Ojciec Goriot

Walka Rastignaca trwała długo. Zwycięstwo miało pozostać po stronie cnót młodzieńczych, a jednak o wpół do piątej, kiedy zmrok poczynał zapadać, nieprzezwyciężona ciekawość popchnęła go do domu Vauquer, który poprzysiągł sobie opuścić na zawsze. Chciał się przekonać, czy Vautrin nie żyje. Bianchon wpadł był na myśl, żeby dać choremu na wymioty, po czym substancje wyrzucone kazał odnieść do szpitala, gdzie miano je poddać analizie chemicznej. Panna Michonneau odradzała tak usilnie, żeby tego nie czynić, że podejrzenia Bianchona jeszcze bardziej się wzmocniły. Vautrin wrócił nadzwyczaj prędko do stanu normalnego, co również kazało się domyślać jakiegoś spisku przeciw wesołemu trefnisiowi gospody. W chwili gdy Rastignac powrócił, Vautrin stał już przy piecu w sali jadalnej. Wszyscy stołownicy z wyjątkiem ojca Goriot zebrali się dziś wcześniej niż zwykle, zwabieni wieścią o pojedynku młodego Taillefera. Wszyscy ciekawi byli szczegółów wypadku oraz pragnęli dowiedzieć się, jaki wpływ pojedynek ten wywrze na los Wiktoryny. Przy wejściu oczy Eugeniusza spotkały wzrok Vautrina, który tak głęboko wniknął mu do serca i tak silnie poruszył w nim jakieś struny niedobre, że młodzieniec zadrżał mimowolnie.

– No cóż, drogie dziecię – rzekł zbiegły galernik – zdaje się, że płaskonosa jejmość nie prędko sobie ze mną poradzi. Panie tu powiadają, żem zniósł bez szwanku takie uderzenie krwi, które by mogło byka zabić.

– A! Mógłbyś pan powiedzieć bawoła – zawołała wdowa Vauquer.

– Czybyś pan nierad był, że ja żyję? – szepnął Vautrin pochylając się ku Rastignacowi, którego myśli zdawał się przenikać. – To by zakrawało na diable silnego człowieka.

– Ach, prawda! – zawołał Bianchon, panna Michonneau mówiła onegdaj o jakimś panu przezwanym Trompe-la-Mort; dla pana to imię byłoby bardzo stosowne.

Wyraz ten uderzył niby grom w Vautrina. Biedny galernik zbladł i zachwiał się, a magnetyczne jego spojrzenie padło jak promień słońca na pannę Michonneau, której kolana ugięły się pod tym prądem silnej woli. Stara panna osunęła się bezwładnie na krzesło, a Poiret stanął spiesznie pomiędzy nią a Vautrinem, pojmując, że jej niebezpieczeństwo zagraża. Galernik zrzucił maskę dobroduszności, pod którą ukrywał prawdziwą swą naturę, a twarz jego stała się naraz dziko wyrazista. Obecni patrzyli ze zdumieniem na niepojęty dla nich dramat. W tej chwili dało się słyszeć stąpanie kilku ludzi i szczęk karabinów, które żołnierze na bruk opuścili. Collin zaczął machinalnie szukać wyjścia, mierząc spojrzeniem okna i ściany, gdy wtem czterech ludzi ukazało się we drzwiach salonu. Był to szef policji w towarzystwie trzech oficerów bezpieczeństwa.

– W imię prawa i króla – zaczął jeden z oficerów; ale mowę jego zagłuszył szmer podziwu.

Po chwili milczenie zapanowało w sali jadalnej, obecni rozstąpili się przed trzema oficerami, którzy zbliżali się z ręką w bocznej kieszeni, gdzie każdy z nich miał pistolet nabity. Dwaj żandarmi weszli w ślad za agentami i stanęli we drzwiach salonu, a dwaj inni ukazali się jednocześnie we drzwiach prowadzących na schody. Szczęk broni i kroki kilku żołnierzy dały się słyszeć na bruku przed fasadą domu. Wszelka nadzieja ucieczki zgasła dla Collina, na którym zatrzymało się spojrzenie wszystkich obecnych. Szef podszedł wprost ku niemu i wymierzył mu tak silne uderzenie w głowę, że peruka zleciała, ukazując fizjonomię Collina w całej okropności. Rzekłbyś, że wszystkie ognie piekielne oświeciły swym blaskiem tę twarz i głowę pokrytą krótkimi, ceglastoczerwonymi włosami, które nadawały jej przerażający wyraz siły zmieszanej z przebiegłością. Głowa taka odpowiadała biustowi; patrząc na nią każdy pojął dopiero całego Vautrina, jego przeszłość, teraźniejszość i przyszłość, jego zasady niewzruszone, jego wyznanie woli absolutnej, władzę, jaką mu nadawał cynizm myśli i czynów oraz siła organizacji mogącej wszystko znieść. Krew uderzyła mu do twarzy, oczy zaiskrzyły się jak u dzikiego kota. Podskoczył na miejscu z dziką energią i zaryczał tak, że wszyscy stołownicy wydali okrzyk przerażenia. Na ten lwi podskok agenci, poparci ogólnym okrzykiem, wyciągnęli pistolety z kieszeni. Widząc błyszczące kurki u pistoletów, Collin pojął grożące mu niebezpieczeństwo i w jednej chwili dał dowód najwyższej potęgi ludzkiej.

Był to obraz straszliwy i wspaniały! na twarzy jego ukazało się zjawisko przypominające proces, jaki się odbywa w kotle przepełnionym parą, która by góry mogła rozsadzić, a którą rozprasza w oka mgnieniu kropla zimnej wody. Chwila rozwagi, szybka jak błyskawica, była kroplą wody, co ochłodziła wściekłość galernika. Spojrzał na swą perukę i począł się uśmiechać.

– Nie bardzoś dziś grzeczny – powiedział do szefa policji i wyciągnął ręce, wzywając żandarmów skinieniem głowy. – Panowie żandarmi, proszę mi włożyć kajdany na ręce lub na palce. Biorę wszystkich obecnych za świadków, że się nie opieram.

W sali rozległ się szmer podziwu, wywołany szybkością, z jaką ogień i lawa wybuchły z tego wulkanu człowieczego i na powrót się w nim ukryły.

– To ci się nie podoba, panie gwałtowniku – dodał galernik spoglądając na sławnego dyrektora policji sądowej.

– Prędzej, rozbierać się! – powiedział pogardliwie jegomość z uliczki Sainte-Anne.

– Po co? – odparł Collin – tu są damy. Ja się bynajmniej nie zapieram i oddaję się dobrowolnie.

Zatrzymał się i powiódł okiem po zgromadzeniu, jak mówca, który ma powiedzieć coś zadziwiającego.

– Piszcie, ojcze Lachapelle – powiedział do małego, siwiuteńkiego staruszka, który usiadł na rogu stołu i wyjął z teki protokół. – Przyznaję, że jestem Jakub Collin, zwany Trompe-la-Mort, którego skazano na dwadzieścia lat więzienia. Przed chwilą dowiodłem, żem nie skradł mego przydomka – mówił do mieszkańców gospody – bo dość mi było podnieść rękę, żeby te szpiegi rozleli wszystek mój sok na domowy deptak mamy Vauquer. Te szelmy umieją przygotowywać zasadzki!

Pani Vauquer omal nie zemdlała słysząc te słowa.

– Mój Boże! – rzekła do Sylwii – wszak to można się rozchorować. Trzebaż mi było jeszcze iść z nim wczoraj do teatru!

– Trochę filozofii, mamuniu – zawołał Collin. – Alboż to takie nieszczęście, żeście byli wczoraj w mojej loży w teatrze? Albożeście to lepsi od nas? Na naszym ramieniu mniej jest hańby, niż w waszym sercu, niedołężne członki zgangrenowanego towarzystwa: najlepszy z was nie mógł mi się oprzeć.

Spojrzał na Rastignaca z wdzięcznym uśmiechem, który dziwnie odbijał przy surowym wyrazie twarzy.

– Nasza umowa nie zerwana, aniołku, ma się rozumieć jeżeli ty zechcesz! Wiesz? I zaśpiewał:

 
Moja Franusia dziwnie jest miła
W swojej prostocie…
 

– Nie masz się o co troszczyć – począł znowu – ja umiem odbierać to, co mi się należy. Ludzie zanadto mnie się obawiają, żeby ktokolwiek śmiał mnie okpiwać!

W słowach tego człowieka malowały się całe galery, z właściwymi sobie obyczajami i językiem, z gwałtownymi przeskokami od śmieszności do zgrozy, z przerażającą wielkością, z całą rubasznością i całym upodleniem. Nie był to już człowiek zwyczajny, ale typ całego narodu wyrodnego, całego ludu dzikiego a logicznego, nieokrzesanego, a giętkiego. W jednej chwili Collin stał się poematem piekielnym, w którym malowały się wszystkie uczucia ludzkie, z wyjątkiem jednej tylko skruchy. Spojrzenie jego było spojrzeniem upadłego archanioła, który wiecznie wojny pragnie. Rastignac spuścił oczy, przyjmując to zbrodnicze kuzynostwo, jako karę należną za wszystkie złe myśli, którym się oddawał.

– Kto mnie zdradził? – zapytał Collin, wodząc straszliwym swym wzrokiem po całym zgromadzeniu. To ty, stara świętoszko – powiedział wpatrując się w pannę Michonneau – tyś wywołała moją fałszywą apopleksję, ciekawe! Gdybym chciał powiedzieć dwa słowa, to by ci za tydzień głowę ścięto. Lecz przebaczam ci, jam chrześcijanin. Zresztą, to nie ty mnie zaprzedałaś. Ale kto mógł to zrobić? Ach! ach! Szukacie tam na górze – zawołał, słysząc, że agenci policji sądowej otwierają jego szafy i przetrząsają odzienie. – Nie ma ptaków w gnieździe, wczoraj już odleciały i nic się nie dowiecie. Moje księgi handlowe są tutaj – mówił uderzając się w czoło. – Teraz już wiem, kto mnie zaprzedał. Z pewnością nie kto inny, tylko ten podły Fil-de-Soie. Wszak prawda, ojcze łapaczu? – rzekł zwracając się do szefa policji. – Zgadza się to jakoś bardzo z pobytem naszych biletów bankowych tam na górze. Więcej nic nie ma, kochane szpiegi. Fil-de-Soie zniknie z oblicza ziemi w przeciągu dwóch tygodni, choćby go strzegła cała wasza żandarmeria. Coście wy dali tej Michonnecie? – zapytał policjantów. – Jakieś kilka tysięcy talarów! Jam wart był więcej, ty Ninon zgniła, ty Pompadour w łachmanach, ty Wenero z Pere-Lachaise! Trzeba było mnie przestrzec, to bym ci dał sześć tysięcy franków. A! Nie spodziewałaś się tego, stara nikczemnico; gdybyś mogła przewidzieć, to pewnie wolałabyś mieć ze mną do czynienia. Tak jest, byłbym dał sześć tysięcy, żeby uniknąć podróży, która wypada mi nie pomyśli i naraża mnie na stratę pieniężną – mówił Collin, podczas gdy mu kajdany wkładano. – Ci ludzie będą umyślnie wlec się ze mną całe wieki. Gdyby mnie zaraz posłali na galery, to bym niebawem powrócił do swych zajęć na złość wszystkim gawronom z nadbrzeża des Orfevres. Tam, na galerach, wszyscy wyłazić będą ze skóry, żeby oswobodzić jak najprędzej dobrego swego generała Trompe-la-Mort. Czyż jest między wami choć jeden, co by mógł, tak jak ja, poszczycić się dziesięciotysięcznym zastępem braci, którzy wszystko dla mnie zrobić gotowi? – zapytał z dumą. Jest tu nie mało dobrego – mówił uderzając się w piersi; jam nigdy nikogo nie zdradził! Spójrz na tych ludzi, świętoszko – mówił do starej panny. – Na mnie patrzą oni ze strachem, a na ciebie spoglądają z najwyższym obrzydzeniem. Zbieraj teraz, coś posiała.

Zatrzymał się i powiódł okiem po zgromadzonych.

– Jacyście wy wszyscy głupi! Czyście nie widzieli nigdy galernika? Galernik w rodzaju obecnego tutaj Collina jest człowiekiem mniej nikczemnym od innych, człowiekiem, który protestuje przeciw kłamstwu ustaw społecznych, jak mówi Jan Jakub, którego uczniem mam zaszczyt się nazywać. Wreszcie ja występuję sam przeciw rządowi, który ma za sobą całą kupę trybunałów, żandarmów i budżetów.

– Do licha! – zawołał malarz – Warto by go odmalować w tej chwili.

– Powiedz mi, przewodniku imć pana kata, naczelniku WDOWY (jest to imię pełne straszliwej poezji, które galernicy nadają gilotynie), bądź dobrym dzieckiem, powiedz, czy to Fil-de-Soie mnie zaprzedał! – mówił Collin do szefa policji. – Nie chciałbym, żeby on pokutował za drugiego, to byłoby niesprawiedliwie.

Agenci policyjni, którzy przetrzęśli i opisali wszystko, co się znajdowało w jego mieszkaniu, zeszli w tej chwili na dół i mówili coś z cicha do naczelnika wyprawy. Protokół był skończony.

– Za chwilę już mnie stąd uprowadzą – rzekł Collin do wszystkich mieszkańców domu. – Byliście państwo dla mnie bardzo uprzejmi przez cały ciąg naszej znajomości; nigdy wam tego nie zapomnę. Teraz żegnam was. Pozwólcie, że wam przyślę fig prowansalskich.

Postąpił kilka kroków i zatrzymał się, żeby popatrzeć na Rastignaca.

– Bywaj zdrów, Eugeniuszu – powiedział głosem smutnym i łagodnym, który dziwnie jakoś odbijał od szorstkiego tonu słów poprzednich. – Gdybyś był kiedy w potrzebie, to pamiętaj, żem ci zostawił szczerego przyjaciela.

Pomimo kajdan zrobił ruch, jak gdyby zasłaniał się szpadą, przy czym zakomenderował głosem fechmistrza: raz, dwa! I zadał pchnięcie.

– W razie nieszczęścia możesz się tam udać. Osoba jego i pieniądze, wszystko na twe usługi.

Dziwny ten człowiek wymówił ostatnie słowa tak żartobliwie, że tylko Rastignac i on sam mogli pojąć ich znaczenie. Po chwili żandarmi, żołnierze i agenci policyjni opuścili gospodę. Sylwia nacierała octem skronie swej pani i spoglądała po obecnych, którzy nie mogli wyjść z podziwu.

– No proszę! – powiedziała – A jednak był to dobry człowiek.

Słowa te rozwiały urok wywołany dziwną sceną, która obudziła w sercach obecnych tłum uczuć różnorodnych. Zgromadzeni spojrzeli po sobie i zatrzymali wzrok na pannie Michonneau. Stara panna stała pod piecem, sucha i chłodna jak mumia, z oczyma spuszczonymi, jak gdyby z obawy, że cień daszka nie zdoła ukryć wyrazu malującego się w jej wzroku. Wszyscy pojęli, dlaczego ta twarz wydawała się zawsze tak niemiłą. Jednozgodny szmer rozległ się po sali, świadcząc o wstręcie powszechnym. Panna Michonneau słyszała szemranie, lecz nie ruszyła się z miejsca. Bianchon pochylił się najpierwszy do swego sąsiada.

– Ja się stąd wynoszę, jeżeli ta panna myśli zasiadać z nami do stołu – wyrzekł półgłosem.

W mgnieniu oka wszyscy, z wyjątkiem Poireta, zgodzili się ze zdaniem medyka, który, poparty zgodą ogólną, przystąpił do Poireta.

– Pan jesteś w najlepszych stosunkach z panną Michonneau – powiedział – zechciejże pomówić z nią i dać jej do zrozumienia, że powinna wynieść się stąd natychmiast.

– Natychmiast? – powtórzył Poiret z podziwem. Zbliżył się potem do starej panny i szepnął jej coś do ucha.

– Jam zapłaciła komorne i mieszkam tu za pieniądze, tak jak i wszyscy – odparła panna Michonneau, rzucając na zgromadzonych wzrok jaszczurki.

– To nic nie znaczy, my się złożymy i oddamy pani pieniądze – rzekł Rastignac.

– Pan trzyma stronę Collina – odparła panna Michonneau mierząc go spojrzeniem zjadliwym i badawczym – i nie trudno zgadnąć dlaczego.

Na te słowa Rastignac podskoczył, jak gdyby chciał rzucić się na starą pannę i udusić ją własnymi rękoma. Spojrzenie jej pełne fałszu rozjaśniło straszliwym światłem głąb jego duszy.

– Dajże jej pan pokój! – zawołali obecni.

Eugeniusz skrzyżował ręce i nie rzekł ani słowa.

– Skończmy raz przecie z tym Judaszem rodzaju żeńskiego – rzekł malarz do pani Vauquer. – Jeżeli pani nie wypędzisz Miszonówny, to my opuścimy natychmiast tę szopę i wszędzie rozgłaszać będziemy, że to jest przytułek szpiegów i galerników. W razie przeciwnym nie powiemy nikomu o tym wypadku, bo, co prawda, to samo może się wydarzyć w najlepszym towarzystwie; dopóki nie zaczną piętnować galerników na czole, nie zabronią im przebierać się za mieszczan paryskich i zgrywać głupią rolę trefnisia, do której oni mają jakiś pociąg szczególny.

Na tę mowę pani Vauquer odzyskała cudownie zdrowie, wyprostowała się, skrzyżowała ręce i otworzyła oczy jasne, w których ani śladu łez nie było.

– Ależ, mój drogi panie, chyba pan pragniesz ruiny mego domu? Oto już pan Vautrin… O, mój Boże! – zawołała przerywając sobie – nie mogę powstrzymać się, żeby nie nazywać go tym uczciwym nazwiskiem. Oto – ciągnęła dalej – jedno mieszkanie już próżne, a pan chcesz, żebym miała jeszcze dwa do wynajęcia w takiej porze, kiedy wszyscy siedzą na miejscu.

– Panowie, bierzmy kapelusze i idźmy na obiad do Flicoteaux, na placu Sorbonne – powiedział Bianchon.

Pani Vauquer obrachowała w jednej chwili, po której stronie jest większa korzyść i potoczyła się ku pannie Michonneau.

– No cóż, moja piękna panienko, nie pragniesz przecież zguby mojego zakładu? Widzisz, do jakiej ostateczności ci panowie mnie doprowadzają; zechciejże przepędzić dzisiejszy wieczór w swoim pokoju.

– O nie, nie – zawołali wszyscy stołownicy – żądamy, żeby wynosiła się stąd natychmiast.

– Ależ biedna panna nie jadła jeszcze obiadu – rzekł Poiret z wyrazem litości.

– Niech sobie idzie jeść, gdzie się jej tylko podoba – zawołało kilka głosów.

– Precz ze szpiegiem!

– Precz ze szpiegami!

– Panowie! – zawołał Poiret, uzbrajając się nagle w odwagę, której miłość nawet baranom udziela – chciejcież płeć uszanować.

– Szpiegi do żadnej płci nie należą – powiedział malarz.

– Wyborna płciorama.

– Precz za drzwiorama.

– Moi panowie, to jest nieprzyzwoicie. Gdy się kogo wyprawia, to należy grzeczniej postępować. Myśmy zapłacili i zostajemy – powiedział Poiret i włożył czapkę na głowę, siadając obok panny Michonneau, którą gospodyni domu starała się skłonić do odwrotu.

– Oj, figlarz, figlarz z pana! – powiedział malarz żartobliwie.

– No, jeżeli państwo nie idziecie, to my sobie pójdziemy – zawołał Bianchon.

I wszyscy stołownicy posunęli się zgodnie ku salonowi.

– Moja panno, cóż to znaczy? – zawołała pani Vauquer. – Jam zrujnowana. Nie możesz pani pozostać, bo oni gotowi zrobić tu awanturę.

Panna Michonneau wstała.

– Wyjdzie! – Nie wyjdzie! – Wyjdzie! – Nie wyjdzie! – wołano po kolei. Słowa te wraz z nieprzyjaznym usposobieniem obecnych, które zaczęło się coraz wyraźniej objawiać, zmusiły pannę Michonneau do odwrotu. Przed wyjściem zawierała po cichu jakieś układy z gospodynią.

– Idę do pani Buneaud – powiedziała groźnie.

– Możesz pani iść, gdzie się podoba – odparła pani Vauquer, widząc dla siebie krwawą obelgę w wyborze gospody Buneaud, która z nią wiecznie rywalizowała, a tym samym była jej nienawistna. – Idź panna do Buneaudowej, będą cię tam poić kwaśnym winem i karmić potrawami kupionymi od przekupniów.

Nie mówiąc nic, stołownicy uszykowali się w dwa rzędy. Poiret spoglądał tak czule na pannę Michonneau i tak naiwnie wahał się, czy ma iść za nią, czy pozostać, że stołownicy, uszczęśliwieni z pozbycia się starej panny, nie mogli wstrzymać się od śmiechu.

– Ksi, ksi, ksi, Poiret – zawołał malarz. – Dalej, hopla, hop!

Urzędnik z muzeum zaczął wyśpiewywać w sposób komiczny początek znanej piosenki:

 
Partant pour la Syrie,
Le jeune et beau Dunois…
 

– Idźże pan, nie zadawaj sobie przymusu; trahit sua quemque voluntas – rzekł Bianchon.

– Każdy idzie za swą niebogą, wolny przekład z Wirgiliusza – dodał korepetytor.

Panna Michonneau spojrzała na Poireta, przy czym zrobiła takie poruszenie, jak gdyby chciała wesprzeć się na jego ramieniu. Nieborak nie mógł się oprzeć temu wezwaniu i stanął przy boku starej panny. Śmiech głośny i oklaski rozległy się po sali. Brawo! Poiret! Stary Poiret! – Apollo-Poiret! – Mars-Poiret! – Dzielny Poiret!

W tej chwili posłaniec wszedł do pokoju i podał list pani Vauquer. Wdowa przebiegła go oczyma i upadła bezwładnie na krzesło.

– Pozostaje chyba spalić mój dom, piorun weń uderzył. Młody Taillefer umarł o trzeciej. To kara za to, żem pragnęła szczęścia tych kobiet z krzywdą biednego młodzieńca. Pani Couture i Wiktoryna żądają, bym oddała ich rzeczy, gdyż od dzisiejszego dnia obie mają mieszkać u starego Taillefera, Ojciec Wiktoryny zgadza się, żeby wdowa Couture została przy niej, jako dama do towarzystwa. Cztery mieszkania nie zajęte, brak pięciu stołowników!

Usiadła strapiona i bliska płaczu.

– Nieszczęście weszło do mego domu! – zawołała.

Turkot zajeżdżającego powozu dał się słyszeć na ulicy.

– Jeszcze coś nowego – rzekła Sylwia.

Goriot ukazał się nagle we drzwiach z twarzą zarumienioną i jaśniejącą wyrazem takiego szczęścia, iż rzekłbyś, że się odrodził na nowo.

– Goriot przyjechał fiakrem! – zawołali stołownicy – ależ to chyba koniec świata.

Stary poszedł prosto do Eugeniusza, który stał w kącie zadumany:

– Chodź pan – powiedział wesoło biorąc go za ramię.

– Pan nie wiesz, co się stało? – zapytał Eugeniusz. – Vautrin był galernikiem i policja ujęła go przed chwilą, a młody Taillefer już nie żyje.

– Mniejsza o to, co to nas obchodzi? – odparł ojciec Goriot. – Będę dziś jadł obiad z moją córką u pana, słyszysz pan? Ona cię czeka; chodź prędzej!

Porwał go silnie za ramię i uprowadził prawie przemocą, jak gdyby to była jego kochanka.

– Jedzmy obiad – zawołał malarz.

Wszyscy przysunęli sobie krzesła i usiedli przy stole.

– Masz tobie! – rzekła gruba Sylwia. – Dziś już same nieszczęścia, przypaliła mi się potrawa z baraniny z rzepą. No! cóż robić, musicie panowie zjeść przypaloną.

Pani Vauquer nie miała odwagi odezwać się, widząc tylko dziesięć osób u stołu, lecz wszyscy obecni usiłowali pocieszyć i rozweselić niebogę. Z początku rozmawiano o Vautrinie i o wypadkach dnia ubiegłego, lecz rozmowa ślizgająca się biegiem wężowym nie zatrzymała się długo na tym przedmiocie. Zaczęto mówić o pojedynkach, o galerach, o sprawiedliwości, o prawach potrzebujących reformy, o więzieniach i wkrótce rozmawiający zostawili o sto mil za sobą Jakoba Collin i Wiktorynę z bratem. Dziesięciu stołowników krzyczało za dwudziestu i rzekłbyś, że dnia tego grono ich było liczniejsze niż zwykle, to była jedyna różnica między tym obiadem, a obiadem dnia poprzedniego. Wzruszenie prędko ustąpiło przed zwykłą obojętnością tych ludzi samolubnych, którzy spodziewali się znaleźć nazajutrz nową pastwę dla siebie w codziennych wypadkach Paryża; nawet pani Vauquer uspokoiła się nadzieją, która przemawiała do niej przez usta grubej Sylwii.

Cały ten dzień miał być dziwną jakąś fantasmagorią dla Eugeniusza. Pomimo wielkiej trzeźwości umysłu i siły charakteru, student nie mógł zebrać myśli, gdy znalazł się w powozie, obok Goriota. Po całodziennych wzruszeniach, mowa starego, zdradzająca radość niezwykłą, dźwięczała mu w uszach, jak wyrazy przez sen słyszane.

– Skończyliśmy dziś wszystko. Mamy jeść obiad razem, razem, czy ty to pojmujesz? Cztery lata minęło, jakem nie jadł obiadu z Delfiną, z kochaną mą Delfinką. Będę ją miał przez cały wieczór przy sobie. Byliśmy w twym mieszkaniu od samego rana. Ja pracowałem w pocie czoła jak wyrobnik. Pomagałem przenosić sprzęty. Ach! Nie wiesz, jaka ona uprzejma u stołu, jak ona będzie się mną zajmowała. „Tatku, zjedz kawałek, to takie dobre.” A ja wówczas jeść nie mogę. O! Dawno już nie byliśmy z nią tacy spokojni, jak dziś będziemy!

– Ależ dziś chyba cały świat się przewrócił? – rzekł Eugeniusz.

– Czy się przewrócił? Ależ nigdy jeszcze nie było tak dobrze na świecie. Na ulicach spotykam dziś same wesołe twarze; widzę, jak przechodnie podają sobie dłonie i ściskają się serdecznie, a wszyscy wyglądają tak uszczęśliwieni, jak gdyby każdy z nich szedł do swej córki uraczyć się takim obiadem, jaki Delfina obstalowała przy mnie w kawiarni angielskiej. Ale, ba! przy niej piołun wydałby się miodem najsłodszym.

– Zdaje mi się, że powracam do życia – rzekł Eugeniusz.

– Poganiajże, woźnico – zawołał ojciec Goriot, otwierając przednie okno od powozu. Jedź prędzej, dam ci sto su na piwo, jeżeli za dziesięć minut staniemy na miejscu.

Usłyszawszy tę obietnicę, woźnica popędził przez ulice Paryża z szybkością błyskawicy.

– Ten woźnica jedzie żółwim krokiem – mówił ojciec Goriot.

– Dokąd mnie pan wieziesz? – zapytał Rastignac.

– Do twego mieszkania – rzekł ojciec Goriot.

Powóz zatrzymał się na ulicy d'Artois. Stary wyskoczył najpierwszy i rzucił woźnicy dziesięć franków z rozrzutnością wdowca, który o nic nie dba w paroksyzmie dobrego humoru.

– Dalejże, chodźmy – mówił prowadząc Rastignaca przez dziedziniec. Zatrzymali się na trzecim piętrze, u drzwi mieszkania położonego w tylnej części nowego i bardzo ładnego domu.

Ojciec Goriot nie potrzebował dzwonić. Teresa, pokojówka pani de Nucingen, otworzyła im drzwi. Eugeniusz znalazł się w prześlicznym kawalerskim mieszkaniu, które składało się z przedpokoju, niewielkiego saloniku, sypialni i gabinetu z oknem wychodzącym na ogród. Wszystkie sprzęty i ozdoby w saloniku odznaczały się wdziękiem niezrównanym. Delfina siedziała na kanapce przy kominie, na którym palił się ogień; spostrzegłszy Eugeniusza, odrzuciła ekran i wstała na jego spotkanie.

– Trzeba było posyłać po pana – rzekła głosem wzruszonym – bo sam nie chcesz nic zrozumieć.

Teresa wyszła. Student pochwycił Delfinę w objęcia, uścisnął ją żywo i zapłakał z radości. To, co teraz widział, odbijało tak silnie od tłumu wrażeń, które przez cały dzień szarpały mu serce i głowę, że nie mógł zapanować w tej chwili nad rozdrażnieniem nerwowym.

– Już ja wiedziałem, że on cię kocha – szepnął ojciec Goriot, zbliżając się do córki, gdy tymczasem Eugeniusz osunął się bezwładnie na kanapę, niezdolny przemówić, ani pojąć, w jaki sposób odbyło się to ostatnie skinienie łaski czarnoksięskiej.

– Chodźże pan zobaczyć – mówiła Delfina, biorąc go za rękę i wprowadzając do pokoju, w którym dywany, sprzęty i najdrobniejsze szczegóły naśladowały, tylko w mniejszych rozmiarach, wszystko to, co się znajdowało w pokoju Delfiny.

– Brak tutaj łóżka – rzekł Rastignac.

– Tak jest – powiedziała rumieniąc się i ściskając go za rękę.

Eugeniusz spojrzał na nią i pojął, choć tak młody, ile to wstydliwości niekłamanej ukrywa się w sercu kochającej kobiety.

– Należysz do tych istot, które zawsze ubóstwiać potrzeba – szepnęła mu do ucha. – Tak jest, my się tak dobrze rozumiemy, że ośmielam się powiedzieć, co myślę: im bardziej miłość jest gorąca i szczera, tym więcej powinna być ukrywana i osłonięta. Niech żaden człowiek żywy nie wie o naszej tajemnicy.

– O, ja przecie nie będę tym człowiekiem – rzekł ojciec Goriot z wymówką.

– Wiesz przecie, ojcze, że ty znaczysz tyle, co my…

– Ach! Tego tylko pragnąłem. Nie będziecie zwracali na mnie uwagi, nieprawdaż? Ja będę przychodził i wychodził, niby jaki duch dobroczynny, którego nie widzimy, choć jest tuż przy nas. No cóż? Delfineczko, Nineczko, Dedelko! czy nie miałem słuszności, gdym ci mówił: „Jest piękne mieszkanie przy ulicy d’Artois, urządźmy je dla niego.” Tyś nie chciała. Ach! jam ci dał radość tak, jak dałem życie. Ojciec musi zawsze dawać, żeby być szczęśliwym. Dawać zawsze, to znaczy być ojcem.

– Jak to? – zapytał Eugeniusz.

– A tak, ona nie chciała, bała się plotek, jak gdyby dla świata warto było szczęścia się wyrzekać! Zresztą wszystkie kobiety marzą tylko o tYm, żeby postępować tak, jak ona postępuje…

Nikt nie słuchał ojca Goriot; pani de Nucingen wprowadziła Eugeniusza do gabinetu, w którym rozległ się szmer leciuchnego pocałunku. Pokój ten harmonizował z wykwintnością całego mieszkania, w którym nie zbywało na niczym.

– Cóż, czy trafiono panu do gustu? – zapytała Delfina, wracając do salonu, gdzie już stół był nakryty.

– O, najzupełniej – odpowiedział. – Niestety! Oceniam ten przepych, to spełnienie snów najpiękniejszych, całą tę poezję życia młodego i wykwintnego, oceniam ją tak dobrze, że przez to samo już na nią zasługuję; lecz od pani tego przyjąć nie mogę, a sam jestem jeszcze zbyt biedny, żeby…

– Ach, ach! Już mi się pan opierasz – wyrzekła z komiczną powagą, robiąc przy tym piękną minkę, którą kobiety przybierają, gdy potrzeba jakiś skrupuł w żart obrócić, aby później rozproszyć go z większą łatwością.

Eugeniusz zadał dziś sobie tyle pytań uroczystych, a przygoda Vautrina, odkrywająca całą głąb przepaści, w którą się omal nie stoczył, wzmocniła w nim tak bardzo dobre i szlachetne uczucia, że słowa Delfiny nie zdołały ich obalić. Ogarnął go tylko smutek głęboki.

– Jak to! – zawołała pani de Nucingen – miałżebyś pan odmówić? A wiesz, co taka odmowa znaczy? Wątpisz pan o przyszłości i dlatego nie śmiesz zbliżyć się do mnie. A więc obawiasz się, że zdradzisz moje uczucie? Jeżeli pan mnie kochasz, jeżeli ja… kocham ciebie, to dlaczegóż obawiasz się tak małego zobowiązania. Gdybyś wiedział, z jaką przyjemnością urządzałam ci to kawalerskie mieszkanko, to przepraszałbyś mnie za swoje wahanie. Miałam w ręku pieniądze należące do ciebie i zrobiłam z nich dobry użytek, oto i wszystko. Zdaje ci się, żeś wielki, a w rzeczy samej jesteś mały. Żądasz nieskończenie więcej… (A! – wyrzekła, pochwyciwszy wyraz namiętności we wzroku Eugeniusza), a drożysz się o lada głupstwo. Jeżeli mnie nie kochasz, o! w takim razie nie powinieneś przyjmować. Jedno słowo los mój rozstrzyga. Mów pan! Mój ojcze, choć ty postaraj się go przekonać – dodała po chwili, zwracając się do ojca. Czy on sądzi, że ja jestem mniej drażliwa od niego, gdy chodzi o nasz honor?

Ojciec Goriot słuchał tej wdzięcznej sprzeczki z posągowym uśmiechem.

– Dziecko! – poczęła znowu chwytając dłoń Eugeniusza – spotykasz na progu życia zaporę, której wielu ludzi przebyć nie może, i cofasz się, gdy ręka kobiety chce ci ją otworzyć! Ale ty będziesz szczęśliwy w życiu, masz świetną przyszłość przed sobą, powodzenie wyryte jest na twym pięknym czole. Czyż wówczas nie będziesz mógł oddać mi tego, co ci dziś pożyczam? Wszak za dawnych czasów dama dawała swemu rycerzowi zbroję, miecz, hełm, kolczugę i konia, żeby rycerz mógł iść na turnieje walczyć w jej imieniu. Otóż, Eugeniuszu, to co ja ci daję, jest bronią naszej epoki, narzędziem, bez którego nie obejdzie się człowiek pragnący stać się czymkolwiek na świecie. Wyobrażam sobie, że stodoła, w której mieszkasz obecnie, musi być piękna, bo pewnie przypomina pokój mego ojca. No cóż, nie będziemy dziś jedli obiadu? Czy pragniesz mnie zasmucić? Odpowiedz przecie – mówiła wstrząsając go za rękę. – Mój Boże! Przekonaj go, tatku, albo pójdę stąd i nigdy już nie będę się z nim widziała.

– Ja cię przekonam – rzekł ojciec Goriot, budząc się z zachwycenia. Powiedz mi, kochany panie Eugeniuszu, wszak będziesz pożyczał pieniądze u żydów?

– Zmuszony jestem – powiedział student.

– Dobrze, trzymam za słowo – począł stary, wyjmując z kieszeni pugilares wytarty i zniszczony. Ja stałem się żydem i zapłaciłem wszystkim dostawcom. Nie winieneś ani grosza za wszystko, co się tutaj znajduje. Nie tak wielka to suma, najwyżej pięć tysięcy franków. Otóż, pożyczam ci te pieniądze. Nie odmówisz mi, jam przecie nie kobieta. Napiszesz rewers na jakim świstku, a z czasem uiścisz mi się z długu.

Łzy zakręciły się w oczach Eugeniusza i Delfiny; oboje spojrzeli po sobie ze zdumieniem, po czym student pochwycił dłoń starego i ścisnął ją gorąco.

– No cóż! Czy nie jesteście mymi dziećmi? – rzekł ojciec Goriot.

– Biedny mój ojcze, jak żeś ty to zrobił? – zapytała pani de Nucingen.

– Gdym cię nakłonił, byś go tu sprowadziła, gdym zobaczył, że kupujesz rzeczy piękne jak dla panny młodej, wtedy pomyślałem sobie: „Nabawi się ona kłopotu!” Adwokat powiada, że proces, którym mamy zmusić twego męża, by ci oddał twe mienie, będzie trwał przeszło pół roku. Otóż ja sprzedałem tymczasem tysiąc trzysta pięćdziesiąt liwrów dożywotniego dochodu; wziąwszy piętnaście tysięcy franków, zapewniłem sobie na dobrej hipotece tysiąc dwieście franków dochodu, a pozostałymi pieniędzmi zaspokoiłem waszych dostawców, drogie dzieci. Za pięćdziesiąt talarów będę miał pokój tu na górze, w którym mogę żyć jak książę nie wydając nawet czterdziestu su na dzień. Odzienia prawie wcale nie potrzebuję, bo nie niszczę tego, co mam. Już od dwóch tygodni śmieję się potajemnie i myślę sobie: „Toż dopiero będą szczęśliwi!” No cóż, alboż nie jesteście szczęśliwi?

– O! tatku, tatku! – zawołała pani de Nucingen rzucając się ku ojcu, który wziął ją na kolana. Przytuliła do niego swą głowę złotowłosą, okrywając pocałunkiem i łzami twarz starca pomarszczoną, na której malował się w tej chwili wyraz błogiego zadowolenia.