Թղթեր

[Ի]
Պատասխանի Սարգսի վարդապետին:

Ընկալայ զգիր քո, սրբազանդ վարդապե'տ. ունէր զայս պատճէն բանից, եթէ կարօտէի տեսանել զքեզ եւ եկի յԱմբերդ, առաքեալ ի մանկամիտ արքայէ: Մանուկ ասելով Հոգին բարբառի ի ձեռն իմաստնոյն. վա~յ քեզ քաղաք, վասն զի թագաւոր քո մանուկ է. բաւական է բանդ:

Գրեալ ես թէ արքայն մեր զառաջինն վերջին առնէ եւ ապաշաւանօք գայ ի լաւն. զայսպիսիս գործելով, ոչ մանկանդ է տիոց խակութեան կամ անիմաստութեան, քանզի հռետորական կրթութեամբ զարգացեալ. բայց պատճառ աւերածոյ աշխարհիս մեր ըստ մեղաց մերոց պատահեաց մեզ, քանզի մեղաք Տեառն Աստուծոյ մերոյ:

Բայց իմա ' տագնապ տարակուսանաց եւ ատելութիւն դորա եւ բոլոր նիւթումն կորստեան ոչ այլ ինչ եթէ ոչ սրտմտութիւն Տեառն Աստուծոյ, որ նախ քան զբոլորն ընկալայ զամենայն նետս եւ զքարինս կոծողաց, եւ կեամ կիսամահ եւ աղքատացեալ, ակն ունելով ողորմութեանն Աստուծոյ, ողջ լե'ր:

[ԻԱ]
Առ վարդապետն Սարգիս:

Զմակարդակ բոլոր կենցաղականս դուզնաքեայ ըղձման իմոյ տռփելոյդ զմէ՞ կասկածանօք զմէնջ վարկանիս իբրու մոռացական եւ զապախտարար այսպիսւոյ նախածանօթութեան մանաւանդ եթէ առ ընտանիս հաւատոյ եւ ուսումնակցութեանց եւ մաքրագոյն եւ անբիծ սիրով առ Աստուած միացեալ. բայց ուրեմն զանց կամելով քեզ առնել մոռանալ զմեզ եւ որ ինչ ի մէնջ եղեալ զօրութեամբն Աստուծոյ այն, որ զօրացուցանէ զամենայն տկարացեալս, զտարակուսելոց բանայ զդուռն ողորմութեան իւր եւ ի բարկութեան իւրում զողորմութիւն յիշէ, որ ի ձեռն վաճառելոյն Յովսէփայ զվաճառողսն յանդիմանէ եւ արտալածելոյն շնորհս ընձեռէ, որ զանիրաւ հալածեալն յարքայէն ի լերինսն ոչ պատկառեցուցանէ ի հեթանոսացն, այլ առաջնորդ Իսրայէլի կացուցանէ զնա. գիտէ եւ ի Բաբելովն զնոյն նշանս գործել եւ դատաւոր մանուկ կացուցանել զԴանիէլ, եւ որք այսմ հետեւին:

Այլ դու, ո'վ վեհագոյն, եթէ կամեսցիս ոչ լինել դանդաղկոտ իբրեւ զաչաղկոտսն եւ տմարդիս առ ընկերս եւ բարւոք ծառայակիցս, աղէ~ հարցի'ր ընդ բոլոր Յաբեթեան նահանգի, զի՞նչ յաւուրսս յայսոսիկ ի բոլոր տանս Մարդպետական եղեալ գործառնութիւնս` ի քաղաքս եւ ի դեղեակս, յաւանս եւ ի գիւղս, յանապատս եւ ի պատս, ի բոլոր տնօրինական առաջարկութիւնս կամ ի հարաւային բռնութենէն խաղաղանալս, զի՞նչ եւ ի Միջագետս եւ կամ ո՞րպիսի պատուասիրութիւնս, մանաւանդ եթէ եւ բարձրութիւն մերոյս նահանգի եհաս ի ձեռն իմոյ տկարութեանս: Բայց թողից զայս ամենայն. ասա' ինձ, ո'վ սիրելի, զՄանիքեցւոցն որոյ Թոնդրակեցեացն, որ աւելի քան զերկերիւր ամ ապականեալ զաշխարհս ամենայն, արձանացուցին զայնպիսի ատրուշան իւրեանց վաւաշ մոլութեանն, եւ անհոգաբարձ եղեալ հօտին Քրիստոսի ի հովուաց եւ ի հովուապետաց, յարքայից եւ յիշխանաց եւ ի բոլոր գրեթէ ի մարդկանէ. զիա'րդ ողորմութիւնն Աստուծոյ եւ աղօթք մերոյ Լուսաւորչին եւ նախահօրն ի ձեռն իմոյ նուաստութեան զայնպիսին քակտեաց արձան եւ լուսաւորեաց լուսով աստուածութեանն իւրոյ: Զայդ եւս կարծեն նախանձու յաչաղկոտքն թագուցանել, զոր քաջ գիտեմք, եթէ եւ զարեգակն կամին այնք, զի մի' ծագեսցի: Բայց նա ոչ զբնութեանն իւրոյ կիրս կամի նահանջել: Եւ դու այժմ փութասցիս յայսոսիկ քոյով իմաստասիրական մակացութեամբդ հրատարակել. վասնզի ոչ եմք երբէք դադարեալ ի թարգմանութենէ եւս. բազում մատեանս, զորս ոչ եմք գտեալ ի մեր լեզուս` զերկուս մատեանսն Պղատոնի, զՏիմէոսի տրամաբանութեանն եւ զՓեդովնի, յորս բոլոր ճառսն նախագիտականին այն պարփակեալ կայ, եւ զայլս բազումս յիմաստասիրացն. իւրաքանչիւր մատեանքս այս մեծագոյն է քան զտարեւոր տօնականս, բայց եւ գտեալ մեր իսկ ի հայ լեզու գրեալ թարգմանչացն` զգիրս Ողոմպիոդորոսի, զոր Դաւիթ յիշատակէ, կարի յոյժ սքանչելի եւ հրաշալի բանաստեղծութիւնս մակաւասար բոլոր իմաստասիրական բանից. գտեալ եմ եւ զԿալիմաքոսի եւ զԱնդռօնիկեայն ի հայ լեզու. բայց եւ զերկրաչափականն զԵւկլիդոսին սկսայ թարգմանել. եւ եթէ տակաւին կամեսցի Տէր երկարանալ մեզ ի կենցաղումս, բազում հոգս յանձին կալեալ զմնացեալսն բոլոր Յունաց եւ Ասորւոց թարգմանել ոչ դանդաղեցայց: Եւ կարօտիմք քեզ մերձ ելոյ մեզ օգնականութեան այսպիսում իրողութեանց, ապ՚եթէ ոչ` աղօթիւք օգնեսցես մեզ: Բայց կամիմք յօժարութեամբ դարձեալ երթալ առ մերն քրիստոսապսակեալ արքայ եւ յանձն առնեմ աղօթել մեզ խորհրդական պաղատանօք առ այն, որ զփորձ առեալն է, զի ի փորձութեան մերում օգնեսցէ մեզ:

[ԻԲ]
Առ վարդապետն Սարգիս առաջնորդ ուխտին Սեւանայ, քանզի գրեալ էր Գագիկ առ վարդապետս այս, եթէ եկեսցես առ իս եւ ի միասին գրոց պարապեսցուք:

Եկն եհաս առ մեզ յղեալն ի մերոյ նախուստն ելոյ արքայէ, զոր առաքեալ առ քեզ սրբազանդ եւ գերակատար բոլոր ճեմարանի Արամեան ազգին եւ քրիստոսական կրօնիւք եւ կուսական բրաբիոնիւ սաղարթացեալ, որ եւ ինձ յոյժ ըղձալի եւ յոյս բարեաց. այլ մեր յոյժ երկիւղի եղեալ տապ տագնապի տարակուսանաց հասանէր, յորժամ զառնէս համբաւոյ հրոսակք նախընթացից ազդեցին մեզ, ոչ ուղղախօսելով զԳոբռոնս Գդռիհոն մեզ ծանուցին. զոր մեր յերկիւղի կասկածանաց եղեալ նախնւոյն այն կապտողի եւ յեղուզակի, ասեմ զիա՞րդ կրկին մատնեաց Տէր զտունս Մամիկոնեան ի ձեռս նորա. եւ ահա կարծիս կասկածանաց մեզ եղեալ յԱշտիշատայ դից դիւցազնական դիւական յարձակման, գուցէ սանդարամետականին խզեալ կապանաց, կամ եթէ իղձք կիւսոյ հմայից դիւթութեան` իբրու առ ի շաւղովն յարուցանեն զՍամուէլ, կամ շուայտական շիդարացն շարս շամանդաղեալ շոհանան ի վերայ մեր: Մինչ յայսմ էաք զարհուրման, վառեալ վահանօք եւ սպառազինեալ անարի նիզակօք, պատահախտի յուզական շիկորական որակեալ, ուշ եդեալ առ նախընթացն Ամլածին եւ ի մերն Պարթեւ օգնականութեան կարօտեալ: Իսկ յայսմ եղեալ հանդիսի, տեսի զԳգռիհոն եղեալ սա Գոբռոն, եւ ի Դիոնիւսեայ զմայլեալ, ատրորակ կայծակացեալ հրադիմական կարմրութեամբ, եւ գթեալ Գոբռոն գայթակղեալ, գաղափարեալ զԳդռիհոն: Սակայն ծանոյց մեզ զքոյդ ողջնութիւն եւ զաւետեացն ձիր դմա շնորհելով, վերջնանահանջ առ քոյդ առաքեցաք սրբութիւն: Եւ այս այսքան գռեհօրէն եւ անկոփ կարկատուն բան կատակական:

Բայց աղէ ե'կ ո'վ մակացու բոլոր մակացութեան եւ ինձ տռփելի. զմեր մանկանէ ստուգեալ ծանեաք, զի առ քեզ համարձակի գրել, եթէ այժմ ատինելով իմ, զի խափանեալ յառնի անդամոցս, ոչ զարական բերեմք սերտութեան բնութիւն. եւ դիւրաւ այժմ ասէ քումդ վադապետութեան տայ, այժմ հաւանեալ. եւ եթէ ո՞րպիսի այս նմա եհաս պատահումն բախտի, ոչ գիտեմք, եթէ մասունք արիութեա՞նն, եթէ արդարութեա՞նն, եթէ ողջախոհութեա՞նն, եթէ խոհականութեա՞նն, իսկ եթէ ո՞ր արդեօք բան, եթէ ցասո՞ւմն, եթէ միայն ցանկութի՞ւն, կամ եթէ ո՞ր որակութիւն յարտեւողագոյնն եւ յոքնամանակագոյն: Եթէ այսպէս վաղ ուրեմն նախասականն զայս յիւրումն եպիդիմիական մատենին, որ առ երազօքն է, ճուաղանցն իմաստասիրէ. ասէ` այսպէս որակութեանս ախտի թանձրագունից մարմնոյ եւ մաղձոյ սպիտակ որակի հասեալ, ի մտացն եւս անկի. քանզի ցրտին եւ չորին զսա իմանայ Հիպոկրատէս. եւ ի սոցունց ոչ մի հնար գոյ բնաւին խոնարհել եւ մնալ կենդանւոյն:

Եւ զիա՞րդ առանց խզման կամ հատման այսոքիկ հասանեն. վասն զի, եթէ ոչ զի արիականն բերէ սերտութիւն մարմնոյն անդամն այն առնի ցանկութիւն, տեսականին յոյժ յաճախէ եւ տրամախոհութիւն մտածութեան յածաչու խոնջմամբ եւ ափրոդիտականին յոյժ ըղձումն եւ դիւրաքարշ եւ ընդարձակագոյն յերազանալն եւ աստուստ կաթոտք եւ միզարձակք լինել հանդերձեալ գոն, զի այս որակութիւն է յոքնամանակագոյն եւ յարտեւողագոյն. որ եւ գրէ թէ անանջատ եւ մակեղուտ պատահմունս այսպիսում հազիւ հազ հաւանին յառաջինն ածել քաջողջութիւն: Ասէ այսմ եւ Հռոփուս թէ այն, որ զցանկական արձակէ բնութիւն եւ խափեալ գոլոյ գործարանին, ըստ օրէն աչաց կուրացելոց, միոյն ի միւսն տայ զօրութիւն տեսութեանն. զի գործարան երակի այն յարձակեալ յուղղոյն մակադրեալ միմեանց ջղօքն եւ երակօքն ի բիբ անուղղակի ունին զյարձակումն եւ ի խափանել լուսոյն յայն ձգի զօրութիւնն, զոր եւ յորժամ ոք նրբագոյն հայեցուածովք կամի քաջուշեղապէս պարահայել, զմիւսն խնուցու:

Եւ արդ զգուշալի է ախտիցն այն տարբերութիւն. եւ հաւանիմ քեզ, որ բժիշկդ ես հոգւոց մերձ ելոյ ի ծնունդս: Տեսանե՞ս, զի եթէ ոչ ուղիղ մանուկն ուղեւորի ի մանկաբարձացն ախմարելոյ, այլ ուրեք մրցի զուղեւորութիւնն եւ հեղձու: Այսպէս եւ զայս զգուշացուցանէ Սիսալիոս: Բայց աւա~ղ բախտինս այսպիսի անտեղի եւ անմակացու հանճարի: Զոր վաղ քոյդ աստուածային տեսութիւն մեզ ասել ոչ դանդաղէր. բայց զի՞նչ քեզ կրկին զկծեցուցանել կամ զայրացուցանել պարտ վարկանի: Այժմ պարտ էր քեզ գրել թէ` դիւցազեանդ Դիոնիսիո'ս, ահա' հաւանիմ քեզ ելոյ իբրեւ յառնի անդամոցդ հատեալ, բայց ոչ ինձ Ապողոն լինել ըղձամ, զի ի տապանակի եդեալ ի Պառնասոս տարայց ըստանձնեալ սակս արգողի կանանցն պատուելոյ, այլ զնա ուրեմն նախ զառոգութիւն մարմնոյն աշխատութեամբ շիջուցանէր, եւ ապա ըստ Իսահակայ որդիս ծնանէր, եւ այժմ ըստ մերոյն Պարթեւի ի բաց կալ հաւանի, բայց կարծեմ ոչ եթէ երկոցունցն յօժարութեամբ, բայց եւ ոչ միոյն: Այլ դու գրեա', զի ըստ սրբոյն Պօղոսի զպարտսն հատուսցէ, որքան է կարողութիւն, որում պարտապանն է եւ մի' զպարտսն նորա յոչ պարտականսն հատուսցէ, զի մի' եւ զզրկեալն տուժեսցէ պարտս յոչ պարտականիցն:

Այլ ո~ երանելի ողջախոհութեան զօրէն տառեղացն. եթէ լինի, եւ ոչ երկիւղիւն Աստուծոյ ի մանկական տիսն վարժի, կարծեմ, եթէ ոչինչ օգտէ. քանզի չար ախտ անձին հանդիպի ի վատթար հրահանգից եւ յանուսումնութենէ եւ ի չար ունակութենէ:

Այլ դու եթէ կամիցիս, առ մեզ նախ զուղեւորութեանդ քո մաքրափայլ ընթացս արասցես, զի թերեւս զիղձ տենչանաց փափաքման յօժարութեան որ առ միմեանս սիրովն Աստուծոյ ողջունեմք եւ առ միմեանս զգեղեցիկ հակառակութիւնսն ճեպեմք իմաստասիրել, ողջ լե'ր:

[ԻԳ]
Առ հայրն սրբոյ Կարապետին:

Ծանի'ր ծանօթագո'յնդ ծայրագոյն բաղկացութեան, որ եւ ի մէնջ զմակացութեանն ընկալար ձիր շնորհի. վասն որոյ իբրեւ սիրեցեալ որդւոյ ծանուցից զհօրս վտանգ. ոչ ահաւասիկ Պիսիդոն հնարեալ իւրովին փրփրածին հիքամորթ օրիորդաւն մեղկութեամբ բաղխոհական հնարիւք տրամախոհէր. քանզի յորժամ ծանեաւ, եթէ յանկարծօրէն ի Թեմանայ Պռաւտիդէս Հեփեստոսիւ առաքիւր, եւ բեզեկ զՓայեթոն նախընթացիկ շահատակմամբ յղէր յասպատակ սորա. զնոյնս այսօր ի յորդ առ ինքեան ելոյ տրամախոհէր խոկալով զերծանել. եւ իբրու ոչ փութանակի զօրէն զերծանել բացանցութեանց սոցա յերկիւղէ, ցռկեալ լուծական ըղորկաղութեամբ, որ գրէ թէ վատաղութեամբ կաւակերտ զանգմամբ խմորեալ զօրէն արաւսիւն. քանզի նորա յորժամ մերձ ելոյ հուպ յըմբռնումն. բազէի ի գուճս կոյս եղեալ, զծիրտն ծորեալ դիմացն ուղղակի ճահեցուցանէ, եւ ինքն թռուցեալ մնայ կենդանի: Այսբար բոզն այն Ափռոդիտէս փրփրածինն հանդերձ արբն Պիսիդոնիւ առ մեզ ի դաշտիս Մամիկոնեան ներգործեաց. որ եւ ապականեաց վաւաշ բորբորիտոն գիջամոլի պոռնիկն, եւ ոչ կարացաք հասանել իբրու զԱհարոնեան Մարիամ ի ծովածուփ ծփանաց եզրակացութեամբ պարել մերձ առ քեզ զնոր օրհնութիւնս, քանզի ոչ մեզ ելոյ Մովսէսեանն մական, այլ խափուցեալ տղմատիպ եւ մեղկեալ հազիւ հազ ի տոչորեալս հասաք Խանձառ. զի ստուգապէս ըստ անուանս մեք թուի թէ եղեալ խանձառ յաւէտ տոչորմամբ. բայց վաղիւն թէ կամեսցի Տէր առ ձեզ ժամանեմք ըստ այնմ, եթէ անօրէնք իբրեւ գծով ծփեսցին եւ հանգիստ մի' գտցեն:

[ԻԴ]
Առ նոյն հայր սրբոյ Կարապետին:

Յերեկեանն տրամաբանութեան մերում, յորժամ սակս բաժանման Պիւթագորոսի հանդերձեալ էաք ի մատենին երեքտասաներորդի բացատրել զհինգ գիտական զօրութիւնսն, զորս զգուշացուցանէ զմեզ ներհմտականս առնել այսպիսւոյ խոհականութեան, բազում աշտիճանացուցանել պէտս յարամանութեան նոցունց, ելանել սուղ ինչ ի մերում տրամաբանութեան տառի բաղդատական, բարւոք վարկայ զգաստացուցանօղ եւ տռփօղ տենչանացն ձգտեցուցանել զքոյդ սրբազանութիւն` իմաստասիրաբար ի քեզ ամփոփել եւ ոչ զնա ցիր եւ ցան գիշեր գռեհից. զոր ի տարակուսանսն այն մտերմութեան մակամտածական մրցմամբ խոկացեալ, զնա տիրապէս քեզ միայն ընձեռել ձիր մակաւասար բոլոր բաղկացութեան գոյիցս, որպէս Պղատոն կարծէ, եւ այլ ումեմն արքայի եւ իմաստնոյ թուեցաւ: Եւ զայսոքիկ քեզ տիրապէս տխրական եւ տրտմական իմն տագնապ տարակուսական եհաս եւ որակութիւն ախտի շառագունեալ շաղկապ իմն տրամախոհութեան պարապնդեալ զսկզբմունս առաջարկութեան անեզրակացութեան իմն բաղբաղմունս տատանական ի քեզ զանդիմանականն ձգելով, կարծիս կասկածանաց տարամտածական մակխոհութեամբ բացատրեալ զառ ի մէնջ դատողութիւն:

Վասն որոյ երիւք ծնանիմք զկարծիս` տրամախոհութեամբ եւ տեսութեամբ եւ ի լրոյ. եւ են սոքա դժուարադատ. քանզի տրամախոհիմք երբեմն վասն ուրուք ոչ ստուգաբար, եւ տեսանեմք որակութիւն եւ ոչ ըստ ձեւոյն, եւ լսեմք եւ ոչ ճշմարտէ: Վասն որոյ նախ երիւք ստուգութեամբ կամիմք զնա, զի տիրապէս թեւակոխիցիմք` զանուն, զբնութիւն եւ զիր: Եւ այսպէս պարառաբար ստորաբաժանելով, եւ հազիւ հազ տակաւին ճանաչեմք զգոյութիւն գոյին: Եւ զիա՞րդ պարադատական տրամադատութեամբ զտրտմականն ի քեզ յարուցեր յուզումն ախտի:

Արդ զայս միայն խնդրեսցես ի քումդ քաջուշեղութեան վարժումն. նախ յորմէ՞ բանն, երկից առ ո՞ր բանն, երիր յաղագս ո՞յր բանն: Եւ արդ խնդրեմք եթէ ուստի՞ բանն կամ յորմէ՞ բանն կամ առ ո՞ր բանն: Եւ զիա՞րդ լռելայն ջեռմամբ արեան տխրականին զիս ախտացուցեալ պատկառանօք, որ գրէ թէ ի մոռացումն անկեալ զառաջիկայն տրամաբանութիւն տաղտկալուր ճեմարանին բացատրէաք. որ եւ այժմ հազիւ հազ հաւանիմ զայնոսիկ տակաւին յեղյեղել, զի ըստ գոյին տիրապէս ծանուցից զզօրութիւն իրին:

Բայց այժմ մի' այսպի'սի քոյդ սրբազանութիւն զքեզ կամիցի այսպիսւոյ ախտից նահանջեալ, այլ մանաւանդ աչալուրջ եւ զուարթական սխրալի ստորակայիլ ամոք եւ անփշաբեր եւ յայլոց յոքնատեսիլ ներտից եւ արմատոց հերքեալ, զի միայն սերմանեալն ի քում աստուածայինդ սերմանեսցի պարտիզի. զի յոքնատեսիլ ծաղկանցն անհատական եւ յաւէտ անթառամ մակընծիւղեալ զբազմորակութեանցն սաղարթացեալ բրաբիոն. զի զքաղցունսն գործել պար մեղուացն անդուստ անաշխատաբար ի բջիջսն եւ ի վեցանկիւնեան մակարդակ մաղս մատուսցեն տռփողացն անարօր, ոչ միայն քաղցունս եւ ջերմինս, այլ եւ լուսափայլս եւ զովացուցիչս, եւ զքառիցն յինքեան բերելով տարացոյց տարերցս, եւ ուսումնականին նմա ստեմք եթէ ստորակեալ ենթակայի, վասն որոյ իմաստուն զնա անուանել ոչ պատկառիմք, եւ կամ ի բանս նման քեզ նմին ելոյ: Իսկ եթէ կամիս յօժարութեամբ բացատրեցից քեզ զիրողութիւն ենթակային, եթէ որպէս զքառիցն ի նա տոգորս երեւակութեամբ ցուցից զթուականութեանն, զերաժշտականութեանն, զերկրաչափութեանն, զաստեղաբաշխութեանն եւ զիւր գործառնութեանցն բաղազանութիւն, զի ծանիցես թէ ատտիկեցի ելով եւ ձկնորսացն հասեալ բախտի, երկոցունցն եղեալ արժանի շնորհիւն Յիսուսի, ողջ լե'ր:

[ԻԵ]
Առ հայրն սրբոյ Կարապետին Սարգիս եւ առ այլ եղբարսն:

Զգիր բարերջանիկ եւ խաչակրօն հօրդ, առաջնորդի սրբոյ ուխտիդ Կարապետի, եւ աստուածազգեաց միեղէն սուրբ եղբարցդ ընկալայ եւ վերծանեալ զսա սակս մանկանն իմոյ հայցուածոյ, մանաւանդ եթէ պաղատանօք յաստուածուստ խնդրելոյ մնալ նմա տակաւին ի կենցաղումս. զայսոսիկ զօրութեամբ յուսացեալ եւ հոգւով լցեալ հրաշից հայցուածս ողորմութեան եւ սիրոյ, մանաւանդ եթէ կարեկցութեան ձերումդ, վայել էր գիտութեան կատարեալ եւ իմաստութեան. բայց թուի ինձ եթէ ի Հոգւոյն այսոքիկ շարժին ի մեզ ներգործութիւնք. քանզի յորժամ կամիցի զողորմութիւն իւր առատացուցանել եւ հրաշագործել, յաւելու զհաւատսն զօրութեամբ եւ զհայցուածսն ըստ պատշաճին, զի մի' արտաքոյ կամաց նորա անցեալ, զմերն օգուտ առաւել խորհիցիմք գիտել. եւ այսպէս Ստեղծիչն միշտ հնարի զհոգւոց եւ մարմնոց մերոց փրկութիւն. եւ եթէ հատեալ զեղբայրն կամ զտէրն, կամ խորհել ինձ անպատշաճագոյն, բարկանայ անբարկանալին Հայրն ողորմութեան, յորմէ ամենայն գոյքս, ո՞րչափ եւս առաւել ընդ սիրելն եւ ընդ հաշտելն եւ զմիմեանցն խոկալ փրկութիւն, առաւել հրճուի եւ զուարճանայ ընդ աստուածաւանդն ասացելոց:

Եւ յայսմ գրոյ ծանեայ, եթէ յոյժ հաւատոց քաջութեամբ իմոյս անհաւատութեան դարձեալ հասիք յօգնականութիւն: Գրեալ էիք զորպիսութիւնն խօթութեան եւ դարձեալ` եթէ ո՞րպէս ի կենդանութիւն դարձեալ արծարծեաց զնա Տէր:

Կամէի քեզ յայսմ տառի երկարագոյն իմաստասիրել ըստ իմում սովորութեան եւ ըստ քումդ յօժարութեան եւ մեծի լսողութեան. այլ ի քոյս գրոյ տարակուսանաց եւ ողորմելի թշուառական հայցուածոց արտօսր կականման ինչ էհաս ինձ, որ գրէ թէ ի զգայութեան խափանեալ, ոչ պերճաբանութեամբ զբոլորն բաւեմ մակագրել քեզ, այլ սուղ ինչ մասնաւոր, զի մի' գտայց ապերախտ եւ անշնորհակալու զձերդ ընկալայց շնորհս:

Յորժամ տակաւին ի մերումն էաք բնակութեան, մնալով ողորմութեանն Աստուծոյ, ակն ունէի հրամանացն թագաւորական ըստ իմում յոգնաջան թախանձանացն` ազատել զիս յայսպիսի գործառնութեանց, զի իմոյս պարապեցից տառապեալ հոգւոյս: Ապա հասին հրամանք թագաւորական ոչ մի կամ երկուց կամ երից, այլ բազում աղաչանօք առաւել քան զիմն թախանձումն նորայր արժանի հրաշից եւ փակեալ յամենայնի զելս իրացն իմոյ հայցուածոցն: Եւ տարակուսեալ յերկուցն, ոչ գտեալ զելս իրացն, ճեպէի զիս միայն զհնազանդութեանն սահման եւ զհրամանն արքունի կատարել: Յառաջեալ, առ լեառնոտամբն բարձրավանդակ, Իջորին կոչելոյ, թողեալ զայլ մանկունսն իմ հանդերձ մարբն ի տեղւոջն բնակութեան իւրեանց, իսկ զմանուկն զայն ոչ կարացի արգելուլ. քանզի որ երեւի ինձ կայտառ եւ արիական հարցն սերտութեամբ ունի զխոկումն մարտական եւ ընթացական մրցման: Արդ զի՞նչ զկնի իմ գայր. էհաս նմա պատահ խօթութեան սիւնքոսական ջերման, եւ առժամայն ամբարձեալ գոլորշի սաստիկ յուզման կոհակացն եռացելոյ արեանն ի խելապատակն, յեղափոխէր զնա ի մտաց եւ անծանօթս զմեզ առնէր. եւ այս հասանէր ի ձորակ միոջ Ագարակի. եւ արգելեաց զմեզ Հոգին Սուրբ, ցուցանելով, եթէ մակացու եմ եւ գերագոյն ամենայն թագաւորական հրամանաց: Եւ եմ տարակուսեալ առաւել քան զսաստ հրամանացն Աստուծոյ ի թագաւորական խնդրոյն: Եւ բորբոքեալ եռանդն ջերմանն ճեպէր զնա. մինչեւ ծանուցեալ մօր իւրոյ, եկն առ նա. եւ զի՞նչ արդեօք մորմոքումն այրեցման եւ կիզման մերոյս ծնողական աղետի գրել քեզ հաւանիմ. քանզի առաւել քոյ ընդ մեզ կիզեալ եւ տոչորեալ հանդերձ բոլոր քրիստոսազգեաց եղբարբքդ:

Արդ յայսոսիկ տարակուսեալ ըստ իմում սովորութեան, քանզի բնաւորեալ եմ ոչ այլ ինչ աղօթել, բայց միայն եթէ Եղիցին կամք քո. քանզի դու Տէ'ր առաւել գիտես զօգուտն մեր եւ կամիս, բայց երբէք Տէ'ր իմ զգործոց իմոց մի' հատուսցես ինձ ըստ հոգւոյ եւ ըստ մարմնոյ:

Ապա բորբոքումն եռանդեան հրացեալ կայծակման զիւրն վերբուսուցանէր ծաղիկ զնախահօրն սերմանեալ յիւրոց վաստակոց. եւ զայն որքա՞ն եւ ո՞րպիսի, իբրու զկարկառ վիմաց եւ հուպ միմեանց հարթ եւ հոյծ կարկառեալ, անտեզի թողլով ի նմա մինչեւ ցմիոյ նշմարելոյ կառուցանելոյ ծայրի ասղան, եւ փքացեալ իբրեւ զտիկ հողմով ուժգնակի փչմամբ անբարբառ եւ անտես յաչաց զնա առժամայն գործէր եւ անյուսալի ամենեցուն զնա ի կենացս գիտել:

Իսկ ստուգեալ ծանեայ եւ ճշմարտութեամբ հաւատոց ոչ ստել ի Քրիստոս. զի ձերդ զօրութեամբ հայցուածք խնդրոյ յայնմ աւուր իսկ վերարծարծեաց զնա, եւ ներեաց անտանելի բորբոքումն հրացեալ ախտին. եւ յուսամ եւ հաւատամ, զի զօրութեամբ ի մեռելոց յարուցեալ է ձեր զնա, հրաշագործեալ ի մեզ ներողութեանն Աստուծոյ այն, որ յամենայնի խնդրէ ի մէնջ զօգուտն մեր խորհել եւ առնել:

Եւ արդ ձեր են մանկունքն եւ ոչ իմ. մի' յապաղէք միշտ զձեր փրկութիւնն. քանզի խորհելն զսէր եղբօրն եւ զոչ տրտմեցուցանելն ի վեր քան զամենայն առաքինութեանց ծագ ծայրացեալ է:

Եւ արդ յանձն առնեմ զձեզ առ Աստուած զմեզ զամենեսեան, եւ փոխանակ աշխատութեանդ եւ եղբայրսիրութեանն ի վերայ երեսաց իմոց ծունր ածի. իսկ մանուկն տակաւին տկարացեալ, ի մահիճս անկեալ դնի, մի' անփոյթ առնէք, թէպէտեւ դուք ոչ երբէք մոռանայք ըստ ձերումդ աստուածեղէն դպրութեան կարգի, ողջ լերո'ւք:

[ԻԶ]
Առ հայրն Կարապետի:

Զտարակուսական մակագրութիւն վերտառական քոյդ խոհականութեան եւ որք ընդ քեզ են սրբազանդ դասու ընկալայ, եւ զ՚ի սմա պատկանեալ տրամախոհութիւն ուղղադատ բաղխոհութիւն: Եւ յիրաւի զսա առանց ամենայն յերկուանալոյ վարկայ. որ ըստ առաքողին անտրամախոհաբար պատճառ իրողութեան եւ ոչ ըստ տմարդի ուղեւորութեանն եղեւ պատիժ պատուհասի, այլ փորձութիւնք դուզնաքեայ կենցաղոյս յարայանգ միշտ պարառեալ հետեւի: Յորոյ զգուշացուցանէր Փրկիչն իւրով աստուածավայելուչ կենդանարար բարբառովն յասելն. Ոչ գիտեմք յորում ժամու գայ տէր ծառային կամ եթէ Յանկարծակի հասանէ ի վերայ ձեր օրն այն:

Եւ այսոքիկ կամ դիւական պատահարք կան ըստ մերում ծուլութեան է կամ ըստ տէրունեան տնտեսութեան է. զոր վաղ ումեմն կամ անագան կամիմք հատուցանել այսպիսի հայրենի հարկս. այլ քեզ իբրու աստուածային բժշկի ըստ նորագոյն խօթութեանն հայել յորակութեանցն տրամադրութիւն, որ ուրեմն էհաս մակեղուտ եւ անանջատ պատահմունք, իսկ միոյն առժամանակեայ եւ անջատական եւ այժմ զգուշական դիտաւորութեամբ զմիւսոյն անանջատականն փութասցիս ոչ լինել անանջատ: Քանզի զի՞նչ արդեօք տրամախոհութիւնս այս ինքնախոհ առցէ զկայ, այլ մանաւանդ քեցեալ մղեսցի արտակացեալ, զի մի' եւ այն, որ ոչն էհաս բնականագոյն յարատեւական որակութիւնս, մանաւանդ եթէ լուծումն իսկ կրեսցէ կամաւ, եւ այսոքիկ քեզ փոյթ, որ բոլորովիմբ միշտ խոկաս զխաղաղութիւն, ողջ լե'ր:

[ԻԷ]
Առ տէր Գրիգոր եւ առ արքեպիսկոպոսն Ստեփաննոս:

Յորժամ զմտաւ ածեմ զդիւրածախ սնոտի երազական կենցաղոյս բազմապատիր եւ քաղցրացեալ դառնութեանն պտուղ, եւ զմերս յոլովումն ի սա գլորեալ զանազան եւ յոքնագունակ զմեզ ի տղմի ծովածուփ կենցաղավարութեան լուծեալ եւ թառամեալ, քան զբազումս զիս տեսանեմ եղկելի թշուառութեան, ի բիւր բարեացն թափուր, եւ սնոտի եղեալ:

Արժանի ողբոց վարկանիմ միայն զսերկեանս աւուր, որ արդեօք եմք նսեմացեալ եւ թաքնացեալ եւ ծմակացուցեալ զերբեմն արփիափայլս հոգի, որ ժպրհեալ ժանգոտ եւ զազիր աղտեղութեամբ մթացուցի, սպրդեալ սողաբայիւք, կարծեցեալ կործանեցայ ոչ ըստ Պետրոսի կամ ըստ Յակոբայ կամ ըստ Յօհաննու աստուածավայելուչ տեսութեանն հաղորդել եւ մաքրել յարեգակնայինն բովս. եւ եթէ յայլոց նուաստագունից ըստ իւր աստուածային խոհականութեան մերձ ելոյ ի լեառն եթէ ոչ ի ծայրս եւ եթէ ոչ փակօղ եւ արձակօղ, այլ ի կցորդաբար հետեւողացն եւ մտելոցն ի բացեալն եւ թողութեան շնորհի հանդիպման այս աչացու եւ խաւարչտին ի վիհ անկեալ բարձրութեանս:

Ո՞ ոք արժանապէս տրտմեալ տխրեսցի եւ ողորմեսցի իմոյս բանդագուշեալ եւ մեղկեալ քաղաքավարութեան. ո՞ զիս փրկեսցէ յայսպիսի վտանգէ. այլ հաւատովք աղաչելով մաղթեմք զձեզ, որ ի ծայրս էք լերինն ընդ Յիսուսի, անկեալ առ ոտս աղաչեցէ'ք, խնդրելով եւ պաղատանօք, զի բացցի աչք իմ հոգւոյ եւ լուսաւորեսցէ իւրով աստուածութեամբն եւ թողցէ զիմս յանցանս եւ ողորմեսցի ամենակալն Աստուած, ողջ լե'ր: