизода. Тароналар. Тошкент – 1968. Тўплаб нашрга тайёрловчи – Тўлқин Расулов.

Мунаввар Қори. Никоҳ тўғрисида. Рисола. «Тараққий», 1906 йил, 8-сон.

АМИР НЕГА БЕҲБУДИЙГА ҚЎЛ БЕРМАДИ?

Бадиа

Бухоро қайнарди. 1917 йилнинг апрели эндигина бошланган эди. Бухорода ўлим шарпаси кезарди. Каллалар кесиларди. Дарралар визилларди. Айний амирнинг обхонасида инграб ётарди. Маҳбуслар орқангизни бўйрага бериб ётинг, бўйра калтак зарбидан илвираган этингизни қотиради, дейишар. Айний инграб улардан оёқ-қўлларини уқалашни илтижо қиларди. Бўйра эскириб кетган, ҳамма ёғига қон ва эт парчалари ёпишиб ётарди. Лекин тажрибакор маҳбуслар нечукдир бўйра жароҳатни қотиради деб ўйлашарди. Буни фақат маҳбусларгина билишар, агар амир одамлари ҳам билсалар, албатта обхонадан бўйраларни чиқариб ташлаган бўлардилар…

Мен ўз-ўзимга: астағфурилло, астағфурилло! – дейман. Бунчалар ваҳимали қилиб ёзмасликнинг иложи йўқми? Иложи йўқ! Чунки буни ўз бошидан кечирган одам шундай ёзган.

1917 йилнинг апрели бошланганда Бухорода усули қадим ва усули жадид ўртасида даҳанаки тортишувлар жуда қизиб кетган, иш ҳали очиқ жанг ва алғов-далғовга етиб бормаган, вазият қил устида турарди.

Амир ва унинг аъёнлари икки ўт орасида қолган эдилар. Амир нима қилишини билмас, тинмай телефон орқали рус консули Миллер ва унинг ишончли одамлари билан маслаҳатлашарди. Консулнинг ўзи ҳам февралдан бери ақли ғоят шошган, янги ҳукуматнинг сиёсатига ўрганолмас, шунинг учун осон ва қулай деб эски, ўзига яхши таниш сиёсат ва дасисани давом эттирарди.

Бухоронинг ўт-олов ёшлари эса ислоҳотлар ва эркинликлар талаб қилардилар. Улар ўз вақтлари келганлигини англар ва замон энди ўзгаришлар замони бўлажагини амирдан кўра теранроқ тушунар эдилар. Амир ҳам европача ўқиган, дунёнинг паст-баландига ақли етар, Русиядай улуғ мамлакатда қудратли чор ағдарилиб, ғаройиб-ғаройиб ўзгаришлар бўлиб турганда, Русияга қўшни ва дўст Бухорода бундай ўзгаришлар бўлмаслигига ҳеч ким кафолат беролмас эди.

Лекин нима қилиш керак? Манғитлар тахтини қандай сақлаб қолса бўлади?

Амир консул Миллер билан маслаҳатни бир жойга қўйиб, Бухорода ислоҳотлар ўтказишга қарор берди. Миллер жаноби олийлари номидан бир манифест тайёрлайдиган бўлди. Манифестни саодатли бир айёмда, тантанали бир вазиятда эълон қилишга келишдилар.

Миллернинг одамлари бутун Бухорода ислоҳотлар манифеста эълон қилинармиш деган гапни бир неча кун бурун тарқатдилар. Халойиқ ўртасида шов-шув қизиб кетди. Манифест хабари усули қадимчилар ва усули жадидчилар ўртасидаги алангали баҳсларни янада қизитиб юборди.

Бухоро амири Олимхоннинг ислоҳот ҳақидаги фармони рус элчихонасининг бошлиғи Миллер томонидан ёзилиши ва тайёрланиши бир ажойиб ҳодиса бўлса, иккинчи ундан қолишмайдиган ажойиб ҳодиса, бу фармон эълон қилинмасдан ўн кун илгари Туркистон губернатори Куропаткиннинг 25 мартда Самарқанд волийсига хат билан мурожаат қилиши эди.

Бу хатнинг мазмунига кўра, Бухоро амири ёки у ердаги рус консулхонаси Туркистон губернатори Куропаткинга мурожаат этишиб, ўз ислоҳотлари тўғрисидаги фармондан хабардор этишган ва шу билан бирга шу ислоҳоти шаръия муносабати билан Бухорога қўшни халқ ўртасида қўзғолон ва норозилик чиқишидан ҳадик баён қилинган эди. Генерал Куропаткин қўшни Туркистондан Бухорога таҳдид солинишининг олдини олиш мақсадида Самарқанд волийсига огоҳлантириш хати билан мурожаат этган эди.

Куропаткиннинг ушбу хати Самарқанд ижроия қўмитаси мажлисида махфий муҳокама қилиниб, аҳволни билиш учун Бухорога бир неча кишидан иборат вакиллар жўнатиладиган бўлди.

Маҳмудхўжа Беҳбудий ҳазратлари Самарқанд мусулмонлар ижроия қўмитасининг иккинчи раиси сифатида Бухорога юборилган Самарқанд (Туркистон) вакиллари орасида бор эди.

«Ҳуррият» газетасининг 1917 йил 1 май сонида ана шу воқеалар муносабати билан муфти Маҳмудхўжа Беҳбудийнинг «Бухоро воқеалари ва дафъи туҳмат» деган мақоласи чиқди.

Мақола менга ғоятда мароқли бўлиб туюлди.

Аввало у амирнинг манифест қандай сиёсий вазиятда ва нима мақсадларни кўзлаб қабул қилинганлигини кўрсатса, иккинчи бир ёқдан Беҳбудий тақдирида бурилиш нуқтаси бўлганлигини ҳам англатади. Шунинг учун ҳазратнинг ушбу мақоласини тўла келтириш, яъни бу замонамиз кўзи билан қайта ўқиш ва шарҳлашга эҳтиёж бор.

Мақола шундай бошланади:

«Санаи ҳозира 5-нчи апрелда Самарқанд ижроия қўмитаси мажлисида раис мажлис тарафиндан хуфия машварат борлиги эълон қилиниб, генерал (Куропаткин) нинг Самарқанд волийсига 25 мартда ёзган расмий бир мактуби музокарага қўйилди.

Бухоро амири ва ё рус консулининг мактуби сабабиндан (Куропаткин) ушбу мактуб ила Самарқандга мурожаат этган эди. Гўё Бухорода кенг бир ислоҳот шаръия жорий этар эканким, Бухоро ҳамсоясиндаки халқнинг Бухорога фасод нашр қилмоқларидан қўрқуш борлиги мутлақ бир суратда баён қилинур эди.

Мактуб сарбаста ёзилгани учун ҳар ким бир навъ англар эди. Охирда мажлис қарор қўйдиким, Уврупо аҳлларидан жанобон (Чартуф) ва (Гартсфилд), мусулмонлардан Маҳмудхўжа Беҳбудий ва мулла Ҳайдарбек Абу Саъид ўғли, яҳудийлардан (Исохоруф) фуро Бухорога бориб, аҳвол ила ошно бўлсунлар ва аларга лозим маълумотлар берилди…»

Бу ерда бир неча савол ўртага ташланади:

Нима учун амир Куропаткинни ўз ислоҳотидан хабардор қилаётир?

Нега «шаръий ислоҳот» жорий этишни мақсад қилиб қўйган амир шу боис Бухоро ҳамсояларидан, бу ўринда Самарқанд (Туркистон) халқидан хавфсираб турибди?

Ислоҳот сабаб бўлиб, Туркистон ва Бухоро ўз-ўзидан бирлашиб кетиши мумкинлигидан қўрқиш оралаганми юрагига?

Нега «фасод»ни у Бухоронинг ўзидан эмас, Самарқанддан кутади? (Унинг «фасод» деганини «озодлик» деб англамоқ керак. Бу турли сўзлар турли тоифалар ва табақалар тилида тамомила бошқа-бошқа маъноларни англатиши мумкинлигига яна бир ёрқин мисол. Амир учун «фасод», эзилганлар учун озодлик)…

Амир ва Бухоро ҳукумати Россиядаги феврал инқилобидан ғоятда шошиб қолганлигини эслатган эдик. У қандай бўлмасин, демократик ислоҳотларни тўхтатиб қолишни кўзларди. Бухорога четдан исён оралашини истамасди. Аллақачон чириб тугаган ҳокимиятни яна бироз чўзиш учун ажиб бир найранглар устида бош қотирарди. У ҳаммани чалкаштириб юборишни хоҳларди: ўзгаришчи Россияни, ўзгаришчи Туркистонни, ўзгаришчи жадидлар ва Бухоро ёшларини… – ҳаммасини! Гарчи муваққат Россия ҳукумати ислоҳотларни амирнинг ўз инон-ихтиёрига ҳавола қилган бўлса-да, лекин амирнинг бу кучларнинг биронтасидан хотиржамлиги йўқ эди. Уларнинг бари уни қўрқитарди. Бу ўринда Беҳбудий қўллаган «муғлақ» сўзига эътибор беринг. У берк, ноаён, сирли, чалкаш деганга ўхшаш маъноларни англатиши мумкин.

Амир ўзи хоҳлайдими йўқми, – албатта хоҳламасди! – жаҳоншумул миқёсдаги сиёсий гирдоб ичига аллақачон тушиб бўлган эди. Бу гирдобнинг қанчалар даҳшатли эканлигини англармиди англамасмиди, айтиш қийин. Лекин унинг бутун хатти-ҳаракатлари, у яратган ҳукумат машинасининг хатти-ҳаракатлари ҳаммаси гирдобда қолганларнинг аҳволини эслатади. Ўзи чалкашиб ётган одам бошқаларни ҳам бутунлай чалкаштиришни пайида бўлади. Шунинг учун унинг Куропаткинга «фасод» ва унинг олдини олиш ҳақида ёзган хатини ҳеч ким тушунолмайди. Беҳбудий бу ҳолатни жуда топиб айтади: «Ҳар ким бир навъ англар эди»…

Беҳбудий давом этади:

«Бизлар 6 апрелда Бухорога бордук. Вогзалда (Миллер) жанобларини кўруб, бир вогунда ўлтуруб қоғозларимизни кўрсатдук. Ул киши деди: «Бу кун жаноб олий амир ҳазратлари катта ва кенг бир манифест эълон қилурлар, сизларнингда Арк олийга бормоқингиз мумкиндур…»

Сафир ила бир вогунга ўлтурдук. Мазкур манит ила форсча ва русча бир хейли сўйлади: «Сизни ғойибона танийман. Ушбу манифестни ҳануз ҳеч ким ўқигон йўқ, биринчи дафъа сизга кўрсатурман» деб матбуъ бир қоғоз узатди. Ташаккур айтиб, олиб ўқидум. Икки-уч еринда ирод айтдим. Баъзисига жавоб берди. Вогун ичида яна икки форсидан ноиби ҳам бор эдиким, орамизда бир хейли суҳбат ва баҳслар бўлуб ўтди…»

Бу ажойиб парчадан бизда яна бир неча саволлар турилади: нега амирнинг ҳали эълон қилинмаган манифести, яъни фармони рус консулининг қўлида турибди? Нега расмий дипломат ўта расмий ва буткул давлат аҳамиятига эга бўлган фармонни бутунлай бегона бир одамга ўқитяпти?

Буларнинг бари нималарни англатади?

Албатта, Бухоро Россия ҳомийлигидаги хонлик эди. У ҳали мустақиллигини тўла йўқотиб улгурмаган эди.

Аслида шундайми?

Бу икки ҳолат амирнинг расмий ҳукумат идоралари ҳам, бу идоранинг фармонлари ҳам мутлақо бошқа кимсалар қўлига ўтиб кетганлиги, амир ва унинг фармонлари тамомила ўйинчоқ бир вазият касб этганлигини кўрсатади.

Юртнинг тақдири ва келажагини ҳал қиладиган манифест, яъни фармони олий кимлар томонидан тайёрланганлиги ва кимлар томонидан жорий этилаётганига эътибор беринг. Ўйинчоқликнинг энг сўнг ва энг тубан даражасида мамлакат ва унинг амири шу ҳолга тушса керак. Лекин… Миллернинг манифестни Беҳбудийга кўрсатишидан мақсади нима? Унинг фикрини олмоқчими ёки бир нарсага зимдан тайёрламоқчими?

Беҳбудийни ўқишда давом этамиз:

«Бизлар ҳам бирга 7 апрелда соат тўққизда Аркга бордук. Соат ўнгача бир меҳмонхонада чой ичиб ўлтурдук. Насрулло қушбеги ила бир хейли сўйлашдук. (Миллер) жаноблари киссасидан манифестнинг аслини чиқоруб, қушбегига берди. Қуйисига амирнинг катта давра муҳри босилган эди. Қушбеги ўқуб кўруб қўл қўйди.

(Миллер) жаноблари асл нусхани менга берди. Охиригача яна ўқуб чиқдим. Таҳрирининг бир неча жойига сакталари бўлуб, хатни баъзан маънони бузар эди. Ғoлибан, муни мусулмони била тургон рус ёзон эди…»

Шу ерда андак тўхтаб ўтамиз. Бу ерда ҳам яна манифест, яъни ислоҳот тўғрисидаги амир фармонининг эгаси ким деган савол туғилади. Қушбеги Бухоро ҳукуматида амирдан кейинги энг йирик мансабдорлардан бири. Фармони олийни яратишда қушбеги, қозикалон, амирнинг саводхон мирзолари бош чолғучи бўлиш ўрнига улар бутунлай четда қолиб, ташаббус консулнинг қўлига ўтиб кетганлиги ва ҳозиргина ўқиганимиз Беҳбудий парчасида қушбеги консулга эмас, консул қушбегига фармони олийнинг асл нусхасини қўл қўйиш учун бераётгани ўта таажжубланарли ҳолдир. Бундай тартиб-усуллар бошқа давлатлар тажрибасида бўлганми йўқми, ҳозир айтиш қийин, лекин бўлган бўлса ҳам, бу ўта таҳқирли бир ҳодисаи усул каби қабул қилингандир эҳтимол.

Нима бўлдийкин? Амир бундай бениҳоя муҳим манифест – фармони олийни ёзишни ўз муншиларига ишонмадимикин? Уларнинг жимжимадор, болохонадор тили замонавий ислоҳот манифестини ёзишга ўтмайди ва ўрганмаган ва бинобарин, улар буни қойиллатолмайдилар деб ўйладимикин?

Ёки ислоҳот тўғрисидаги барча ташаббус амир ҳукумати томонидан эмас, консулхонадан чиқдимикин ва фармони олийни ҳам консулхонанинг ўзи ёзиб қўя қолдимикин? Албатта, консул ва консулхона амир жаноби олийларини уринтиришни, бошоғриғи қилишни, унинг шошган хаёлини янада шоширишни истамагандир. Лекин консулнинг буни андаккина бўлсин пардалашга уринмагани жуда-жуда қизиқ. Одам беихтиёр бир хаёлга боради: балки ўзга мамлакатнинг консулхонаси ҳам Бухоро амирлигининг ўз аркони ва идорасига айланиб кетгандир… Акс ҳолда қандай қилиб ўзга мамлакат ҳукуматнинг ички фармонлари ва ички ҳаётига бунчалар теран аралашиши мумкин? Тушунишга ақл ожизлик қилади. Балки ҳамма нарса ўтакетган ожизликдадир… Агар амирнинг ҳурмат-эътибори шу даражага тушиб қолган бўлса… яна нимани орзу қилиш мумкин?

Беҳбудий давом этади:

«Соат 10дан ўтди. Бизларни «Раҳимхоний» меҳмонхонасига олиб бордилар. Меҳмонхона 20 – 30 газ узунликинда, 12–15 газ ҳам энликинда бўлиб, тўртдан уч ҳиссаси уламо ва акобири Бухоро ва табъаа билан тўлган эди. Бизлар бир кунжда турдук, беш дақиқадан сўнгра Насрулло қушбеги жаноб олийни олиб келди. Ҳамма туруб таъзим бажо келтурдилар.

Миллер ва нойиблари ила мир кўрушди. Бир кўрпача, бир заррин лўла қўйилган эди. Амир анинг устига мурабаъ ўлтурди. Аммо семизлигидан заҳмат чекар эди. Халқ амирни дуо этди. Қушбеги фармони ҳумоюндан бир нусхасини жаноб қози калон Шариф махдумга берди. Амирнинг ўзи ва ҳамма ҳозирун тек турган ҳолатда жаноб қози калон баланд овоз ила охиргача ўқудилар.

Халқ яна амирни дуо этди. Баъзи ёшлар: «Яшасун амир ҳазратлари!» деб чоқирдилар…»

Беҳбудий саҳналарнинг ўзгаришини қанчалар гўзал чизади. Унинг гўзаллиги ўта аниқлигида ва энг муҳим ҳолатларни бениҳоя зийраклик ва заковат билан илғаб турганида. Ўзгаришни сездингизми? Энди фармони олийни, яъни манифестни ўқиш учун қози калонга консул ёки амир эмас, қушбеги узатади. Жамоат ўртасида андак одоб сақлаш зарурлигини консул, амир ва қушбегилар ҳис қилдилармикин? Мени бу ерда, яна билмадиму сизга қандай кўринади – Беҳбудийнинг «Насрулло қушбеги жаноб олийни олиб келди» деган фавқулодда жумласи ҳам ҳайратга солади. Ҳолбуки, амир жаноблари қушбеги ва бошқа аъёнлар ўрамида келишлари керак эди. Лекин: «олиб келди!» Беҳбудий амирда ҳеч қандай куч-қувват, шукуҳ қолмаганлиги, унинг иродаси батамом синдирилганлигини шу қисқагина жумлада ифодалаб беряптими? Шукуҳсизлик шу ҳолга етишганмиди?

«Яшасин амир!» – деб қичқираётган ёшларнинг самимий ҳаяжонлари одамни тўлқинлантиради. Ўша йиллар ва ўша кунлар Бухоро ёшлари жуда-жуда жўшқин эдилар. Мусовот ҳақидаги романтик хаёллар ва кайфиятлар уларни бутунлай ўз домига олган эди.

Амир эса… амир эса… «семизлигидан заҳмат чекар эди!» Беҳбудийнинг бу тарихий мақоласи манифест қабул қилингандан ва Бухорода қонли намойиш бўлиб ўтгандан, Айний каби беҳад ажойиб инсонга етмиш беш дарра урилгандан сўнг йигирма уч кун ўтгач «Ҳуррият»да чиқди. Шундан унинг қанчалар шитоб билан ёзилганлиги ва босилганлигини билиш мумкин.

Бу бебаҳо ҳужжат-мақола амирнинг кўзига тушдимикин? Ўқидимикин? «Бухоро воқеалари» деб аталган мақолага ва бунинг устига Беҳбудийнинг мақоласига унинг кўзи тушмаганлигига ишониб бўлмайди. Амир Беҳбудийнинг сўзларини юрагига тугиб қўйди. У кин ва қон ичида улғайган… Бошқа иложи ҳам йўқ эди. Кейин у икки йил кутади. Икки йилдан сўнг апрелда Шаҳрисабзда Беҳбудийни қўлга туширади. Орзусига етади. Ўзбекистон қуёшини сўяди ва ерга тиқади. Лекин унгача ҳали икки йил бор. Унгача Беҳбудийга ҳар қадамда таҳдидлар уюштириш мумкин, ҳақоратлар қилиш, туҳмат тошлари отиш мумкин…

Бухоро воқеаларининг бевосита иштирокчиси Айний ҳам ўз таассуротларини ёзиб қолдирган. Фақат у уч кундан кейин эмас, уч йилдан кейин уларни қаламга олган. Чунончи Айний домла ёзади:

«Чақирилганлар соат ўнларда (кундуз) «Раҳимхоний» меҳмонхонасида расмий ўринлари ва амаллари тартиби билан ўтирдилар. Ушбу мажлисда рус элчихонасининг аъзолари, Когон ижроия қўмитасидан намояндалар, Самарқанддан табрик учун келган қози Ҳайдарбек ва яна бир европалик ҳозир эдилар.

Мажлис томом ҳозирлангандан кейин амир юқори эшикдан кириб, рус элчихонасининг аъзолари ва бутун европаликлар билан кўришди.

Мулоқот маросими битгандан кейин амир ўзи учун ҳозирланган тўрдаги ўринда ўлтириб, қўл кўтариб фотиҳа ўқиди. Сўнгра Насрулло қушбеги маълум фармонни қози Шарифжон қўлига бериб ўқимоққа ишорат қилди. Қози калон фармон ўқимоқ учун тикка турганда амир ва бошқалар фармон шарафига тикка туриб қулоқ осдилар…» Айний шундан сўнг ўз машҳур асарида фармоннинг асл нусхаси ва унинг ўзбекча таржимасини айнан келтиради. Сўнг шундай қўшимча қилади:

«Фармоннинг таъбири ва таркибларининг бузуқлигидан биззот Миллер ва Шулка тарафларидан таҳрир қилинганлиги англашилди. Зеро, дарбор котиблари ва Насрулло қушбегининг ўзи форсий таҳририда бир даража иқтидорли одамлар эдилар…»

Айний домла бу воқеага бошқа машҳур асарларида кейинроқ яна тўхталиб ўтганлар. Фармонга, унинг моҳиятига тўла ўз баҳоларини берганлар:

«Бу фармон киши тушунолмайдиган иборалар билан ёзилган эди. Унинг бир неча жойида қуйидаги сўзлар қайта-қайта такрорланарди… «Бизнинг ҳукумат идораларининг ислоҳоти ва ўзгаришлари шариати тарифга мувофиқ бўлади…»

Бу қайднинг ўзиёқ бирон нарса ҳам бўлмаслигини кўрсатар эди. Ислоҳотчилар нимаики таклиф этишса, «бу шариати шарифга мувофиқ эмас», деб рад этар эдилар. Бироқ ислоҳотни орзу қилган кишилар бу нозикликни тушунмадилар, уларнинг раҳбарлари – жадидлар эса «амирнинг бу мукофотини шодиёналик билан қабул қилиб, провокация йўлида амирга ташаккур изҳор этишга тайёрлик кўрмоқда эдилар».

Яна Беҳбудий ҳазратларига қайтамиз. «Бухоро воқеалари ёки дафъи туҳмат»нинг давоми шундай:

«Амир яна элчилар ила ва биз била борган икки нафар уврупойи ила қул узотиб кўрушди. Биз икки нафар мусулмон-да мунтазир эдукки, қўл узотсалар, токи зиёрат қилсак. Ва илло, олий ҳузурда ҳаммамиз аралаш турган эдук. Ғолибо, салла ва чопонларимиз зарар келтурди. Амир ҳазратлари на аввалда ва на охирда, агарчи бир калима бўлсун, сўйламасдан фуран чиқиб кетди…»

Бу Беҳбудий асарининг энг қизиқ жойларидан бири. Яна ёруғ оламни ўзинг тушунмаган ва тушунишни истаган саволларга тўлдириб ташлагинг келади. Саволларингга жавоб ололмайсан. Жавоб берадиганлар ўтган. Шунинг учун саволингнинг ўзи ўзингга худди жавобдек эшитилади.

Амир ҳазратлари нега «уврупойилар»га алоҳида эътибор бериб, иззат-ҳурмат кўрсатдилар-у, ўз миллатдошларига келганда, улардан юз ўгирдилар.

Нега амир ҳазратлари замонасининг таниқли адиби бўлиб танилган, «Падаркуш»и бепоён Туркистоннинг барча пучмоқларига овоза бўлган, ўткир мақолалари ва саёҳатномалари барча миллатпарварларнинг тузалмас жароҳатларига доруйи шифо каби таъсир қилган Маҳмудхўжа Беҳбудийдек бир мунаввар сиймони танимагандек бўлиб ўтди.

Уврупойиларга амир тобе эди. Улардан, уларнинг кучқудрати ва ҳарбий машинасидан қўрқар, улардан ўзини эҳтиёт қиларди.

Амирда ўзи истайдими-йўқми, қуллик аломатлари зоҳир бўлган эди. Тобелик фожиасига дучор бўлган ҳукмдорларда ўз тобеинларини менсимаслик, кўзга илмаслик, улардан нафратланиш белгилари пайдо бўлади. Бу ожизликнинг энг ёмон аломатидир.

Амир Беҳбудийни танимаган, билмаган деб айтиш қийин. Ҳар ҳолда у замонасининг ўқимишли кишиси эди.

Эҳтимол, у Беҳбудийни танигани ва жуда яхши билгани учун ҳам у билан кўришмай ўтгандир. Уни қаттол душман деб билиб қўл узатмагандир. «Ғолибо, салла ва чопонларимиз зарар келтурди», деб нозик киноя қилиб ўтади ҳазрат Беҳбудий. Лекин гап салла-чопондами? Ўшанда амир тез орада Беҳбудийни қўлга туширишни кўзламаганмикин? Шу мақсадда унинг кетидан айғоқчиларини қўймаганмикин?

Унинг бир калима бўлсин сўзламасдан бу мажлисдан чиқиб кетганлиги юраги буюк талваса, кин ва адоват, алам ва нафрат билан тўлиб ётганлигини кўрсатмайдими?

Айғоқчилар, бадхоҳлар, қадимчилар Беҳбудийнинг изидан тушган эдилар. Бу ҳақда ҳазрат «Ҳуррият» газетасининг 1917 йил 16 июн сонида шундай гувоҳлик ҳам бериб ўтадилар:

«Маним ўзумни ҳам исмсиз мактубда улум ила қўрқутадилар. Аммо мен йигирма саналардан бери ёмон сўзларни халойиқдан кўп эшитдим ва мундай адабсиз мактублардан кўб кўрдум. Ниятимнинг холислиги учун мундай сўз ва мактублар манга таъсир қилмайдур»…

«Мани ёшлар, савдогарлар, муллалар ва руслар жамиятига бормагил демоққа ҳеч кимнинг ҳақи йўқ ва моне ҳам бўлолмайдур»…

«Такрор айтарман ким, мани қўрқутарман деб, беҳуда зайчат чекмасун, ўшал исмсиз мактубни таклифға мувофиқ жавобимизни мана газетада ёздук. Ва энди мактуб эгасининг бизга юборатурган ўлумига мунтазирмиз. Ҳар ҳолда ўлум бирдур, икки эмас!»

Шундан икки йил кейин…

Нега ўлумкашларни чақирдингиз, ҳазратим!

Ахир улар кимни аяганлар? Кимга шафқат қилганлар?

Сизнинг бу мардона сўзларингизни амир ҳазратлари ўқимади деб ўйлайсизми?

«Бухоро воқеалари…»ни охирлатиб қўяйлик. Шу кичкина асарда тарих, ҳаракату ўлка кишиларининг замон ўзгараётгандаги аҳвол руҳияси ниҳоятда аниқ акс этади:

«Мен (Миллер)дан рухсат олиб, ҳозир унга шу арзни қилдим: «Ҳазрат уламо ва аъёни Бухоро! Жаноб олийнинг ушбу кунги марҳамат олийлари ила бутун Бухоро қариндошларимизни табрик этмоқға жасорат этарман. Умидвормизки, бу қийматбаҳо фармоннинг жорий ва маърифий бўлушига ҳазрат уламо ионат этсалар. Амир ҳазратларининг бу бахшиши шоҳоналари халойиқнинг тараққий ва осойишига албатта сабаб бўлур. Бутун Самарқанд аҳолиси номидан бандалари бул мажлисда арз табрик ва эҳтиром этарман!»

Ҳозирунлардан бири: «шаръи шарифга мувофиқми?» – деди. Қози калон бунга хитобан: «Мен бошдан охиригача ўқудум. Шаръи шарифга мувофиқдур. Бинобарин, ёрдам қилурмиз», дедилар. Мен ташаккур айmuб, ўртадан чекилиб, еримга қайтдим.

Фармон фақат 500 нусха қадар босилган эканким, (Миллер) котибининг қўлида эди. Халқға 500 нусха қадар тарқатдилар. Аммо андаги халқ мингларда бўлуб, сўнг устига ҳужум эткан эдилар. «Халқ бетартиблик қилди» деб (Миллер) жаноблари манифест тарқатмоқдан манъ этди. Гўё қоғоз қаҳат, ёинки, ақча йуқ эди ва илло, эллик минг нусха тарқатмоқ керак эди. Бухоро ҳукуматини бул байда билмайман, ақлими етмади ёинки ихтиёрими йуқ эди?!

Ҳаммамиз ва элчи чиқиб кетдук. Арк атрофида бир неча минг халқ тўпланган эди. Мен, Чартуф мулла Ҳайдарбек ва Исохуруфни ёшлар бир ҳовлига таклиф этдилар. Бордук. 50 – 60 нафар ёшлар тўпланди. Табрик этдук. Алар кўчаларга чиқиб намойиш қилмоққа машварат этдилар. Бизлар манъ этдук. Ёшлар қабул қилмадилар. Охири бироз эътидол ила ҳаракат этмоққа шиддатли суратда тавсия этиб чиқдук.

Бориб бироз истироҳат ва таом этдук. Соат 3. Яна ёшлар мажлисига қайтдук. 200га қадар киши тўпланган экан, Лаби Ҳовуз ва бошқа жойларда митинг ва жамият қилиб эканлар. Фармонни баланд овоз ила ўқуб халойиққа тушунтурубдурлар. Ҳатто бир-икки минг халқ тўпланган жойлар бўлубдур. Ёшлар ниҳоятда масрур ва масъуд эдилар.

Бизлар (Маҳмудхўжа ва мулла Ҳайдарбек) бир исломия қулуби (мажмуи) таъсис этмоқға машварат бердук. Ўзлари ҳам бир жамият хайрия учун қонун тузатган эканлар. Бизлар ҳам аъзо ёзилдук. 2 минг сўмга қадар ақчалари бўлди. Ёшлардан Файзуллахўжа Убайдуллахўжа ўғли жаноблари 500 сўм, Сатторхўжа 100 сўм берди.

Эртага намойиш қилиб, амир ҳазратларига арзи ташаккур ва изҳори убудият учун алам кўтариб аркға бормоқчи бўлдилар. Бизлар уламога қаттиқ тегар деб манъ этдук…»

Лекин масарратга тўлган ёшлар Маҳмудхўжанинг вазмин гапларига қулоқ соладиган аҳволда эмас эдилар. Уларнинг кўзларига ажиб бир ғалаба жилваланиб кўринмоқда ва ҳозир улар назарида амир бир фариштага айланган эди.

Беҳбудий намойишни манъ этиб қанчалар ҳақ бўлганлиги бир неча соат ичидаёқ даҳшатли бир тарзда намоён бўлади-қўяди. Ёшлар ўз юлдузли онлари келганлигига ишонардилар. Вақт эса шиддат билан ўтиб борар, эҳтимол Николай II вақтнинг ана шундай шиддатига тоб беролмай, икки ой бурун ўз салтанати ва тахтидан ўз ихтиёри билан воз кечган эди. Балки Бухоронинг жўшқин ёшлари амирнинг ҳам шундай ўз тахтидан воз кечишини орзу қилгандирлар. Улар қадимчиларни яхши билмасликлари кўп ўтмай ошкор бўлди. Ихтилофлар изидан қонли воқеалар келди.

Беҳбудий шундай ҳикоя қилади:

«Бул бобда ихтилоф бўлди. Оқибат ёшлардан 4 нафари биз ила бориб (Миллер) ила машварат этмоқчи бўлдук. Ёшлар бир неча алам-да ҳозирлаб қўйган эканлар. Умаро, уламо, савдогарлар ила ҳусни хулқ бирлан ва ювошлик ила муомала қилишни ёшларга ожизона тавсия этдук. Оқшом Когонда (Миллер)нинг олдига бордук. Йўл ўзасинда мулоқат этиб, намойишни сўйладук. Миллер манъ этди. Ёшлардан баъзи қилмоқчимиз, деди. Миллер Маҳмудхўжага: «Намойишга сиз ташвиқ қилибдурсиз», дегандек бўлди. Маҳмудхўжа: «Бу иш мандан эмас, балки манъ этдим, қабул қилмайдилар, дедим». Миллер: «Мен биламан, агар сиз қатъиян манъ қилсангиз, қабул қилурлар», деди.

Мен дедим: «Бўлмаса, сулҳ қилурмиз шундайким, элчи жаноблари подшоҳлик иморат ва ё ҳовлилардан бирини (қулуб) учун бериб, йўмкшодисда (?) ҳозир бўлсунлар, ёшларнинг ўзини ва жаридасини ҳимоятларига олсунлар. Намойишни бир неча кун сутра амир ҳазратлари боғига чиққандан кейин қилсунлар». Мунга ҳамма кўнди.

Мен ва мулла Ҳайдарбек алардан ажралиб, қўшхонамизга бориб, 8 апрел шанба кўпи эрта бирлан соат 8да Каттақўрғонга кириб икки фирқа бўлган мусулмон қариндошларимизни яраштурмоқ учун рижъат этдук.

Эшитконимизга кўра, шанба кўпи аввало яҳудийлар ва кўча халқи намойиш учун бир ерга жамланурлар. Ёшлардан бир қисми ҳам ноилож буларга қўшилурлар. Охири акси ҳаракат бошлануб, ёшларга ҳужум қилинур, ёшлардан бир нечаси урилур. Бири зарб сабаби ила шаҳид бўлур. Бу сабабдан Самарқанддан рус аскари бориб, ишни яхшилик ила бостирур. Самарқанд мусулмонларидан ҳам аскар ила бир неча депутат борур. Бухоро тинчлашур, аммо бир-икки бегуноҳ, мударрис-да эскилик тарафдорларидан таёқ ейар. Биз бу ҳодиса ражъиянинг сабабини бошқа бир мақоламизда баҳс этармиз.

Бизлар Каттақўрғонга кириб, биродарларимизни яқинлаштуруб, яраштирдук. Сўзимизни рад қилмаганлари учун ташаккур этамиз. 8 апрелда Самарқанд мавзейида Бухорода воқеа булгап қора хабарни эшитдук. 9-нчида Тошканд «краевой съезди»га бордук. Бир-икки кундан сўнгра съезд мажлисида руслардан баъзиси Бухоро ҳодиса ражъиясига Самарқанддан борган депутатлар сабаб бўлди, Самарқанддан ўз ихтиёрлари ила бордилар, деб минбардан сўйлади. Камина Маҳмудхўжа туруб, минбар юқоридаги сўзларни муфассалан сўйладим. Андаги уврупойи йўлдошларимиз ва Самарқанд ижроия қўмитасининг раиси Аранский жанобларини шоҳид кўрсатиб, хасмни мулзам ва сукут этуб, ўзумдан ва рафиқларимдан дафъи туҳмат этдим. Бухоро уламо ва умаросидан баъзиларининг бу фармон олийдан норозиликлари сабабини бироз баён этдим. Лозим бўлса, бошқа бир мақола ила мўътабар «Ҳуррият» қориларига-да баён қилинур. Самарқанд. Маҳмудхўжа Беҳбудий».

Устод Беҳбудийнинг матонатга тўлиқ бу сўзларини ўқиб ўтириб, ҳазратнинг қатъият ва синмас ирода чақнаган донишманд кўзларини кўргим келди. «Мунтазирман!» – деган беҳад шижоатли овози қулоғимда янграб турди. Лекин юртнинг нури илоҳийси акс этган бу беҳад суюкли дийдорни энди ким кўра биларкин?