KONIEC HISTORII?
W latach 2004–2007, po przystąpieniu krajów Europy Środkowo-Wschodniej do UE, pojawiło się w nich przekonanie o „końcu historii”. Wielu mieszkańców tych krajów wierzyło, że droga do dojrzałej demokracji i efektywnej gospodarki rynkowej jest prosta i że nowe państwa członkowskie podążą tą drogą bez większych zawirowań. Podejście to podważył po raz pierwszy kryzys finansowy z lat 2008–2010, który zmniejszył PKB niektórych krajów EŚW nawet o 20%. Potem nastąpił kryzys migracyjny (2015–2016), który populistyczni politycy wykorzystali do podważenia zasad europejskiej solidarności, a w niektórych krajach (zwłaszcza na Węgrzech i w Polsce) służył następnie do wspierania tendencji do osłabiania praworządności i fundamentów deliberatywnej, liberalnej demokracji.
Istnieje kilka wyjaśnień tych zmian. Niektóre z nich nawiązują do globalnych tendencji, sugerując, że globalizacja wprowadziła poczucie niepewności oraz że proste interpretacje i recepty podawane przez populistycznych polityków są bardziej przekonujące niż zaawansowane analizy. Podążając tym tokiem rozumowania, można dojść do wniosku, że kraje EŚW podporządkowują się owym globalnym tendencjom, a słabość ich stosunkowo nowych instytucji demokratycznych uniemożliwia im skuteczną obronę przed presją populizmu. Inne wyjaśnienia[
26
] wskazują, że społeczeństwa EŚW są zmęczone naśladowaniem Zachodu lub zaczęły wątpić, że zachodnie wartości są dla nich odpowiednie. Wprawdzie niekoniecznie odrzucają one owe wartości, jednak mogły dojść do wniosku, że nigdy nie uda im się spełnić zachodnich standardów, i zaczynają bronić się przez ich kwestionowanie. Frustracja oraz poczucie wyzysku i upokorzenia mogą sprzyjać akceptacji autorytarnych rządów i przyzwoleniu na łamanie zasad demokracji. Poczucie niechęci mogło również wywołać odchodzenie europejskich elit politycznych od koncepcji „narodu” i „państwa narodowego” i zastępowanie ich regionalizmem i europeizmem[
27
]. Należy zauważyć, że w czasie kryzysu wywołanego koronawirusem COVID-19 niektóre autorytarne reżimy EŚW kwestionują rolę UE i w sposób otwarty wypowiadają postulaty wzmocnienia państw narodowych.
ŁAŹNIE GELLÉRT, BUDAPESZT, WĘGRY
Wreszcie, poparcie dla postaw populistycznych w krajach Europy Zachodniej może wynikać z poczucia odrzucenia i zapomnienia, dotykającego relatywnie słabiej wykształconej warstwy pracujących, którzy stali się nieprzydatni w wyniku przenoszenia fabryk do krajów o niższych kosztach pracy, a także redukcji etatów na skutek automatyzacji i robotyzacji[
28
].
To ostatnie wyjaśnienie – przynajmniej w części – potwierdzają badania regionalne. Według niektórych analityków wzrost populizmu jest
„zemstą miejsc bez znaczenia”
[
29
] lub odpowiedzią na
„niechęć regionalną”
[
30
]. Poparcie dla zjawiska prawicowego populizmu jest najsilniejsze w regionach, które przeszły głęboką restrukturyzację gospodarczą, a także w regionach, które zostały pominięte przez pozytywne tendencje związane z transformacją. W Europie Zachodniej postawy te przejawiają w największym stopniu ośrodki miejskie. Inaczej jest jednak w Europie Środkowo-Wschodniej, gdzie większość dużych miast okazała się beneficjentami transformacji i te prężnie rozwijające się ośrodki w znacznej mierze opierają się tendencjom niszczenia demokracji i wprowadzania rządów autokratycznych. W tych krajach „miejsca bez znaczenia” to najsłabiej rozwinięte regiony peryferyjne („maruderzy”), w których powyższe tendencje znajdują w EŚW największe poparcie.
Czy polityka regionalna może stanowić odpowiedź na takie wyzwania? Najnowsze tendencje w zakresie konwergencji terytorialnej obserwowane w większości krajów EŚW mogą świadczyć o tym, że „miejsca, o których zapomniano” mogły liczyć, iż otrzymają swoją szansę. Jednak, jak już wspomniano wcześniej, spodziewane zmiany w strategiach politycznych UE (na które duży wpływ wywrze również panująca obecnie pandemia COVID-19) mogą przynieść odwrotny skutek. Ponadto powiązanie wielkości wsparcia kierowanego do nowych państw członkowskich ze spełnieniem przez te państwa standardów praworządności i liberalnej demokracji może również doprowadzić do zmniejszenia pomocy dla niektórych krajów EŚW.
BIOGRAM
Grzegorz Gorzelak
jest profesorem nauk ekonomicznych specjalizującym się w problematyce polityki i budowania strategii rozwoju regionalnego i lokalnego. W latach 1996–2016 był dyrektorem Centrum Europejskich Studiów Regionalnych i Lokalnych (EUROREG) Uniwersytetu Warszawskiego. Koordynował wiele krajowych i międzynarodowych projektów badawczych, w tym projekt ESPON TERCO dotyczący współpracy terytorialnej, oraz projekt w ramach 7PR „Wzrost – Innowacyjność – Konkurencyjność: Wspieranie spójności w Europie Środkowej i Wschodniej” (GRINCOH).
Współpracował z Bankiem Światowym, OECD, Dyrekcją Generalną ds. Polityki Regionalnej i Miejskiej Komisji Europejskiej, kilkoma agendami rządowymi w Polsce i na Ukrainie, a także z władzami regionalnymi i lokalnymi.
Dorobek Grzegorza Gorzelaka (jako autora i redaktora) obejmuje ponad 60 książek i ponad 260 artykułów (wiele z nich w językach obcych, głównie angielskim).
Do 2020 r. był redaktorem naczelnym kwartalnika naukowego „Studia Regionalne i Lokalne”. Był także przewodniczącym zarządu stowarzyszenia Regional Studies Association – Sekcja Polska.
Przypisy
[
1
] Bardziej szczegółowy obraz makroprocesów w okresie transformacji został opisany w pracy: Orłowski W. M., „Trajectories of the Economic Transition in Central and Eastern Europe”, Gorzelak G. (red.),
Social and Economic Development in Central and Eastern Europe: Stability and Change after 1990
, Londyn i Nowy Jork, Routledge, 2020, str. 11–34.
[
2
] Konwergencja zachodzi wtedy, gdy różnice między krajami lub regionami zmniejszają się, natomiast dywergencja oznacza proces odwrotny. Patrz
https://en.wikipedia.org/wiki/Convergence_(economics)
[
3
] Braudel F., „A History of Civilizations”, Londyn, Penguin Books, 1993.
[
4
] Więcej informacji o historycznych podziałach Europy Środkowo-Wschodniej można znaleźć w pozycji: Gorzelak G. i Jałowiecki B., „European Boundaries: Unity or Division of the Continent?”,
Regional Studies
Vol. 36.4, 2002, str. 409–419.
[
5
] Wallerstein I. M., „The Modern World-System I: Capitalist Agriculture and the Origins of the European World-Economy in the Sixteenth Century”, Nowy Jork, Academic Press, 1974.
[
6
]
https://www.lboro.ac.uk/gawc/rb/rb248.html
.
[
7
] Szelenyi I., „Urban Development and Regional Management in Eastern Europe”,
Theory and Society
Vol. 10, No. 2 (marzec 1981), str. 169–205
[
8
] Swianiewicz P., „Local Government: Progress in Decentralisation”, Gorzelak G. (red.), S
ocial and Economic…
, op. cit., str. 54–74.
[
9
] Gorzelak G., Jałowiecki B., Kukliński A. i Zienkowski L., „Eastern and Central Europe 2000 – Final Report”, Luksemburg: Komisja Europejska, 1994.
[
10
] Gorzelak G., „Regional Policies in East-Central Europe”, Fischer M. i Nijkamp P. (red.)
Handbook of Regional Science
, wyd. 2, Springer-Verlag Berlin Heidelberg, 2020.
[
11
] Statystyczne miary zróżnicowania są silnie uzależnione od delimitacji jednostek terytorialnych oraz wskaźników mierzących zróżnicowanie. Generalnie, im więcej jednostek, tym większe różnice statystyczne. Na wzrost wielkości różnic statystycznych wpływa również istnienie regionów miejskich.
[
12
] Klasyfikacja NUTS (nomenklatura jednostek terytorialnych do celów statystycznych) to hierarchiczny system podziału terytorium UE. Źródło: Eurostat:
https://ec.europa.eu/eurostat/fr/web/nuts/background
[
13
]
https://www.lboro.ac.uk/gawc/world2018t.html
.
[
14
] NUTS to akronim pochodzący od Nomenclature of Territorial Units for Statistics (NUTS, Nomenklatura jednostek terytorialnych do celów statystycznych). Klasyfikację NUTS można sprawdzić na stronie internetowej Eurostatu
https://ec.europa.eu/eurostat/web/nuts/background
.
[
15
] Applica, Ismeri Europa, „Ocena ex post programów polityki spójności 2007–2013, ze szczególnym uwzględnieniem Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR) i Funduszu Spójności (FS). Sprawozdanie podsumowujące”, Bruksela, DG Regio, 2016.
[
16
] Williamson J.G., „Regional inequalities and the process of national development”, Economic Development and Cultural Change, 13: 3–45, 1965.
[
17
] Capello R., „Regional economics”, Londyn i Nowy Jork, Routledge, 2007.
[
18
] Radosevic R., Yoruk D.E. i Yoruk E., „Technology upgrading and growth in Central and Eastern Europe”, w: G. Gorzelak (red.),
Social and Economic…,
op. cit., str. 178–204.
[
19
]
https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/fs_20_39
.
[
20
] Źró