Թղթեր

[ԼԷ]
Առ Հնձացին Գրիգոր տելետիսն:

Ի խուժադուժ խուժանէ բազմախուռն ամբոխ խռնելոց զմեօք բակառաբար բարբարոսաց, բազմաբեղուն հնարիւք մախացեալ ընդ մերոյս կրօնից, զօրէն գազանային դարանակալ ելոյ որսոց ամեղաց եւ սովորեալք ի հիքիցն եւ շուայտացեալ վատշուէր բնակչացն, ոչ երբէք դադարելով ոչ պարապել ինձ ի ձերդ լուսեղէն բանս լսել եւ լուսաւորել զմիտս, այսր անդր յածեալ մտածութեամբ եւ ունակութեամբ, կրկին տագնապ տառապանաց հասանէ յարտաքնոց եւ ի ներքուստ:

Եւ ահա' ոչ այլ զոք ունել ինձ ապաստան, այլ միայն զՏէր Յիսուս Քրիստոս այն, որ ի բազում նեղութեան մերում մխիթարէն զմեզ եւ ի պատերազմի յանկարծօրէն անյուսացելոց հեծեալ հասանէ եւ պատեալ զօրացն ի գիշերի սատակէ, եւ ի սովի առատացուցանէ կերակուր եւ ի հնոցի ցօղէ ընդ մեզ զիջեալ, ի կապանի եւ ի բանտի լոյս ծագէ, եւ առաջի թագաւորաց տայ բարբառել, եւ յերկիւղէ գիշերոյ պահպանէ, որ ի տունջեան աներկիւղ առնէ, որ ի խորհողացն գաղտնի դիտաւորեալ զգուշացուցանէ, որ վահանաւ եւ գայիսոնաւ ընդդէմ յառնէ, որ որպէս զբիբ ական հովանանայ, որ ի թիկնամէջս բառնայ եւ ի վերայ թեւոց ըստանձնէ, որ ոչ թողու քարի զոտն հարկանել, որ զյուսացեալսն ոչ ամաչեցուցանէ, որ թշնամեա'ցն ոչ տայ ծիծաղել. եւ յատուկն միայն մարդկան սերի երկակի պատահեալ, որ զօտարսն ի ծառայութիւն վաճառեալ պետականին հասուցանէ բախտի, որ ի գերութեանն երեւի, յայտնելով զիւրոյն օրինաց ճշմարտութիւն, որ ի ձեռն երից մանկանցն իբրեւ զանբան զարքայսն կացուցանէր զգոռոզսն եւ զպետսն բոլոր իմաստնոց, որ ուրախութեամբ դարձուցանէ զանյուսացեալսն, որ վերստին արծարծէ եւ վեհագոյն քան զառաջին գիտէ վերաստանալ: Ոչ կամիմ եւ նախուստն ասացեալ վերստին մակագրել զորոնողն իշոյ կամ զվերջին ծնելոցն կամ զայծարածն կամ զհովիւն կամ զծառայն կամ զարտալածեալն կամ զայլսն այսպիսիք: Ահա' ոչ անյուսացայց ի զօրագլուխն հաւատոց եւ ի կատարիչն Յիսուս այն, որ փորձն է վէմն անարգեալ, զի ըստ կրից իւրն անարդակ առաքինութեան զմեզ արասցէ հաղորդս, օգնելով յամենայն նեղութենէ մերում աղօթիւք ձեր, ողջ լերո'ւք:

[ԼԸ]
Առ Գրիգոր Հնձացին տելետիսն:

Զյաւէտն ի մեզ տռփումն բնաւորականի եւ ստորադասեալ երկատութեանն յարմարական եւ գեղեցկապէս զվայելչական տրամախոհութեան ըստ նախկի գոյացութեանն, որով տարբերի բոլորն բակառեալ բանական եւ մահկանացու սէր, եւ դարձեալ ուրեմն եւ ստորադասական մասնկայն երրորդումն, որ ոչ եթէ միայն հաւանի սակս ափրոդիտականին զտռփումն ցանկութեան ախտին յարձակման նահանջել, այլ եւ զբոլորն ի վատթարն մտածութիւն. որ եւ զսրտմտութիւն ընդդէմ օձին հայցէ լինել եւ ումեմն պատշաճ համարեալ զդիտաւորութեանն անկումն ծայրի ի պիտանացուսն վերաբերել, եւ եթէ ըստ վարդապետական յեղանակի այլ ումեմն նախ քան զայս, որ այժմ ի մէնջ կռփեալ ըմբերանի պարսաւեալ, զմեռելութեան բոլորն ախտի խնդրէ որ ի կենցաղումս, եւ անյագաբար ի գերագոյնսն զտռփելն, եւ այնու ոչ այլ ինչ նշանակէ, եթէ ոչ վարժումն եւ զ՚ի բարիսն կրթմունս եւ զբոլոր շամբշութիւն ամեհութեան մեր եւ տմարդի վարուց ի բաց մղեալ եւ մաքուր եւ զառանց աւելորդաց կեանսն ստանալ. զայս այնքան հայցէր հաւանութեան, որքան յերիս բաժանէր զմեռելութեանն տարազ եւ տռփումն յօժարական արգելոյր կեալ:

Արդ եթէ դսրովեալ եւ պարսաւեալս զայս, զի՞նչ արդեօք ի մէնջ գովեալք եւ բարեբանեալք. եւ ահա' զերկոսեանն մեզ արասցուք դատախազ. ոչ հաւանիմ այսմ անտեղի թեւակոխութեանս որպէս առ ոմն շնական խաբանէր արքայն յանցաւոր եթէ զերկոսեանն զրկես: Բայց յիրաւի ատեցեալ եղեն օրէնքն Աստուծոյ, վասն զի յանդիմանեն զմեզ եւ ատեցին զյանդիմանիչս ի դրունս իւրեանց: Ո՞ արդեօք շինէ զաշտարակն, յայն հայեցեալ, որք ի գանձ ապաւինին եւ ի ճարտարութիւն եւ ի բազուկ. այս այր է, որ ոչ արար զԱստուած իւր օգնական, եւ որ զկնի սորա յարմարի: Ո՞ արդեօք ոչ հաւատայ, որ է անհաւատ. մի' զվաղիւն հոգար եւ որ զխոտն վայրի զգեցուցանէ եւ որ ի մեռելոց յարուցանէ եւ որ զերկինս սակս քեզ պրկեալ ունի տաճար եւ կառուցեալ յոչնչի զերկիր, եւ որ ասէ Որ հաւատայ յիս, գետք յորովայնէ նորա բղխին. եւ որ ոչ ճնճղկոյ առանց հրամանի իւր տայ իմաստութեամբ յորոգայթ ուրուք ըմբռնել:

Զիա՞րդ տարախոհ մտածութեամբ ոք վարկցի զայս ինչ կամ զայն. աղէ~ ընկեա' ի Տէր զհոգս քո. աղէ~ յուսա' ի Տէր եւ ոչ ամաչեսցես յաւիտեան. յորժամ զկայծակն շիջուցանես դու, յորժամ ակն ի մարմնի անտեսութեան հաւանի, յորժամ ակն տունջեան աշխարհի ոչ ծագէ, յորժամ միտք ծառայեն ախտի, ընդէ՞ր շիջանի լապտեր, վասն որո՞յ պատճառի անյուսութիւն քեզ տիրեաց: Աղէ~ զմտաւ ա'ծ եւ յայտնեա' եւ մի' հպարտասցիս անտրամախոհ կարծեօք, զի բերան ինչ գիտելն քեզ կամ արհեստի հմուտ, այլ ամբիծ եւ զանախտ կեանս ստանալ եւ ոչ ստորադատականն մակաւասար կացուցանել, որ ոչ բնաւորեցան, այլ ի վերստին յիշումն քեզ փութալի լիցի եւ նոր յօժարութեան յաստուածային շնորհս, որ տուաւ. ապ՚եթէ ոչ` այս քեզ ի մեծ դատակնիք առաջին Ստեղծչին վկայութիւն, ողջ լե'ր:

[ԼԹ]
Առ Հնձացին Գրիգոր:

Զհազարդ սակս բազմաթերթութեան եւ յոքնաբեղուն մանրագոյն մասնկաց, որ ի ներքոյ թերթից տերեւոյն ստորակայեալ ընծիւղեալ զոխիցն, որ ի նմա պատշաճեալ հուպ ի միմեանս յարամանեալ: Բայց խնդրելի է նախ իսկ զթիւդ, եթէ ո՞րզան զսա իմանալ պարտ է մանաւանդ եթէ ստուգաբանել. վասն զի իւրաքանչիւր թիւ սկսեալ ի միակէն մինչեւ ցտասնեակն զիւրն նշանակեալ անուն, որպէս միակդ աներկատ, եւ հատեալ ի գծէ, որ ոչ էր մակերեւեալ. իսկ երկակտ, զի երկատեցաւ եթէ եւ ոչ թիւ, զի զմիակն դարձեալ յերկատելն գործէ. եւ երրեակ թէեւ յառաջնոցն անկեանց եւ ծայրագոյն եւ հոյծ եւ պղպջուն, սակայն ոչ բաժանի ըստ մասնկացն միայն, զի թիւ է յսկզբանն կատարեալ. այսպէս քառեակն եւ զոր ծնանին եւ յորս յեղափոխի, թէպէտեւ ոչ զարականն գործէ երբէք, սակայն զկատարեալն ծնանի եւ անդրադարձի. արդ եւ զպատճառ հնգեկին ասասցուք, եւ զայլսն թողցուք, զի երկարագոյն գործէ զառասութիւնս. ոչ կամիմք սակս դուզնաքեայ ստորասութեանս. հնգեակն ունի եւ զարականն եւ զիգականն եւ չէզոքն. զերեսեան պարառէ թիւ թուականութեանն, զերիսն արական, իսկ զերկուսն իգական, իսկ հատեալ կիսակին գնդին չէզոք. վասն զի այսպէս Նիկոմաքոս զսա կարծէ` լուծ առ լուծ եւ կէտ առ կէտ եւ լուծ կիսակիւ միակին չէզոք. նաեւ անուն սորա ասի երկակիսեակ, որ է քուեայ առաջին քառեակն կրկնեալ, զի սա է կէս տասնեկին եւ կիսորդ երկուց եւ կիսից:

Եւ զի սակս հազարին եհաս մեզ իմաստասիրել, հազարս ոչ է ըստ մեր լեզուիս, այլ զսա ի Պարսից առեալ ընտանեցուցեալ մերոյ լեզուիս, որպէս միակն, զի միակդ յոյն բարբառով նշանակէ առաջին, եւ փոխանակ մեր միակին ասէին առաջին. արդ այսպիսի տասնեան ամբարձեալ դարձեալ ի նոյն դառնայ թիւ: Իսկ քսանն կամ կցան երկուց տասնից, որպէս երեսուն կամ քառասուն, յիսուն կամ վեցսուն եւ որ այլն մինչեւ ցհարիւր. զի հարիւրդ թաւացեալ նշանակէ զտասն տասն, հեռաւորեալ սաղարթացեալ, եւ դարձեալ յիւրն դառնայ թիւ, յերկնէ զերկերիւրդ եւ զայլն որպէս յստորասութիւնս է իմանալ:

Բայց հազարդ ըստ պարսկականին է իմանալ մագթիւ, ոչ գիտել մեզ եթէ ի տեղի հազարի, ո՞րպէս մերն թուէին տասն հարիւր, որպէս Վիրք քսանովն, եթէ այլ ինչ, ոչ գիտեմ:

Բայց զհազարդ խաւարտ յունարէն ասի մառուլն, որ նշանակէ եթէ ի մայիս յուլիս պարտ է ճաշակել եւ այլ ոչ բնաւ: Իսկ ըստ Պարթեւին քայիու այսինքն փքացուցիչ եւ ուռուցիչ փորոտեալ: Բայց բազմազան զսա տեսեալ մեր ի միոջէ սերմանեաց, իսկ աշտիճանաւն ի խոնաւութեան, յերկրորդումն ի ցրտութիւն, ի վախճանի երկրորդումն եւ ծնուցանէ արիւն յստակ եւ ուղղոյն գաղափար գոլոշեաց թզորեակն պտոյ, կամ եթէ որ սպիտակափառն է, ի ննջելն օգտակար զնիրհումն հասուցանէ, պատահել դիւրին է խորտակեալ ի վերայ եդեալ որակական վիրի հրատական ջերմութեան օգնէ, եւ զսերմանսն խառնեալ քրքմով ի վերայ ճակատին, շիջուցանէ զբորբոքումն հրացեալ վերառութեան եւ այլ ինչ բազում զսորա գտեալ մեր միայն ոչ օգնութեան ջերմութեան, զոր ախորժելի է քեզ սակս գլխոյդ քո ջերմութեան եւ խելապատակիդ զովութեան, ողջ լե'ր:

[Խ]
Առ Գագիկ որդի Աբասայ յաղագս գիտնական կրօնաւորին Գրիգորի Հնձացւոյ:

Ես բնաւորեալ եմ զկնի իրաւ ներողութեանս հետեւեալ, ստուգաբար ինձ վարկցի նախասական տրամախոհականին այն Ստագիրացւոյ, որ գրէ յիւրում սքանչելի տախտակին սակս վերծանողացն, որ ի ճեմարանին, եթէ զխոկօղսն ուսումնականին արժան դիւցազանցն պատուասիրել: Ասէ եւ զայսոսիկ հրաշալի Պղատոն, եթէ զիմաստասէրսն պատուել զաշխարհս մատակարարէ: Եւ այսոքիկ ինձ յոգունց տարացոյց վկայս կացուցանել ոչ է անձեռնարկելի, սակայն զքոյն նախնւոյ եւ զիմոյ Փրկչի հօր հաւանել արժանապէս քեզ գրեմ. Ինձ յոյժ մեծարու եղեն բարեկամք քո Տէ'ր, նաեւ սիրել զնոսա գրէ եւ ատելութիւն զատելիսն Աստուծոյ կատարել ատելութեամբ. զի մերձենալ առ Աստուած բարի է յոյժ: Եւ ոչ այլ ինչ է հնար մերձենալ, եթէ ոչ գիտութեամբ լուսաւորել զանձն: Վասն որոյ, որք հեռի արարին զանձինս կորուստ եւ պակասումն նոցա հասանէ, տեսօղն այն վճիռ ետ: Վասն որոյ եւ համարձակիմ գրել իբրու զքոյին ի մնացելոց պայազատ Հայկեան եւ Պահլաւունեան: Գրիգո'րդ անուանեալ տելետիս, իմասցի ստուգել արքայութիւն քո, զի այր հմուտ է աստուածեղէն դաւանութեան մերոյ բախտի, նաեւ հնում եւ արտաքին գրոց յոյժ տեղեակ: Եւ ըղձայ տենչացեալ զփափագանս իւր լնուլ պատարուն ընթերցմամբ, զի այնու ոչ երբէք շատանայ: Եւ կամիմ զի եւ դա արքունիս քոյոյ քարգոնոսական ապարանի առկայացեալ արասցէ քեզ ճեմարան, զի մի' բնաւին Ասքանազեան եւ Արամեան դպրութիւնս ի բազմաց սատարեալ ի մոռացումն անկցի եւ այնու ի բաց բարձեալ շնորհս Հոգւոյն եղիցի, ոչ գոլով կարկատօղ ցանկի կամ եթէ շտեմարանապետ կտակարանացն Աստուծոյ:

Վասն որոյ ասել քեզ Փտլոմէոս ոչ դանդաղիմ, եթէ զայսոսիկ խոկացեալ տրամախոհեսցիս մակամտածական ներտրամադրութեամբ` նախանձու ի բարիսն աճապարել զգեղեցիկն մոլութիւն: Զի տեսանեմք զքեզ ի հոմերական տաղսն վերտառեալ չափաբերական եւ ոտանաւորս հագներգական կարկատեալ. զի եւ դա յայնոսիկ յարդարեալ, զի Թովնեան արհեստն հռետորական յորդորեալ շարժել զքեզ մակտառեսցէ զօրէն Արիստոտէլի, որ առ Աղէքսանդրոս կամ զՓերեքղէս յԱրգացի ապարանսն եւ զՊղատոն ի Սիկիլիա, թողում զՀոմերոսին, որ առ Աքիւղղաս աստուածաբանական հանդէս եւ առ Արամազդ, որ զՈլոմպիոս գրէ շարժիլ ի խիզախել դիւցազանն եւ յակնարկել յօնիցն. զի այս է ծայրագոյն իմաստասիրացն դասու` զդիւցազինսն պատուասիրել մանաւանդ գովասանական ներբողենիւք: Զոր հայցեմ ընդունել եւ յաճախ քննել. եւ հրամայեալ զայսպիսի քաջութեամբ առաքինիդ, որ նուազեալ յախտէ իմեմնէ սակս յոքնակուռ ընթերցմանն, դեղովք տածել ի բժշկացդ. զի որպէս նախասականն գրէ յիւրում Եպիդիմական մատենին, դիւրաւ յառաջին քաջողջութիւնսն զդա վերաստանալ, զի օրհնեսցի յաստուածուստ եւ ի մարդկանէ եւ օգտեսցիս յայսպիսի իմաստասէր առնէ եւ երախտիս ծառայիմ քում լիցի:

[ԽԱ]
Առ հայրն Սամուէլ առաջնորդ վանիցն Խնատի:

Ի սերկեան աւուրս վերծանութեան ընթերցուածի յերկրորդումս երկշաբաթու պատահէր ըստ շարամանութեան պարառաբար ամի նորոյ յերկրորդում ամսոյ զամլութեանն որդէծնութիւն Աննայի, որ նշանակէր` զքառասներորդին պատարուն առնել լրմանն նորա որդէծնութիւն Սիովնի լինել հայցէ եկեղեցի սուրբ. յարէ եւ ի նոյն զիմաստութեանն տան շինութիւն եւ խրատէ զնա յարաբարդեալ եւ յայն զմարգարէական զնախուստ ի սկզբան, որ առ Երեմիայ եւ ի հեթանոսս առաքել նմա, որ նշանակէր զնորոյս նախընթացութիւն եւ զաւետաւորութիւն. յայնր յարմարական պատշաճէ զԴաւթեանն երգ Եղիցի ականջաց քոց լսել զձայն աղօթից իմոց. եւ զի լռելայն աղօթէր Աննա. Ի խորոց կարդացի, ասէ, Տէր, Տէ'ր լո'ւր ձայնի իմոյ, եղիցի ականջաց քոց ի լսել զձայն աղօթից իմոց:

Մինչ յայսմ էաք խորհրդածութեան մերում, զորս փոյթ յանձին կալեալ հարցանէր զմեզ սրբազան հայր սրբոյ Կարապետին, եկն եհաս խոյզ խնդրոյ քո պաղատանօք հանդերձ: Եւ զմտաւ ածեալ մեր զանուն քո եւ զիրողութիւն, յոյժ տրամախոհէի զդիպական ճահաւորութիւն խնդրոյս: Վասն զի ծեր եւ քահանայ քեզ ելոյ եւ անուն Սամուէլ յորջորջեալ. զի՞նչ առ այս արդեօք եթէ ի մէնջ ինչ իցէ հնար ոչ կատարել զիղձ բաղձանաց քոյդ պաղատանաց. կամ զի՞նչ մեզ յայսոսիկ փոյթ տմարդութեան մանաւանդ եթէ անողորմութեան. կամ զի՞նչ մեզ օգուտ յայսոսիկ:

Սակայն եթէ հրամայէ սրբազանութիւն քո, զերիսս զայս ոչ փոյթ համարել` զդատաստան ուղղել եւ զհրաման արքայական եւ զպարտս տէրութեան: Աղէ~ գրեա' ստուգաբար զլուծումն իւրաքանչիւր պատճառի եւ գտցես ի մէնջ անբաղաբար զհարցումն. ապ՚եթէ ոչ` եւ հրամայիմք անաչառու եւ հնազանդ եւ հլու աստուածային պատուիրանին լսել եւ ծառայել անարատութեամբ. զիա՞րդ իշխանաբար վատնեմք զտէրունեանցն գանձ եւ ապերախտ զերախտաւորն գործեմք, եւ զսիրելիսն մեր եւ զբարեկամսն յառաջացուցանեմք, եւ զթագաւորս եւ զտէրս երկրորդ նոցա համարիմք, մանաւանդ օտար մեզ ելոյ եւ պանդուխտք, եւ յոյժ պատուասիրութիւն ի մերոյ քրիստոսապսակեալ արքայէն ընկալեալ:

Այլ զի՞նչ փոյթ քեզ յայսոսիկ, միայն բախտի արա', բախտի լիցիս բաժին Սանասարեանն Սասնայի. եւ մի' զոք աղաչելով թախանձեցուսցես. զի եթէ բախտի բախտիարան բախոհական բաղբանութեան, թուի թէ ոչ ումեք լուիցէ արձակել ի գերելոցն, եթէ եւ Մովսէս հասանէ առաքիլ, մինչեւ ցեգիպտոսականն հասցէ պատիժ պատուհասից. եւ ահա' նմա միայն հաւանեա' համոզել, այլ որքան հնար է փութամք ի ճշմարտութիւնն, զծերութիւն քո պատուել. ողջ լե'ր:

[ԽԲ]
Առ կրօնաւորսն Խնատին, յորժամ վախճանեցաւ ծերն Սամուէլ:

Ծանեայ զծայրագոյն ծերունւոյն փոխումն, որում հաւատացեալն էր հանդիսի յերանաւէտն անթառամ եւ յանպատում կեանս, որով եւ զանտիսն իմաստասիրեաց կուսական իւրովին քաղաքավարութեամբն եւ մաքուր վճիտ եւ պարզ ըստ միեղինացն պարու ի տղմատիպ կենցաղական շաղախմանցս. որք ի կենցաղումս ի բացուստ ելով, ի լեառն ընդ Յիսուսի ելանելով, վեհագոյն մտածութեամբ զերանականն յինքն պարառեալ սերմանս բուսուցեալ, ընձիւղէր երանելի սերմանեացն բողբոջ: Վասն որոյ ծաղիկ հրաշափառագոյն ալեացն զանթառամն եւ զանխամրն փայլեցուցեալ, որով զպարգեւս խոստացեալ բարեացն, եհաս սմա պատահ ընդունել, երիցս երանեան լուսափայլեալ ծերունւոյն. կրօնաւոր քահանայ եւ ծայրագոյն հարց արիական եւ ողջախոհ սերտութեամբ զիւր կատարեաց մրցման հանդէս, խաչակցութեամբ հանապազօր ընդ Յիսուսի կցորդաբար միացեալ:

Եւ զի՞նչ առ այս արգելում այժմ զիմս առատաձիր լեզու եւ բան եւ գիր արքայական. ասեմ թէ հոգս ցնորից, որ այժմ ցնդէ ցիր եւ ցան զիմս մակացութիւն տրամաբանութեան, որ ոչ զօրէն զօրեմ իմն սովորական նախապատուել զնորայն առն բարւոյ ներբողենիւ տարաձիգ զյիշատակ պատուել:

Բայց այժմ հաւանի ինձ այնր իւրով հեզահայեաց երկայնամտութեամբն եւ յուսոյ, զի ոչ այսու բաւականասցուք, այլ ըստ արժանն ի մերում մատենի ընդ այլոցն ճգնաւորական միայնաւոր անձնացելոց, որք կուսական բրաբիոնաւն անթառամ պսակեալ: Այսպէս եւ զսորայն ընդ նոսա ոչ դանդաղիմք ներառասական հրաշաբանութեամբ մակագրել: Բայց դուք, ո'վ երանելիք, եւ հրեշտակական կրօնիւք վայելչացեա'լք, գեղեցիկ զորդիութեանն հնազանդութեամբ ընկալեալ օրհնութիւն, զգիր ձեր ընկալեալ վերծանեայ. եւ ահաւասիկ խնդրէ ի ձէնջ բանս ոչ այլ ինչ այլ զհնազանդութիւն միմեանց. քանզի զի՞նչ բարի է կամ զի՞նչ վայելուչ, զի բնակին եղբարք ի միասին. այնուհետեւ Աստուած բնակեցուցանէ զմիակրօնս ի տան, որ հանէ զկապեալսն քաջութեամբ:

Արդ զգուշասջի'ք ժողովեալ բազմութիւնդ եւ ի միասին խնդրեցէ'ք զառաջնորդն, զոր եւ կամի Աստուած եւ դուք, եւ միաբանութեամբ գրեցէ'ք առ իս, եւ փոյթ առ իս առաքեցէ'ք. եւ ի ձեռն գրոյ ծանուցէ'ք. եկեսցե'ն առ մեզ յանուանէ եւ այսոքիկ յեղբարցդ, զոր ոչ եւ զանուանսդ գրեալ եմ իմովս ձեռնարկութեամբ. եւ այսոքիկ փո~յթ, զի մի' յապաղեսցին. վասն զի գրեցից նոցա վճիռ ինչ հաստատական, զի մի' երբէք յայլում ժամանակի դղրդեսցին եւ լիցի աւերումն այսպիսի մայրաքաղաքացեաց. ողջ լերո'ւք մխիթարութեամբ Հոգւոյն սրբոյ:

[ԽԳ]
Պատասխանի առաջնորդի սուրբ ուխտին Մարմաշինոյ Սոսթինէսի:

Զաստուածապատիւ հօրդ հարանց եւ ամենայն սրբազանիցդ դասու խաչակրօնից եւ ճգնազգեաց անձնացելոց եղբարցդ իմացեալ յառաքելոյս հրեշտակէ ծանեայ զողջոյն, զի տակաւին կենդանի էք: Յայսմ ծանեայ զաստուածային մատակարարութիւն նախախնամութեան եւ վերակացութեան յաստուածուստ պահպանական ձերդ միեղէն եւ համակրօն մաքուր եւ աստուածահաճոյ վարուց եւ հաւատոյ յուսացելոցն անսուտ խոստմանցն Աստուծոյ երանելեաց ծնողաց մերոց:

Քանզի ոչ միայն սքանչանս է այս, այլ եւ սքանչելեաց մակաւասար եւ զարմանց գերահրաշ. քանզի արտաքուստ մարտ եւ մերձակայից հանդէս եւ յայլազանց եւ յայլանդակաց արշաւանս: Որ եւ ոչ այսպիսի տիւռռենացի դուժք եւ ոչ խուժք սկիւթացի եւ յոմանց յարուցեալք եւ յուզեալք եւ յոմանց զեկուցեալք, մանաւանդ եթէ մատնեալ խաչի, եւ յոմանց նախանձեալ եւ քսութեամբք ծնեալ. եւ այլ ոչ միոյ կամ երկից կամ երից, այլ թուի ինձ, եթէ անթիւս հատանի, որք իմաստութեամբ եւ աւագ աչօք պարառաբար հայեսցին. բայց զօրութիւնն Աստուծոյ ոչ դանդաղի պարսպել, եւ յոյսն կենդանի կերտացողացն զդա եւ աղօթք կենդանի վկայիցն եւ աստուածազգեաց արանցն կրօնաւորաց եւ հանապազօր խաչակցելոց ընդ Յիսուսի միշտ առաջի Աստուծոյ լինելով, ոչ թողացուցանեն քակտել զցանկ կրօնից դորա եւ զուխտ աստուածեղէն միաբանութեան ձերոյ. քանզի թէպէտեւ գայթակղեսջիք, ոչ իսպառ կործանեսջիք. քանզի գայթագղիլն ոչ ըստ օրինաց եւ ոչ ըստ ձեզդ, այլ ըստ մեզ. քանզի գայթագղի Իսրայէլ, ուրեմն Աքաաբ, այլ ոչ Եղիա, եւ Մանասէ, այլ ոչ Եսայիաս, եւ որք միանգամ այսմ հետեւին, եւ որք նախ քան զայսոսիկ: Քանզի լռեմ այժմ զվատացն վատթարութիւն եւ զվերջութիւն յայտնի կացուցանել եւ չարեացն եւ զքաջացն զառաքինութիւնս ճառել. քանզի բոլորին բաւական էք եւ ամենայն աստուածեղէն պատգամացն տեսանօղ եւ յարդարօղ:

Բայց թուի ինձ եթէ քոյդ արիութիւն եւ զօրութիւն ոչ միայն ի քէն է եւ ըստ յօժարութեանդ քո կամ ըստ առաքինութեան կամ ըստ մրցանաց եւ հանճարոյ, այլ ըստ զօրութեանն Աստուծոյ, որ այսպիսի հանդիսական եւ խռովութեան ժամանակի պատրաստեաց զքեզ իբրու ճակատամարտիկ իմն, միամարտ եւ աննահանջ արիութեամբ դիմակայեալ, անտանելի եւ անժուժելի խազմարարաց ներքուստ եւ արտաքուստ:

Քեզ ոչ եթէ փոխարէնս ըստ մարմնոյ պարտ է հատուցանել, որ եւ ոչ ըստ մարմնոյ երբէք միտեցեր, այլ եւ ի վերայ քո աղօթս առնել ոչ դանդաղիմք եւ յաստուածուստ պահպանական քեզ հայցել օգնութիւն եւ շնորհս: Քանզի զառ ձեռին քո ոչ ընկալաք այժմ ասել` ուլ յուղւոջ աւազակաբար խուճապեալ զդոսա հատուածոյ ինչ ի բնաբանականէն, եւ այս ոչ սակաւ եղեւ մեզ տրտմութիւն. նաեւ ոչ իսկ ծանուցեալ էր մեր զմերոցդ թուղթ եւ բան:

Եւ յայսմանէ տառապանօք եւ տարակուսութեամբ կիսակենդան համարեա' զմեզ եւ գրէ եթէ ի կենցաղումս իբրու անկենցաղ եւ յոյժ տկարացեալ ի վերայ բազմազան աղէտիս. քանզի զարմանամ ընդ այսպիսի ատելութեան արմատացեալ եւ աճեցեալ, զի թէ զարտալածելն իմ պարտ վարկանի եւ զտառապանօք տարապարտ շրջեցուցանել յաղագս իրի ինչ սովորական, որպէս եղեւ իսկ, զի՞նչ այժմ ատելութիւն եւ հակառակութիւն եւ մեքենայ, եւ մոռացմունս եւ պարսաւանս կարկատել բազում ջանիւ եւ փութով, զոր Տեառն միայն է տեսանել:

Զոր գրով այժմ ոչ պարտ վարկայ երկարել քումդ ամենիմաստ տեսութեան, սակայն բանիւք եւ կենդանի ձայնիւ փոքր ի շատէ ինչ զհանգամանս եղելոյ գործառնութեան մերոյ ծանուցի, որ ի քէնդ առաքեցաւ առ մեզ: Եւ զայդոսիկ փոյթ անձին կալեալ արասցես վաղվաղակի առանց յապաղանաց:

Այլ ի ժամանակիս խռովութենէ եւ ի ճանապարհիդ աւերմանէ ոչինչ առաքեցի քեզ այժմ, բայց սակաւ մի ձիր ինչ, զորոց անուանս իմով ձեռամբ նկատեալ ընթերցցիս, եւ այնքան պահանջեսցես ի բերողէդ. եւ աղօթս մեզ առնել յայտնապէս ամենեքումբք եւ ի ծածուկ առանձին մի' դադաղեսցիս, ողջ լե'ր:

[ԽԴ]
Առ հայր Սոսթինէս յաղագս ոսկի մատանւոյն:

Աւադիկ առաքեմ աւետաբերական տառ, տրամակայեալ յինքեան յոքնաբեղունն քարգոնական կնիք յազնուականէն Արաբացւոց, յապարանէն արքունի, պերճ եւ պաճոյճ մակագրեալ, տարակայացեալ եւ ստորագրեալ կայծանիշ ատրորական կարմրակերտ մելանաւն գիծ թագաւորական, անթառամի եւ անթորելի երբէք:

Զոր եւ սակս տրամախոհականին տարացոյց զնա վարկան կայլակացելոցն աղբերացեալ, որ ի տէրունեան կողէն. զի իբրու նա զգիր դատապարտական պարտապանին հօրն առաջին լուաց ջրովն, եւ գրեաց արեամբն ի դպրութիւն կենաց:

Զայս առեալ տրամախոհականացն ի սինկլիտոսին վարկան արքայի գրել, զոր առաքեաց սուրբն այն եւ բարերարն Կոստանդիանոս արքայ, Մաւնաւմախն անուանեալ, այսինքն միամարտիկ, ուխտիդ սուրբ եւ մայրաքաղաքիդ Մարմաշինոյ, քեզ սրբոյդ Սոսթէնէսի, արի եւ առաքինասէր առն, յոյժ զօրաւոր բանս հանդերձ կնքովն ոսկեղինաւ ի հրամանէն աստուածեղէն զօրութեան:

Փա~ռք պատիւ զօրութիւն Ամենակալին խնամողին տնօրինողին, որ ոչն առիկայծեալ շիջոյց զլապտերն հաւատոյ: Բայց ոչ զայսոսիկ միայն, այլ եւ վէստ եւ պատրիկ եւ պռտաւսպաթար ոսկի մատանի, հինգ իշխանութեանս փառս առաքեաց եղբարցս իմ. այլ զայս արար միեւնոյն հոգի ի ձեռն բարեփառ առնս ռեքտաւռիս եւ իմոյ ծառայի Քրիստոսի Աստուծոյ:

Գոհանամք զՏեառնէ, զի ոչ արար ամօթալի զծառայս Գրիգոր յերանելեաց իմոց ծնողացդ. գոհանամ զԱստուծոյ, փառաւորեմ, երկրպագեմ, օրհնեմ յաւիտեան, զի այց արար ծառայի իւր: Եւ ես կամիմ չոգալ առ սուրբն արքայ. ահա' ժամանակ աղօթից խորհրդական. Առ քեզ Տէ'ր համբարձի, եւ զՏէր հովուեսցէ:

Յորժամ հասցէ նամակդ արա' սէր սրբոցդ եւ ժամ երանելեացդ, եւ գրեա' զայս ընդ ամենայն մայրաքաղաքս սրբոց եւ զգիր իմ առաքեա' առ ամենեսեան, եւ արձակեա' եղբարս կամ եկեսցես դու եւ տարցիս զոսկի մատանիս. զի ես մինչեւ ցութօրէս կատարի, ոչ կամիմ յառաջել. ողջ լե'ր:

[ԽԵ]
Առ աշակերտս իւր Բարսեղ եւ Եղիսէ յաղագս խնդրոյ գրոցն Արիստոտէլի:

Թէպէտեւ զնախուստ զնուիրականն նիրհեալ տիրական պատուասիրութեան առ ի ձէնջ, սակայն իմ զամենայն արտակացութիւն եւ արտալածութիւն հանդերձ տարաբնակութեամբս ստանձնեալ պարտ վարկանիմ տիրապէս կրել ինձ յամենայնէ արտակացեալ. այլ ի ձէնջ միայն այս հայցելի է ինձ, զի փոխանիդ Աստուծոյ եւ սուրբ եւ անշարժ վիմիդ ամենարի ծառայիցէք իբրեւ Աստուծոյ, զի մի' յանէծս անկցիք, որ սնոյցն զձեզ, եւ զամօթ կրիցէք յոգունց ի կեանս ձեր եւ զկնի կենաց յերանելի յեղբօրէն ձերմէ:

Արդ լուայ եթէ Աստուծոյ փոխանդ մեր տուեալ է ձեզ Արիստոտէլ. կամիմք եթէ առաքէք դա մեզ. քանզի նախ պարտ է զքերականութիւնն հանդերձ թարգմանութեամբն ուսանել տիրապէս մակստացականութեամբ, եւ զկնի այսր զհռետորականն երիւք հանդիսիւք անսխալ տրոհութեամբ, եւ ապա զսահմանացն պարունակել, եւ պղատոնական եւ արիստոտէլական, եւ դարձեալ պիւթագորական կարակնակերտութեանն բացորոշմանց եւ դատողութեանց. նախուստ քան զայսոսիկ կրթեցելովք նեկուռ վերծանութեամբ զհին եւ զնոր կտակարանս, եւ առասպելավարժութիւնս ի բազում եւ զանազան տեղիս զեղեալ զորքանութեամբ արտայայտել հաւանիմք, եւ ի խոյզ ելանել ջերմագոյն եւ քաջողջական խոհականութեամբ եւ տրամաբանական հատուածոց հոմերական եւ պղատոնական նախասականին եւ այլոցն բոլոր արհեստից եւ մատենից: Զի յամենայնի իմաստասէրն խոստովան լիցի զգիտութիւն եւ ուրացեալ զանգիտութիւն մանաւանդ ըստ կարողութեան քառիցն արհեստից` թուական, երաժշտական, երկրաչափական, աստեղաբաշխական: Այսոցիկ հետեւել բաւական է այս իսկ, եթէ Արիստոտէլի հաւաքմունքդ այն է, որ ասացեալն է յաղագս երկնային մարմնոյն եւ գնդատեսութեան երկրի կամ յաղագս օրինադրութեան կենցաղոյս, յորս յիշատակէ եւ զորականութեանցն քակտումն եւ զախտիցն բաժանմունս, զոր անուանեն խորհրդական, առաքեա' այսր զդա:

Ապ՚եթէ միայն Պորփիւռի առասութիւնքն իցէ բացորոշեալ ի խնդրոյ Քռիսաւորին հնգից ստորոգութեանցն, որք են այսոքիկ` սեռ, տեսակ, տարբերութիւն, յատուկ եւ պատահումն կամ եթէ ութիցն, որք են դիտաւորութիւնն, պիտանացուն, պատճառն, մակագրութեան կարգն, վարդապետական յեղանակն թէ առ ի՞նչ մասն, տարբերումն կամ զիւրն Ստագիրացւոյն գոյացութիւն, որակ, քանակ, եւ առ ի'նչ ո'ւր, ե'րբ, կալ, ունել, առնել, կրել, այսոքիկ ոչ են մեզ ըղձալի ի հեռաստանէ զայսպէս խնդրել: Քանզի տրամադրութիւնքս այս վաղ ուրեմն պատահեաց մեզ մինչ տակաւին պատանեակ եղելոյ:

Իսկ եթէ որչափ ջան եղեալ ոչ խոնջանս վարկանել սակս տառփելոյն յաւէտ այսպիսի ժողովմանց, որոյ տեղեակ էք դուք ի պարսկականէ անաի եւ յԻսմայէլացւոցն, եւ այժմ Յունաց անդանդաղ քառիցն արհեստից հետեւաբար մասին ինչ տեղեակ լինել: Քանզի յայսոսիկ կրթեալ զմեզ վեհագոյն վարկանէի անկողոպտելի եւ անծայրագոյն ստանձնել քան զամենայն ինչ որ ի կենցաղումս ազնուագոյն:

Իսկ եթէ զայսոսիկ խոկասցիս, մինչ տակաւին ոռոգացեալ ես եւ զներտս տրամիքս խոկաս կակղացուցանել, յերիսս այս օգտեսցիս պատուասիրեալ զբաղեալ ի բարեաց հեզատեսակ առաքինագոյն մակացութեամբք, զերծեալ յեռամանակ տապոյ անաշխատաբար այսոքիկ լինեն քեզ. քանզի եւ սկզբանն իսկ ամենագերագոյն եւ տենչալի տեսական փաստականին իւրոյ յորդորմանէ յայսոսիկ վարեցելոյ գեղեցիկ իմն մոլորութիւն եւ ողջախոհ մտածութիւնս գրէ. եւ նախ քան զայսոսիկ միով մատամբ ճաշակելոցն այսու պատահեալ է ամենայն կենցաղականացս բարեաւ մնալ ասացեալքն:

Իսկ եթէ կրթեալ էր քո յայսմ ստադին մրցանակի եւ վերծանեալ զյոգնախումբ հոյլս հանդիսացելոցն զայսոսիկ եւ զպարկեշտութիւն նոցա եւ զառաքինատեսակ եւ զնորագոյն բանաստեղծութիւնսն եւ զկատարմունսն, ոչ միայն ըղձալի լինէր քեզ, այլ եւ զբոլորս ախտական եւ յածողական խնդրոյն արտաքոյ մղեալ զքեզ զկնի իւր ձգէ, զի ամենեւիմբ աշխատաբար ախտիցն է արտալածիչ:

Այլ որ զդիտողական ստացեալ է յանձին զպատկանութիւն քահանայական դասու, հարկաւորաբար պատկառեցուցանէ զմեզս գրել առ փոխանգ Քրիստոսի, որ զայսպիսի իրողութիւնս ոչ հոգ ածեալ. քանզի զամենայն ինչ աւագ աչօք տեսանեմ, որ փոխանդ է Յիսուսի եւ առաջնորդ հոգւոյ փրկութեան: Ողջ լե'ր: