В ряде пассажей мысль Галена оставалась бы непонятной для русского читателя, если бы мы не привели греческое слово, употребляемое автором и не имеющее в силу своей многозначности или этимологии, важной для Галена, адекватного перевода на русский язык. Так, во 8.2.1–8.2.3 Гален снова говорит об элементах (στοιχεῖον), но на этот раз, объясняя значение этого понятия, проводит аналогию с буквами как элементами языка. Здесь важно, что слово στοιχεῖον по-гречески означает также «буква», и это значение является первичным по отношению к значению «элемент». Для того чтобы мысль Галена была ясна, мы в соответствующих местах приводим это слово по-гречески в скобках. То же относится и к 8.6.7–8.6.8, где нам пришлось привести греческое слово «флегма» и несколько однокоренных слов, так как для понимания мысли Галена важно, что этимологически это существительное родственно словам, обозначающим горение и пламя.
В заключительных книгах «Об учениях Гиппократа и Платона» Гален продолжает полемику с учением стоиков, поэтому и в этом томе читатель встретит многие термины, введенные в оборот философами этой школы. Основные термины стоической антропологии и этики, релевантные для полемики Галена с Хрисиппом, разобраны нами в предисловии к предыдущему тому[91]. Здесь коснемся лишь одного, не встречавшегося нам ранее – термина ἀδιάφορα (7.2.6), который мы, следуя уже сложившейся традиции, переводим как «безразличное».
Данный термин, по всей видимости, был введен в оборот Хрисиппом, главным оппонентом Галена. Сущность этого понятия лучше всего можно уяснить из краткого изложения этического учения Хрисиппа, дошедшего до нас благодаря Стобею: «Из существующего одно является благом, другое – злом, третье же – безразличным (ἀδιάφορα). Благом является следующее: разумность, здравомыслие, справедливость, мужество и все, что является добродетелью или причастно ей. Злом же является следующее: неразумие, распущенность, несправедливость, трусость и все, что есть порок или причастно ему. К безразличному относится следующее: жизнь и смерть, слава и безвестность, страдание и наслаждение, богатство и бедность и все тому подобное»[92]. Это учение столь же ясно, сколь и неприменимо на практике: подлинным благом является лишь добродетель, подлинным злом – лишь порок, а все то, чему мы привыкли радоваться или печалиться, не является ни хорошим, ни дурным. Следовательно, истинный мудрец не должен испытывать по всем этим поводам никаких эмоций: ему дозволено лишь радоваться собственной добродетельности и печалиться по поводу своих пороков, если таковые еще остались.
Гален приводит этот термин в контексте полемики Хрисиппа с Аристоном Хиоссим, которую он считает пустым спором о терминах, полагая, что оба философа по существу пишут об одном и том же (7.2.1–7.2.17). Учение Аристона, также относившегося к стоической школе, было не менее рационалистично, чем учение Хрисиппа: он полагал, что существует единственная добродетель – знание добра и зла. В данном отрывке Гален не полемизирует ни с одним, ни с другим мыслителем, а лишь указывает на то, что их учения в принципе не противоречат одно другому. Однако тон его выдает легкую иронию по отношению к столь сурово-рациональной этике: «Итак, если кто станет бояться смерти, или нужды, или болезни, считая их злом, хотя надлежит мужественно верить, что все это – вещи безразличные, то он считает так из-за нехватки знания, так как не ведает истины, то есть, как сказали бы Аристон и Хрисипп, у него есть некий порок души, именуемый малодушием» (7.2.6). Полемика Галена с Хрисиппом направлена против излишнего рационализма его этики: Хрисипп полагал, что душа человека состоит лишь из одной, рациональной части, а Галену доступно большее разнообразие психологических проявлений.
Наше издание содержит не только перевод текста Галена, но и греческий текст, поэтому несколько слов скажем об его оформлении. С любезного разрешения Akademie Verlag Berlin мы взяли за основу нашего греческого текста издание Ф. де Лейси. Соответственно, была воспроизведена и нумерация глав этого издания, а также деление текста Галена на секции внутри них. Деление на главы было впервые введено в латинских переводах текста Галена, опубликованных в эпоху Возрождения. Затем оно же было воспроизведено в издании К.Г. Кюна и повторено в издании Ф. де Лейси (в отличие от издания А. Мюллера, предлагавшего свое деление на главы)[93]. Деление глав на смысловые секции впервые введено Ф. де Лейси в его издании[94]. Пагинацию других изданий, воспроизведенную на полях в издании Ф. де Лейси, мы не воспроизводим, чтобы не перегружать и без того непростой для восприятия греческий текст.
В заключение напомним ряд условных обозначений, принятых нами в греческом тексте. Квадратные скобки – [] – выделяют фрагмент текста, имеющийся в рукописях, но исключенный издателем как позднее добавление, а угловые – < > – выделяют фрагмент текста, отсутствующий в рукописях, но включенный в текст издателем. Звездочки – *** – обозначают лакуну в греческом тексте[95].
ΓΑΛΗΝΟΥ. ΠΕΡΙ ΤΩΝ ΙΠΠΟΚΡΑΤΟΥΣ ΚΑΙ ΠΛΑΤΩΝΟΣ ΔΟΓΜΑΤΩΝ
Γален. Об учениях Гиппократа и Платона
Древнегреческий текст трактата Галена «Об учениях Гиппократа и Платона» приводится по изданию «On the doctrines of Hippocrates and Plato = De Placitis Hippocratis et Platonis / Galen; edition, translation and commentary by Phillip de Lacy. – Berlin: Akademie Verlag, cop. 2005. – 3 vol. (836 p.) – (Corpus medicorum graecorum, ISSN 0070–0347; V / 4,1,2)» с письменного разрешения Департамента прав и лицензий издательства De Gruyter от 26.08.2016.
ΒΙΒΛΙΟΝ ΕΚΤΟΝ[96]
6.1.1. Προὔκειτο µὲν ἐξ ἀρχῆς ἐπισκέψασθαι περὶ τῶν διοικουσῶν ἡµᾶς δυνάµεων, εἴτ’ ἐκ τῆς καρδίας µόνης ὁρµῶνται σύµπασαι, καθάπερ ᾿Αριστοτέλης τε καὶ Θεόφραστος ὑπελάµβανον, εἴτε τρεῖς ἀρχὰς αὐτῶν τίθεσθαι βέλτιον, ὡς ῾Ιπποκράτης τε καὶ Πλάτων ἐδόξαζον.
6.1.2. ἐπεὶ δὲ Χρύσιππος οὐ περὶ τῶν ἀρχῶν µόνον ἠµφισβήτησε πρὸς τοὺς παλαιούς, ἀλλὰ καὶ περὶ τῶν δυνάµεων αὐτῶν οὔτε τὴν θυµοειδῆ συγχωρήσας ὑπάρχειν οὔτε τὴν ἐπιθυµητικήν, ἔδοξε χρῆναι τὴν τούτου πρότερον δόξαν ἐπισκεψαµένους οὕτως ἐπανέρχεσθαι πάλιν ἐπὶ τὸ προκείµενον ἐξ ἀρχῆς, ὡς ἐγκέφαλός τε καὶ καρδία καὶ ἧπαρ ἀρχαὶ τῶν διοικουσῶν ἡµᾶς δυνάµεών εἰσιν.
6.1.3. ἀφῖκται οὖν ὁ λόγος ἤδη πρὸς τοῦτο καὶ ἀρχὴν ἕξει γε τὴν τῶν ὀνοµάτων ἐξήγησιν οἷς ἔµπροσθέν τε ἤδη κεχρήµεθα κἀν τῷ µεταξὺ τούτῳ λόγῳ πολλάκις χρησόµεθα. πρὸς γὰρ τὸ µηδενὸς τῶν εἰρηµένων παρακούειν, ἀλλ’ ἐν ἅπασι τὸ διωρισµένον τε ἅµα καὶ σαφὲς ἕτοιµον ὑπάρχειν ἀναγκαιότατόν ἐστιν ἕκαστον τῶν ὀνοµάτων ἐφ’ ὅτου λέγεται πράγµατος ἀκριβῶς ἀφωρίσθαι.
6.1.4. καὶ γάρ τοι καὶ λύεσθαί τινα τῶν ἔµπροσθεν ἀναβληθέντων ζητηµάτων ἐκ τούτου τοῦ τρόπου συµβέβηκεν, ὥσπερ, οἶµαι, καὶ τόδε, πότερον ἐνεργείας ἢ πάθη προσαγορευτέον ἐστὶ τὴν ἐπιθυµίαν καὶ τὸν θυµὸν ὅσα τ’ ἄλλα τοιαῦτα.
6.1.5. ῾H µὲν οὖν ἐνέργεια κίνησίς ἐστι δραστική, δραστικὴν δ’ ὀνοµάζω τὴν ἐξ ἑαυτοῦ, τὸ δὲ πάθος ἐν ἑτέρῳ κίνησίς ἐστιν ἐξ ἑτέρου. ὥστε ἀναγκαῖον µὲν πολλάκις εἰς ἓν ὑποκείµενον τῷ πάθει τὴν ἐνέργειαν συνέρχεσθαι καὶ κατὰ τοῦτο διαφέρειν µηδέν, τῷ λόγῳ µέντοι διαφέρειν.
6.1.6. ἡ γὰρ ὑπὸ τοῦ τέµνοντος ἐν τῷ τεµνοµένῳ διαίρεσις, ἓν καὶ ταὐτὸν ὑπάρχουσα πρᾶγµα, τοῦ µὲν τέµνοντος ἐνέργεια, τοῦ δὲ τεµνοµένου πάθος ἐστίν.
6.1.7. οὕτως οὖν καὶ ὁ θυµὸς ἐνέργεια µέν ἐστι τοῦ θυµοειδοῦς, πάθηµα δὲ τῶν λοιπῶν τῆς ψυχῆς δύο µερῶν καὶ προσέτι τοῦ σώµατος ἡµῶν παντός, ὅταν ὑπὸ τοῦ θυµοῦ βιαίως ἄγηται πρὸς τὰς πράξεις.
6.1.8. ῾`Eν µὲν δὴ τοῦτο σηµαινόµενον ἑκατέρου τῶν ὀνοµάτων, ἕτερον δὲ τὴν µὲν ἐνέργειαν κατὰ φύσιν τινὰ κίνησιν ἡµῶν νοούντων, τὸ δὲ πάθος παρὰ φύσιν. πολλαχῶς δὲ τοῦ κατὰ φύσιν λεγοµένου, τοῦτ’ ἀκούειν χρὴ νῦν ὃ κατὰ πρῶτον λόγον ὑπὸ τῆς φύσεως γίγνεται.
6.1.9. κατὰ πρῶτον δὲ λόγον ἐκεῖνα γίγνεσθαί φαµεν ὑπὸ τῆς φύσεως, ὧν ὥσπερ σκοπῶν ἀντιποιεῖται καὶ µὴ δι’ ἀκολουθίαν τινὰ ἑτέροις ἐξ ἀνάγκης ἕπεται. ἡ τοιαύτη κίνησις κατὰ φύσιν, εἴτ’ ἐξ αὑτοῦ κινοῖτο τὸ κινούµενον εἴθ’ ὑφ’ ἑτέρου.
6.1.10. ῎Hδη µὲν οὖν οἶµαι σαφὲς εἶναι τὸ λεγόµενον, ἀλλ’ οὐδὲν χεῖρον ἐπὶ παραδειγµάτων αὐτὸ σαφέστερον ἀπεργάσασθαι. ἡ τῆς καρδίας κίνησις ἡ µὲν κατὰ τοὺς σφυγµοὺς ἐνέργειά ἐστιν, ἡ δὲ κατὰ τοὺς παλµοὺς πάθος.
6.1.11. ἐξ ἑαυτῆς µὲν γάρ ἐστι καὶ ἡ κατὰ τοὺς παλµούς, ἀλλ’ οὐ κατὰ φύσιν, ἐξ ἑαυτῆς δὲ καὶ ἡ τῶν σφυγµῶν, ἀλλὰ κατὰ φύσιν. —δεῖ δὲ τοῦ σφυγµὸς ὀνόµατος ἀκούειν οὕτως νῦν ὡς Πραξαγόρας καὶ ῾Ηρόφιλος ἅπαντές τε σχεδὸν οἱ µετ’ αὐτοὺς ἐχρήσαντο µέχρι καὶ ἡµῶν, ὡς ἥ γε παλαιοτέρα χρῆσις, ἣ κἀν τοῖς ᾿Ερασιστράτου τε καὶ ῾Ιπποκράτους εὑρίσκεται γράµµασιν, ἑτέρα τίς ἐστι καὶ λεχθήσεται περὶ αὐτῆς ἐν τοῖς µετὰ ταῦτα.
6.1.12. τὴν µέντοι τῆς καρδίας ἰδίαν κίνησιν ὀνοµαζόντων ἡµῶν σφυγµὸν ὁ παλµὸς µὲν πάθος εἶναι λεχθήσεται κατά γε τὸ δεύτερον τῆς πάθος φωνῆς σηµαινόµενον, ὁ σφυγµὸς δ’ οὐ πᾶς ἐνέργεια. τὸν γοῦν µείζονα τοῦ κατὰ φύσιν ἢ µικρότερον ἢ ὠκύτερον ἢ βραδύτερον ἢ πυκνότερον ἢ ἀραιότερον ἤ πως ἄλλως ἐξιστάµενον οὐκ ἄν τις ἐνέργειαν εἴποι κατὰ τὸ δεύτερον τῆς ἐνεργείας σηµαινόµενον· ἐξ ἑαυτῆς µὲν γὰρ ἐν τοῖς τοιούτοις σφυγµοῖς ἡ καρδία κινεῖται, κατὰ φύσιν δ’ οὐ κινεῖται.
6.1.13. ὥστ’ εἰ οὕτως ἔτυχεν, οὐδὲν εἶναι θαυµαστὸν ἓν πρᾶγµα καὶ πάθος ὀνοµάζεσθαι καὶ ἐνέργειαν, ὥσπερ τὸν µικρότερον τοῦ κατὰ φύσιν σφυγµόν, οὐ µὴν κατά γε ταὐτὸν σηµαινόµενον, ἀλλὰ κατὰ µὲν τὸ πρότερον ῥηθὲν ἐνέργειαν, ἔστι [µὲν] γὰρ καὶ ἡ κατὰ τοῦτον τὸν σφυγµὸν κίνησις δραστική, κατὰ δὲ τὸ δεύτερον οὐκ ἐνέργειαν ἀλλὰ πάθος, ὅτι µὴ κατὰ φύσιν ἐστὶν ἡ κίνησις.
6.1.14. Oὕτως οὖν ἔχει κἀπὶ τοῦ θυµοῦ καὶ τῶν ἄλλων παθῶν. ἅπαντα γὰρ ἐνέργειαί τινές εἰσι τοῦ παθητικοῦ τῆς ψυχῆς κατά γε τὸ πρῶτον τῆς ἐνεργείας σηµαινόµενον, καθ’ ὅσον δ’ ἔκφοροί τε καὶ ἄµετροι κινήσεις εἰσὶ καὶ οὐ κατὰ φύσιν, οὐκ ἐνέργειαι λέγοιντ’ ἂν ὑπάρχειν, ἀλλὰ πάθη κατὰ τὸ δεύτερον σηµαινόµενον.
6.1.15. οἷον γάρ τι κατὰ τὴν τῶν ἀρτηριῶν κίνησιν ὁ µέγας σφυγµός ἐστι, τοιοῦτον κατὰ τὴν τοῦ θυµοειδοῦς ὁ θυµός, οἷον δ’ αὖ πάλιν ὁ µικρὸς σφυγµός, τοιοῦτον ἡ ἀθυµία. αὕτη µὲν γὰρ ἐλλιπής ἐστι κίνησις τοῦ θυµοειδοῦς, ὑπερβάλλουσα δὲ καὶ πλεονάζουσα τοῦ προσήκοντος ἡ κατὰ τοὺς θυµούς.
6.1.16. ταύτῃ τε οὖν ἐνέργειαί τε ἅµα καὶ πάθη λεχθήσονται καθ’ ἕτερόν τε καὶ ἕτερον σηµαινόµενον ἥ τε ὀργὴ καὶ ἡ λύπη καὶ ὁ φόβος καὶ ἡ ἐπιθυµία καὶ ὁ θυµὸς ὅσα τε ἄλλα τοιαῦτα, καὶ προσέτι καθ’ ὅσον ὅλον τὸ σῶµα µετὰ τῆς ψυχῆς ἀπάγεται πρὸς αὐτῶν, ἡ κίνησις τοῦ ζῴου πάθος ἔσται κατ’ ἄµφω τὰ σηµαινόµενα.
6.1.17. πολλάκις µὲν γὰρ ἕπεται τῷ θυµοειδεῖ τὰ λοιπὰ δύο, πολλάκις δὲ τῷ ἐπιθυµητικῷ, καθάπερ ἑλκόµενά τε καὶ συρόµενα παραπλήσιον τρόπον, ὡς εἰ καὶ ξυνωρίδος ἵππων ὁ µὲν ἕτερος ἰσχυρότερον ᾄξας ἐπισύρει τὸν ἕτερον ἅµ’ ἑαυτῷ µετὰ τοῦ σύµπαντος ἅρµατός τε καὶ ἡνιόχου, ὁ δ’ ἕτερος ὑπ’ ἀσθενείας ἕπεται κατεπτηχώς, αὐτὸς δ’ ὁ ἡνίοχος ἀποφέρεται βίᾳ.
6.1.18. τηνικαῦτα γὰρ ἡ µὲν κατὰ τὸν ἔκφορον ἵππον κίνησις ἐνέργειά τε καὶ πάθος αὐτοῦ λεχθήσεται, κατὰ µὲν τὸ πρότερον σηµαινόµενον ἐνέργεια, —κίνησις γάρ ἐστιν ἐξ ἑαυτοῦ—, κατὰ δὲ τὸ δεύτερον οὐκ ἐνέργεια, —παρὰ φύσιν γ’ οὖσα κίνησις αὐτῷ—, ἀλλ’ ἤδη πάθος.
6.1.19. ἡ µέντοι τοῦ ἡνιόχου κίνησις οὐδὲ καθ’ ἕτερον τῶν σηµαινοµένων ἐνέργειά ἐστιν, ἀλλὰ κατ’ ἄµφω πάθος, εἴ γε µήτ’ ἐξ ἑαυτοῦ µήτε κατὰ φύσιν ἡ κίνησις αὐτῷ. πολλαὶ γὰρ τῶν κινήσεων, εἰ καὶ µὴ δραστικαί τινές εἰσι µήτ’ ἐξ ἑαυτῶν, ἀλλὰ τῷ γε κατὰ φύσιν ὑπάρχειν ἐνέργειαι λέγονται, καθάπερ καὶ ἡ τοῦ σκέλους ἢ ὅλης τῆς χειρός.
6.1.20. ἐξ ἑτέρων γὰρ ἔχει ταῦτα τὴν ἀρχὴν τῆς κινήσεως, οὐκ ἐξ ἑαυτῶν ὥσπερ ἡ καρδία, ἀλλ’ ὅµως καὶ ἡ βάδισις ἐνέργεια σκελῶν ἐστί τε καὶ λέγεται κατὰ τὸ δεύτερον σηµαινόµενον, εἰ καί τινες ὑπ’ ἀγυµνασίας τῆς περὶ τὰ σηµαινόµενα τὴν βάδισιν οὐ σκελῶν ἐνέργειαν, ἀλλὰ διὰ σκελῶν εἶναί φασιν ἀληθὲς µέν τι λέγοντες, ἐπὶ γὰρ τὸ πρότερόν τε καὶ κυριώτερον ἔρχονται σηµαινόµενον, ὅτι µέντοι µόνον οὕτως λέγειν ἀξιοῦσιν καὶ µὴ συγχωροῦσι καὶ κατὰ θάτερον ἑρµηνεύειν, οὐκ ὀρθῶς ποιοῦσιν.
6.1.21. Oὕτως οὖν καὶ ὁ θυµὸς καὶ ἡ ἐπιθυµία καὶ πάθη καὶ ἐνέργειαι λεχθήσονται· τῶν γὰρ τῆς ψυχῆς συµφύτων δυνάµεων κινήσεις τινὲς ἄµετροί τε καὶ οὐ κατὰ φύσιν ὄντα διότι µὲν ἐξ ἑαυτῶν ἐκεῖναι κινοῦνται, διὰ τοῦτ’ ἐνέργειαι τῶν δυνάµεών εἰσιν, διότι δ’ ἀµέτρως, διὰ τοῦτο πάθη.
6.1.22. καὶ τῆς ὅλης µὲν ψυχῆς καὶ αὐτῶν δὲ τῶν κινουµένων δυνάµεων ἀµφοτέρων αἱ κινήσεις αὗται παρὰ φύσιν εἰσίν· ταῖς µὲν ἀλόγοις δυνάµεσι διὰ τὴν ἀµετρίαν, τῇ δ’ ὅλῃ ψυχῇ διότι κατὰ φύσιν [ἐπεὶ] οὐχ ὑπὸ τῶν τοῦ παθητικοῦ κινήσεων, ἀλλ’ ὑπὸ τῶν τοῦ λογιστικοῦ κρίσεων ἐπιτροπεύεσθαί τε καὶ διοικεῖσθαί φαµεν τὸν βίον ἡµῶν. ὅταν οὖν ἔµπαλιν διοικώµεθα, παρὰ φύσιν τε δηλονότι καὶ διὰ τοῦτο καὶ κατὰ πάθος ὁ τοιοῦτος βίος ἐπιτελεῖται.
6.1.23. διὰ ταύτας µὲν ἤδη τὰς αἰτίας, ἄν τ’ ἐνέργειάν τις ἄν τε πάθος εἴπῃ τὸν θυµὸν ἢ τὴν ἐπιθυµίαν ἤ τι τῶν ἄλλων τῶν κατὰ ταῦτα παθῶν, οὐ χρὴ µέµφεσθαι τούτῳ, πρὶν ἐρέσθαι τὰ σηµαινόµενα ἐκ τῆς φωνῆς, ἐφ’ ὅ τι φέρων οὕτως ὠνόµασεν.
6.1.24. Eὑρίσκεται δὲ καὶ Πλάτων αὐτὸς ἐνίοτε µὲν ἐνεργείας, ἐνίοτε δὲ πάθη προσαγορεύων τό τε διψῆν καὶ τὸ πεινῆν καὶ ὅλως τὰς ἐπιθυµίας καὶ τοὺς θυµούς.
6.1.25. καὶ µὲν δὴ καὶ ὡς οὐδὲν διαφέρει πρός γε τὰ παρόντα τὸ οὕτως ἢ ἐκείνως ὀνοµάζειν, ἐν τῷ τετάρτῳ τῆς Πολιτείας ὧδε γράφει· “ἆρ’ οὖν, ἦν δ’ ἐγώ, τὸ ἐπινεύειν τῷ ἀνανεύειν καὶ τὸ ἐφίεσθαί τινος λαβεῖν τῷ ἀπαρνεῖσθαι καὶ τὸ προσάγεσθαι τῷ ἀπωθεῖσθαι, πάντα τὰ τοιαῦτα τῶν ἐναντίων ἀλλήλοις θείης εἴτε ποιηµάτων εἴτε παθηµάτων;”
6.1.26. διὰ παραδειγµάτων δ’ ἐναργέστερον τοῦτο διδάξαι προελόµενος ἐπιφέρων φησί· “τί οὖν; ἦν δ’ ἐγώ, διψῆν καὶ πεινῆν καὶ ὅλως τὰς ἐπιθυµίας καὶ αὖ τὸ ἐθέλειν καὶ τὸ βούλεσθαι, οὐ πάντα ταῦτα εἰς ἐκεῖνά ποι ἂν θείης τὰ εἴδη τὰ νῦν δὴ λεχθέντα; οἷον ἀεὶ τὴν τοῦ ἐπιθυµοῦντος ψυχὴν οὐχὶ ἤτοι ἐφίεσθαι φήσεις ἐκείνου οὗ ἂν ἐπιθυµῇ, ἢ προσάγεσθαι τοῦτο ὃ ἂν βούληταί <οἱ> γενέσθαι, ἢ αὖ, καθόσον ἐθέλει τί οἱ πορισθῆναι, ἐπινεύειν τοῦτο πρὸς αὐτὴν ὥσπερ τινὸς ἐρ‹ωτ›ῶντος ἐπορεγοµένην αὐτοῦ τῆς γενέσεως; —ἔγωγε—. τί δέ; τὸ ἀβουλεῖν καὶ µὴ ἐθέλειν µηδ’ ἐπιθυµεῖν οὐκ εἰς τὸ ἀπωθεῖν καὶ ἀπελαύνειν ἀπ’ αὐτῆς καὶ εἰς ἅπαντα τὰ ἐναντία ἐκείνοις θήσοµεν;”
6.1.27. αὗται µὲν αἱ τοῦ Πλάτωνος ῥήσεις, οὐ µόνον ὅπερ ἐλέγοµεν ἐπιδεικνύουσαι σαφῶς, ὡς τὸ πεινῆν καὶ τὸ διψῆν καὶ ὅλως τὸ ἐπιθυµεῖν τινος ἢ ἐφίεσθαί τε καὶ φεύγειν εἴτε ποιήµατά τις εἴτε παθήµατα, τουτέστιν εἴτε ἐνεργείας εἴτε πάθη προσαγορεύσειεν, οὐδὲν διαφέρει, ἀλλὰ καὶ περὶ τῶν µερῶν τῆς ψυχῆς διδάσκουσαι.
6.2.1. Διὸ καὶ καλῶς ἂν ἔχοι µὴ παραδραµεῖν αὐτάς, ἀλλ’ ὅλον ἀναλαβεῖν τὸν λόγον ὃν ἐν τῷ τετάρτῳ τῆς Πολιτείας διῆλθεν ὑπὲρ τοῦ τρία τὰ τῆς ψυχῆς ἡµῶν ὑπάρχειν εἴδη. προσέχειν δὲ χρὴ κἀνταῦθα τῷ λεγοµένῳ τὸν νοῦν ἀπ’ αὐτῶν ἀρξαµένους αὖθις τῶν ὀνοµάτων καὶ µὴ νοµίζειν ἐπιλανθά νεσθαι τὸν Πλάτωνα τῶν ὑφ’ ἑαυτοῦ λεγοµένων, ἐπειδὰν εἴδη τρία τὴν ψυχὴν ἡµῶν ἔχειν εἰπὼν αὖθις εἰς τρία µέρη διαιρεῖσθαι φάσκῃ.
6.2.2. καὶ γὰρ εἴδη καὶ µέρη ψυχῆς ὀρθῶς ἄν τις ὀνοµάζοι τὸ λογιστικὸν καὶ τὸ θυµοειδὲς καὶ τὸ ἐπιθυµητικόν, ὥσπερ εἰ καὶ σώµατος εἴδη τις εἰπὼν εἶναι φλέβα καὶ ἀρτηρίαν καὶ νεῦρον ὀστοῦν τε καὶ χόνδρον καὶ σάρκα καὶ τἆλλα ὅσα τοιαῦτα, µετὰ ταῦθ’ ὡς περὶ µερῶν αὐτῶν διαλέγοιτο.
6.2.3. καὶ γὰρ καὶ µέρη τοῦ σώµατος ἡµῶν ἀληθῶς ἄν τις εἶναι λέγοι τὰ τοιαῦτα, —συµπληροῦται γὰρ τὸ ὅλον ἐξ αὐτῶν—, καὶ µέντοι καὶ εἴδη τοῦ σώµατος οὐδὲν ἧττον·ἐν µόνοις γὰρ τοῖς ὁµοιοµερέσι τὸ διαφέρον εἶδος οὐκ ἔστιν, οἷον τὸ τῆς σαρκὸς µέρος ἢ τὸ τῆς φλεβὸς ἢ τὸ τῆς πιµελῆς, οὐδὲ ἀληθὲς εἰπεῖν ἐπὶ τῶν τοιούτων ν ὡς ἐκ τοσῶνδέ τινων εἰδῶν σύγκειται τὸ ὅλον· ἐν δὲ τοῖς ἀνοµοιοµερέσιν ἡ τῶν εἰδῶν διαφορὰ τὸν ἀριθµὸν ὁρίζει τοῖς µορίοις. τοιοῦτον δέ τι χρῆµα καὶ ἡµῶν τὴν ψυχὴν ὁ Πλάτων εἶναί φησιν ἐκ τριῶν µερῶν συγκειµένην.
6.2.4. εἰκάζει[ν] δ’ οὕτω τὸ µὲν ἐπιθυµητικὸν θηρίῳ ποικίλῳ τε καὶπολυκεφάλῳ, τὸ δὲ θυµοειδὲς λέοντι, τὸ δὲ λογιστικὸν ἀνθρώπῳ. αὕτη γὰρ ἡ εἰκὼν οἰκειοτέρα τῆς κατὰ τὸν Φαῖδρον, ἐν ᾗ τῶν εἰδῶν ἱπποµόρφω µέν τινε δύο φησὶν ὑπάρχειν, ἡνίοχον δὲ τρίτον. ἀλλὰ καὶ ἐν τῷ τῆς Πολιτείας ἐνάτῳ τῆς προτέρας εἰκόνος ἐµνηµόνευσεν, ὡς σαφέστερον ἐνδεικνύµενος ὁποῖον ἕκαστόν ἐστι τῶν εἰδῶν τῆς ψυχῆς.
6.2.5. ὁ µὲν οὖν Πλάτων καὶ τοῖς τόποις τοῦ σώµατος κεχωρίσθαι νοµίζων αὐτὰ καὶ ταῖς οὐσίαις πάµπολυ δια<λ>λάττειν εὐλόγως εἴδη τε καὶ µέρη προσαγορεύει· ὁ δ’ ᾿Αριστοτέλης τε καὶ ὁ Ποσειδώνιος εἴδη µὲν ἢ µέρη ψυχῆς οὐκ ὀνοµάζουσιν, δυνάµεις δ’ εἶναί φασι µιᾶς οὐσίας ἐκ τῆς καρδίας ὁρµωµένης· ὁ δὲ Χρύσιππος ὥσπερ εἰς µίαν οὐσίαν, οὕτως καὶ εἰς δύναµιν µίαν ἄγει καὶ τὸν θυµὸν καὶ τὴν ἐπιθυµίαν.
6.2.6. ἀλλ’ ὅτι µὲν οὐκ ὀλίγον ἁµαρτάνει τῆς ἀληθείας ὁ ἀνὴρ οὗτος, αὐτάρκως ἡµῖν ἐπιδέδεικται· ὅτι δὲ οἱ περὶ τὸν ᾿Αριστοτέλην σφάλλονται µιᾶς οὐσίας τὰς τρεῖς δυνάµεις εἶναι νοµίζοντες, ἔν τε τοῖς ἔµπροσθεν ἱκανῶς ἐπιδέδεικται καὶ οὐδὲν ἧττον ὁ µετὰ τοῦτον λόγος ἀποδείξει.
6.2.7. Πρότερον δὲ ὅτι Πλάτων αὐτὸς εἴδη τε καὶ µέρη ψυχῆς ὀνοµάζει τό τε λογιστικὸν καὶ τὸ θυµικὸν καὶ τὸ ἐπιθυµητικόν, ἐξ αὐτῶν τῶν ῥήσεων αὐτοῦ πιστωσόµεθα. ἐν µὲν οὖν τῷ Τιµαίῳ περὶ τῆς ἐπιθυµητικῆς ψυχῆς, ἧς καὶ τὰ φυτὰ µετέχει<ν> φησί, διαλεγόµενος ὧδέ πως γράφει· “µετέχει γε µὴν τοῦτο ὃ νῦν λέγοµεν τοῦ τρίτου ψυχῆς εἴδους, ὃ µεταξὺ φρενῶν ὀµφαλοῦ τε ἱδρῦσθαι λόγος.”
6.2.8. αὖθις δ’ ἐν τῷδε τῷ βιβλίῳ περὶ τῆς λογιστικῆς ψυχῆς διαλεγόµενος ὧδέ πώς φησι· “τὸ δὲ δὴ περὶ τοῦ κυριωτάτου παρ’ ἡµῖν ψυχῆς εἴδους διανοεῖσθαι δεῖ τῇδε, ὡς ἄρα αὐτὸ δαίµονα ὁ θεὸς ἑκάστῳ δέδωκε, τοῦτο ὃ δή φαµεν οἰκεῖν µὲν ἡµῶν ἐπ’ ἄκρῳ τῷ σώµατι, πρὸς δὲ τὴν ἐν οὐρανῷ συγγένειαν ἀπὸ γῆς ἡµᾶς αἴρειν.”
6.2.9. συναµφότερα δ’ αὖ πάλιν ἐν ταὐτῷ βιβλίῳ, τὸ ἐπιθυµητικὸν καὶ τὸ θυµοειδές, <ἐν> τῇδε τῇ ῥήσει ψυχῆς εἶδος ὠνόµασεν· “ἄλλο τι εἶδος ἐν αὐτῷ ψυχῆς προσῳκοδόµουν τὸ θνητὸν τὸ δεινὰ καὶ ἀναγκαῖα ἐν ἑαυτῷ παθήµατα ἔχον.”
6.2.10. ὁµοῦ δ’ αὖ πάλιν τὰ τρία µέρη τῆς ψυχῆς ἡµῶν εἴδη προσαγορεύει ψυχῆς ἐν ταὐτῷ βιβλίῳ τῷ Τιµαίῳ κατὰ τήνδε τὴν διήγησιν [ἔστι γάρ]· “καθάπερ εἴποµεν πολλάκις ὅτι τρία τῆς ψυχῆς ἐν ἡµῖν εἴδη κατῴκισται.”
6.2.11. ὡσαύτως δὲ κἀν τῇ Πολιτείᾳ κατὰ µὲν τὸ τέταρτον ὑπὲρ τοῦ θυµοειδοῦς προειρηκὼς ὡς ἕτερόν ἐστι τοῦ ἐπιθυµητικοῦ, κἄπειθ’ ἑξῆς ζητῶν εἰ καὶ τοῦ λογιστικοῦ διαφέρει, φησίν· “ἆρ’ οὖν ἕτερον ὂν καὶ τούτου ἢ λογιστικοῦ τι εἶδος, ὥστε µὴ τρία, ἀλλὰ δύο εἴδη εἶναι ἐν τῇ ψυχῇ, λογιστικόν τε καὶ ἐπιθυµητικόν;”
6.2.12. οὕτω δὲ καὶ κατὰ τὸ ἔνατον ἔγραψεν ἔν τε τῇδε τῇ ῥήσει· “ἀλλ’ ἡσυχάσας µὲν τὼ δύο εἴδη, τὸ τρίτον δέ τις κινήσας, ἐν ᾧ τὸ φρονεῖν ἐγγίγνεται”, καὶ προσέτι τῇδε· “ὅτι δὴ οὖν, εἶπον, ἀµφισβητοῦνται ἑκάστου εἴδους αἱ ἡδοναὶ καὶ αὐτὸς ὁ βίος, µὴ ὅτι πρὸς τὸ κάλλιον καὶ αἴσχιον ζῆν µηδὲ τὸ χεῖρον καὶ ἄµεινον, ἀλλὰ πρὸς αὐτὸ τὸ ἥδιον καὶ ἀλυπότερον, πῶς ἂν εἰδεῖµεν τίς αὐτῶν ἀληθέστατα λέγει;”
6.2.13. Tί ἂν ἔτι δέοιµεν ἑτέρας παραγράφειν ῥήσεις; ἱκαναὶ γὰρ καὶ αἵδε δηλῶσαι τὴν γνώµην τἀνδρός, ὡς εἴδη ψυχῶν εἶναι βούλεται τὰ τρία ταυτί, λογιστικὸν ἐπιθυµητικὸν [καὶ] θυµοειδές. ἀµέλει µόνας αὐτὰς εἶναί φησι χωρὶς ἀλλήλων ἐν µὲν τοῖς φυτοῖς τὴν ἐπιθυµητικήν, ἐν δὲ τοῖς θεοῖς τὴν λογιστικήν.
6.2.14. —τὴν µέντοι θυµοειδῆ διὰ τί µόνην οὐχ οἷόν τε κατ’ οὐδὲν τῶν σωµάτων εἶναι, προϊὼν ὁ λόγος ἀποδείξει, παραθεµένων ἡµῶν τὴν ἐκ τοῦ Τιµαίου ῥῆσιν ἔνθα τὴν χρείαν τῆς γενέσεως αὐτῆς διδάσκων ἕνεκα τῆς ἐπιθυµητικῆς γεγονέναι φησὶ βοηθὸν τῇ λογι<στι>κῇ ψυχῇ καθάπερ τινὰ κύνα κατὰ τοῦ πολυκεφάλου τε καὶ ἀγρίου θρέµµατος, τῆς ἐπιθυµίας.
6.2.15. —εἰκότως οὖν εἴδη ψυχῆς αὐτὰ προσαγορεύει κατά τε τὰς προγεγραµµένας ῥήσεις καὶ προσέτι πολλὰς ἑτέρας, ὧν οὐκ ἀνάγκη µνηµονεύειν ἐναργῶς ἤδη καὶ διὰ τούτων τῆς γνώµης τἀνδρὸς ἐγνωσµένης. εἰ δὲ καὶ µέρη ψυχῆς ἕκαστον αὐτῶν ὀνοµάζει, θαυµαστὸν οὐδέν. πρῶτον µὲν γὰρ αὐτὸς ἡµᾶς ἐδίδαξεν ὡς ὅ τί περ ἂν εἶδος ᾖ, τοῦτο καὶ µέρος ὀνοµάζειν ἐγχωρεῖ, µὴ µέντοι τό γε µέρος ἅπαν εὐθὺς καὶ εἶδος εἶναι· δεύτερον δὲ [µὴ] ὅτι µηδ’ ἐγχωρεῖ λέγειν µηδὲν σύνθετον ὁµοιοµερές, ἑαυτῷ γε <µὴ> συνεχὲς ὅλον ὑπάρχον· ἐξ ὡρισµένων γὰρ τὸν ἀριθµὸν σύγκειται µορίων· οὐδενὸς δὲ ὁµοιοµεροῦς ἀριθµῷ περιλαβεῖν ἐγχωρεῖ τὸ πλῆθος τῶν µορίων.
6.2.17. ὅτι µὲν οὖν εὐλόγως ὁ Πλάτων εἴδη τε καὶ µέρη ψυχῆς ὀνοµάζει ταῦτα, µακροτέρων οὐ δέοµαι λόγων.
6.3.1. ῞Οτι δὲ τὸ µὲν ἐν τῇ κεφαλῇ καθίδρυται, τὸ δ’ ἐν τῇ καρδίᾳ, τὸ δ’ ἐν τῷ ἥπατι, τοῦτο ἐξ ἀρχῆς προὔκειτο καὶ δέδεικται διὰ τῶν ἔµπροσθεν ὑπὲρ τῶν δύο µερῶν.
6.3.2. ὑπόλοιπον δὴ ἔτι τὸ ἐπιθυµητικόν, ἰδίας ἀποδείξεως δεόµενον, ἣν ἐν τῷδε διέξιµεν ἐκεῖνο πρότερον ἐν ἀρχῇ τοῦ λόγου προειπόντες ὡς οὐκ ἐξ ὁµοίως ἐναργῶν οὐδ’ ἐξ αὐτῆς ἄντικρυς τοῦ ζητουµένου τῆς φύσεως ἡ ἀπόδειξις ἔσοιτο, καθάπερ ἐπὶ τῶν ἔµπροσθεν, ἀλλ’ ἐκ τῶν τούτῳ συµβεβηκότων ἰδίᾳ.
6.3.3. τῶν µὲν γὰρ νεύρων βρόχῳ διαλαµβανοµένων ἢ τεµνοµένων ἐφαίνετο τὰ µὲν ἐγκεφάλῳ συνεχῆ µόρια διασώζοντα τὰς ἀρχαίας δυνάµεις, τὰ δ’ ἐπέκεινα τοῦ βρόχου παραχρῆµα καὶ τὴν αἴσθησιν ἀπολλύντα καὶ τὴν κίνησιν· οὕτω δὲ καὶ τῶν ἀρτηριῶν αἱ µὲν τῇ καρδίᾳ συνεχεῖς ἔτι σφύζουσαι κατὰ φύσιν, αἱ δ’ ὑπὸ τοῦ βρόχου διειργόµεναι τελέως ἄσφυκτοι γιγνόµεναι.
6.3.4. καὶ µέντοι καὶ τὰ παθήµατα τῆς ψυχῆς ὅσα κατὰ τοὺς θυµούς τε καὶ τοὺς φόβους συµπίπτει προφανῶς ἐξιστάντα τὴν καρδίαν ἐφαίνετο τῆς κατὰ φύσιν ἐνεργείας. ἐµνηµονεύσαµεν δὲ καὶ ὅσα θλιβόµενος ὁ ἐγκέφαλος ἢ τιτρωσκόµενος εἰς τὰς κοιλίας ἅπαν βλάπτει τὸ σῶµα καὶ ὡς καὶ ταῦτ’ ἐναργῶς ἐνδείκνυται κινήσεώς τε καὶ αἰσθήσεως ἀρχὴν ὑπάρχειν αὐτόν.
6.3.5. ἐπὶ δὲ τοῦ ἥπατος οὐδὲν τοιοῦτον ἔχοµεν ἐπιδεικνύειν, οὔτ’ εἰ γυµνώσαντες αὐτὸ θλίβοµεν οὔτ’ εἰ βρόχῳ τὰς φλέβας διαλαµβάνοµεν. οὔτε γὰρ ἐναργοῦς ἐστι κινήσεως ἀρχή, καθάπερ ἡ µὲν καρδία τῆς σφυγµικῆς, ὁ δ’ ἐγκέφαλος τῆς αἰσθητικῆς τε καὶ προαιρετικῆς, οὔτ’ ὀξείας βλάβης αἴτιον, ὡς ἐκείνων ἑκάτερον, ἀλλ’ ἐν τῷ χρόνῳ βλάπτεται τὸ ζῷον εἰς εὐτροφίαν τε καὶ εὔχροιαν ἥπατος ἀτονήσαντος.
6.3.6. ὡσαύτως δὲ καὶ τὸ µέρος εἰς ὅπερ ἂν ἐµβάλλουσαν φλέβα βρόχῳ διαλάβῃς ἢ καὶ παντάπασιν ἐκκόψῃς ἀτροφώτερόν τε καὶ ἀχρούστερον ἐν πλέονι χρόνῳ φαίνεται γιγνόµενον, οὐ µὴν ἔν γε τῷ παραυτίκα βλαπτόµενον οὐδέν, ὅτι ἄξιον λόγου.
6.3.7. Tοιαύτης γὰρ δυνάµεως ἀρχὴ τὸ ἧπαρ οἵα καὶ τοῖς φυτοῖς ὑπάρχει. καλείσθω γὰρ ἔν γε τῷ παρόντι δύναµις, ὕστερον ἐπιδειξόντων ἡµῶν ἀκριβέστερον ὡς πολλῶν ἐστι δυνάµεων ἀρχὴ τὸ ἧπαρ καὶ κάλλιον οὐσίαν ψυχῆς ὀνοµάζειν, οὐ δύναµιν, ἐν ἑκάστῳ τῶν τριῶν σπλάγχνων περιεχοµένην, ἐν ἐγκεφάλῳ µὲν λογιστικήν, ἐν καρδίᾳ δὲ θυµοειδῆ, κατὰ δὲ τὸ ἧπαρ ἐπιθυµητικὴν [ἢ φυτικὴν ἢ γεννητικήν·] ἢ ὡς οἱ περὶ τὸν ᾿Αριστοτέλην, θρεπτικὴν ἢ φυτικὴν ἢ γεννητικήν, ἀφ’ ἑνὸς ἑκάστου τοὔνοµα θέµενον, ἀπὸ µὲν τοῦ φύειν φυτικήν, ἀπὸ δὲ τοῦ τρέφειν θρεπτικήν, ἀπὸ δὲ τοῦ γεννᾶν γεννητικήν· ὁ Πλάτων δ’ ἀπὸ τοῦ πλήθους τῶν ἐπιθυµιῶν ἐπιθυµητικήν. οἱ δὲ Στωϊκοὶ οὐδὲ ψυχὴν ὅλως ὀνοµάζουσι τὴν τὰ φυτὰ διοικοῦσαν, ἀλλὰ φύσιν.
6.3.8. ᾿Oνοµαζέτω µὲν οὖν ἕκαστος ὡς ἂν ἐθέλῃ, περὶ δὲ τῶν ἐν αὐτοῖς τοῖς πράγµασι διαφορῶν ἀποδείξει πιστούσθω, καθάπερ ἡµεῖς ἐπὶ µὲν ἐγκεφάλου <καὶ> καρδίας ἔµπροσθεν ἐποιήσαµεν, ἐφ’ ἥπατος δὲ κατὰ τὸν ἐνεστῶτα λόγον ὁρµώµεθα διελθεῖν. ἀρξόµεθα δ’ ἀπὸ τῶν ἐναργεστέρων, ἵν’ ἅµα τε γυµνασθέντες ἐν τούτοις ῥᾷον ἐξεύρωµέν τι τῶν ἀµυδροτέρων ἅµα τε προτάσεων εὐπορήσωµεν εἰς αὐτά.
6.3.9. ἐναργέστερον δ’ ἐστὶν ἀπὸ τῶν φλεβῶν ἄρξασθαι καὶ ζητῆσαι πότερον καὶ τούτων ἐστὶν ἀρχὴ τὸ ἧπαρ, ὡς ἀρτηριῶν µὲν ἡ καρδία, τῶν νεύρων δ’ ὁ ἐγκέφαλος, ἢ καθάπερ ἔνιοι νοµίζουσιν, οὐ ταῖς ἀρτηρίαις µόναις, ἀλλὰ καὶ ταῖς φλεψὶν ἐπιπέµπει τὰς φυσικὰς δυνάµεις ἡ καρδία.
6.3.10. κάλλιστον οὖν εἰς τοῦτο περὶ τῆς κατὰ τὰ φυτὰ γεννήσεώς τε ἅµα καὶ διοικήσεως ἐπισκέψασθαι πρότερον· εἰκὸς γάρ που µόνην ἐκείνοις ὑπάρχουσαν τὴν ζητουµένην δύναµιν ἐναργέστερα τεκµήρια τοῦ µέρους ὅθεν ὁρµᾶται παρασχέσθαι.
6.3.11. Kαταβληθέντος εἰς τὴν γῆν σπέρµατος οὑτινοσοῦν, εἰ µὲν αὐχµώδης εἴη, πλέον οὐδὲν εἰς φυτοῦ γένεσιν αὐτὸ περιεργάσεται τὸ σπέρµα πᾶσαν αὐτοῦ τὴν ἔµφυτον ἰκµάδα πρὸς ἑαυτὴν τῆς γῆς ἑλκυσάσης· µετρίως δ’ ὑπαρχούσης ὑγρᾶς µαλακὸν γίνεται τὸ σπέρµα, διοιδίσκεται δὲ καὶ τὸ περιέχον αὐτὸ σύµφυτον σκέπασµα τὸ οἷον δέρµα καὶ ῥήγνυται µὲν πρῶτον ἀερωθείσης τῆς κατὰ τὸ σπέρµα νοτίδος, εἶθ’ ἑξῆς ἀποτείνεται κατὰ τὸ ῥαγὲν ἀποβλάστηµά τι λεπτὸν καὶ µαλακὸν εἰς ἄµφω τὰ µέρη, τό τ’ ἄνω τοῦ σπέρµατος ὡς πρὸς τὸν ἀέρα καὶ τὸ <κάτω> κατὰ βάθους τῆς γῆς.
6.3.12. καὶ ταῦτα συνεχῆ φαίνεται τὴν αὔξησιν ποιούµενα καὶ φερόµενα διὰ παντὸς εἰς ἅπερ ἀρχῆθεν ὥρµησε. καὶ τοῦ χρόνου προϊόντος εἰ[ς] τὸ σπέρµα δένδρου τινὸς εἴη µεγάλου σπέρµα, τὸ µὲν εἰς τὸν ἀέρα φερόµενον αὐτοῦ πρέµνον γίγνεται, τὸ δ’ εἰς τὸ βάθος τῆς γῆς ῥίζα, καὶ σχίζεταί γε πολλὰς σχίσεις ἑκάτερον, εἰ πολυσχιδοῦς εἴη δένδρου τὸ σπέρµα.
6.3.13. Μία µὲν οὖν ἀρχὴ τῆς γενέσεώς ἐστι καὶ τῆς αὐξήσεως ἅπασι τοῦ φυτοῦ τοῖς µέρεσιν ὁ τόπος ἐκεῖνος, ὅθεν ἄνω µὲν τὸ πρέµνον, ἡ δ’ ἀρχὴ τῆς ῥιζώσεως κάτω γίγνεται, καὶ φαίνεται καθάπερ ἔκ τινος ἑστίας ἡ διοικοῦσα τὸ δένδρον δύναµις ἐκεῖθεν ὁρµωµένη.
6.3.14. κινεῖται µὲν οὖν τὰς ἐναντίας κινήσεις, εἰς µὲν τὸ κάτω καὶ τὸ βάθος τῆς γῆς ἔν τε τῷ κατασχίζειν εἰς πολλὰ τὰς πρώτας ῥίζας αὐξάνειν τε τὰς ἐπιγιγνοµένας· εἰς δὲ τὸ ἄνω κλάδους µέν τινας ἀποφύουσα τοῦ στελέχους, ἐκείνου<ς> δ’ αὖθις εἰς ἑτέρους σχίζουσα µέχρι τῶν ἐσχάτων καὶ λεπτοτάτων βλαστῶν.
6.3.15. καὶ ἔοικέ γε τὸ µὲν ἄνω µέρος ἅπαν, ὅπερ ἐστὶ τὸ δένδρον, ἕνεκεν ἑαυτοῦ τε καὶ τῶν καρπῶν διαπλάττειν, τὸ κάτω δ’ ὑπὲρ τῆς κατὰ τὴν τροφὴν εὐπορίας. ὁποῖον γάρ τι τοῖς ζῴοις ἐστὶ τὸ στόµα, τοιοῦτον τοῖς φυτοῖς τὸ πέρας τῆς ῥιζώσεως ἀτεχνῶς φάναι δοκεῖ στοµατίων πολλῶν ἑλκόντων ἐκ τῆς γῆς τροφὴν ὑπὸ τῆς φύσεως δεδηµιουργηµένην.
6.3.16. ῎Aγε δή µοι τὴν εἰκόνα κἀπὶ τὰ ζῷα <µετένεγκε>. καὶ πρῶτον µὲν ἐπίσκεψαι τὴν µεγίστην ἀρτηρίαν, ἥτις ὥσπερ πρέµνον ἐκφύουσα τῆς καρδίας διασχίζεται, τῷ µὲν ἑτέρῳ µέρει τῷ µικροτέρῳ πρὸς τὴν κεφαλὴν ἀναφεροµένη, θατέρῳ δὲ τῷ µείζονι κατὰ τῆς ῥάχεως ἐκτεταµένη.
6.3.17. θέασαι δ’ ἑξῆς ἅπαντ’ αὐτῆς τὰ βλαστήµατα πάντοσε τοῦ σώµατος φερόµενα καθ’ ὃν ἐν τῷ πρώτῳ γράµµατι λέλεκται τρόπον, ἑτέραν δ’ ἀρτηρίαν ἐκ τῆς αὐτῆς κοιλίας τῆς καρδίας ἐκφεροµένην, τὴν εἰς τὸν πνεύµονα κατασχιζοµένην ἀνάλογον τῷ καθήκοντι µέρει τῆς ῥιζώσεως εἰς τὴν γῆν.
6.3.18. ὥσπερ γὰρ ἐκ τῆς γῆς τὰ φυτὰ διὰ τῶν ῥιζῶν ἅπασαν ἐπισπᾶται τὴν τροφήν, οὕτως ἐκ τοῦ πνεύµονος ἡ καρδία τὸν ἀέρα διὰ τῶν εἰρηµένων ἀρτηριῶν. αὗται δύο µὲν τῆς καρδίας ἐκπεφύκασιν ἀρτηρίαι µέγισται τῶν οἰκείων ἀποβλαστηµάτων ἑκάτερα<ι>.
6.3.19. καὶ καθάπερ ἐν τῷ φυτῷ τὸ µὲν ἐξέχον τῆς γῆς, τὸ πρέµνον, ἐστὶν ἁπάντων εὐρύτατον τῶν ἄλλων, τὸ δ’ εἰς τὰς ῥίζας σχιζόµενον ἁπάντων καὶ τοῦτ’ εὐρύτατον τῶν κάτω, τὸ µέσον δ’ ἀµφοῖν ἡ ἀρχὴ τοῦ φυτοῦ, κατὰ τὸν αὐτὸν τρόπον ἡ µὲν οἷον στέλεχος ἀρτηρία µεγίστη τῶν καθ’ ὅλον ἐστὶ τὸ ζῷον, ἡ δ’ εἰς τὸν πνεύµονα τὴν ἔµφυσιν ἔχουσα τῶν ἐν ἐκείνῳ πασῶν, αὐτὴ δὲ ἡ καρδία µέση τ’ ἀµφοτέρων ἐστὶ καὶ ἀρχὴ τῶν διοικουσῶν αὐτὰ<ς> δυνάµεων.
6.3.20. ἀνδρί τε περὶ φύσιν δεινῷ καὶ χωρὶς τῶν εἰρηµένων εὔδηλον ὡς τὰ µείζω τῶν ἐλαττόνων ἀρχαί, καθάπερ γε καὶ ἡ πηγὴ τῶν ὀχετῶν εἰς οὓς διανέµεται. καίτοι τινὲς εἰς τοσοῦτον ἥκουσιν ἀλογίας ὡς τῆς ἀρχῆς τὰ µετ’ αὐτὴν µείζω νοµίζειν, ἐξαπατώµενοι πρὸς τῶν ποταµῶν, οἳ µικροὶ παντάπασι πρὸς ταῖς πηγαῖς ὄντες αὐξάνονται προ[σ]ϊόντες, οὐκ ἐξ ἀνάγκης ἀεὶ τούτου γιγνοµένου.
6.3.21. τινὲς µὲν γὰρ αὐτῶν ἑτέρους ὑποδεχόµενοι ποταµοὺς εἰκότως αὐξάνονται, τινὲς δ’ ὀχετῶν ἀποσχιζοµένων σµικρύνονται. ποταµὸς δὲ οὐδεὶς ἐκ µιᾶς ὁρµώµενος πηγῆς ἐλάττονα τὴν κεφαλὴν ἔχει τῶν ἐφεξῆς· εἰ δὲ ἐκ πολλῶν ἀθροίζοιτο πηγῶν, εὔλογον δήπου τὸ<ν> ὅλον ἑκάστης αὐτῶν γενέσθαι µείζονα.
6.3.22. Kαὶ χωρὶς δὲ τοῦ παραδείγµατος, εἰ τὰ κατὰ τὸ σῶµα τῶν ζῴων ἀγγεῖα τὰ µικρότερα τῶν µειζόνων ἀρχὰς θησόµεθα, µαχεῖται πρὸς ἑαυτὸν ὁ λόγος ἐν ἅπαντι µορίῳ τοῦ σώµατος ἀναγκαζόµενος ὁµολογεῖν ἀρχὴν εἶναι τῶν τριῶν ὀργάνων, ἀρτηρίας καὶ νεύρου καὶ φλεβός, ὥστ’ εἰ οὕτως ἔτυχε, τὴν πτέρναν ἢ τὸν δάκτυλον ἀρχὴν εἶναι τῆς µεγίστης ἀρτηρίας καὶ τῆς κοίλης φλεβὸς καὶ τοῦ νωτιαίου· ταυτὶ γὰρ ὥσπερ τινὰ πρέµνα τὸ µὲν ἀρτηριῶν ἐστι, τὸ δὲ φλεβῶν, τὸ δὲ νεύρων.
6.3.23. ὥστ’ ἴσως ὁ τοῦτον τὸν λόγον εἰσηγούµενος οὐδὲ τὰ βλαστήµατα τῶν δένδρων οὐδὲ τὰ πέρατα τῶν ῥιζῶν αἰσχύνεται λέγειν ἀρχὰς τοῦ φυτοῦ.
6.3.24. καίτοι τά γε πέρατα τῶν ῥιζῶν ἀρχαὶ τροφῆς τοῦ δένδρου δύναιτ’ ἂν λέγεσθαι παραπλησίως ταῖς εἰς τὴν γαστέρα καθηκούσαις φλεψὶ καὶ ταῖς εἰς τὸν πνεύµονα κατασχιζοµέναις ἀρτηρίαις· ἁπλῶς δ’ ἅπαντα τῶν φλεβῶν τὰ πέρατα λέγειν ἀρχὰς ἀτοπώτατον· οὔτε γὰρ τῆς τροφῆς οὐδὲν αὐτῶν ἀρχὴ πλὴν τῶν εἰρηµένων οὔτε τῆς διοικούσης δυνάµεως· οὕτως γὰρ ἅπαν ἔσται µόριον ἀρχή.
6.3.25. εἰ δέ τινα µὲν ἀρχὰς ἐροῦσι τῶν περάτων, τινὰ δ’ οὐκ ἀρχάς, ἀναπόδεικτον ὑπόθεσιν θήσονται. τί γὰρ µᾶλλον τάδε τῶνδε νοµιστέον ἀρχάς, οἷον τὰ κατ’ ἐγκέφαλον τῶν κατὰ πνεύµονα καὶ τούτων τὰ κατὰ τὸ ἧπαρ ἢ τὸν σπλῆνα κἀκείνων τὰ κατ’ ἄλλο τι µόριον ἢ σπλάγχνον;
6.3.26. ἐγὼ τοῦτον τὸν λόγον οὐδ’ ὅτε µειράκιον ὢν ἤκουσα παρὰ τοῦ διδασκάλου Πέλοπος ἐπιδεικνύναι πειρωµένου τὸν ἐγκέφαλον ἁπάντων τῶν ἀγγείων ἀρχὴν οὔτ’ ἐν τῷ παραχρῆµα προσηκάµην οὔθ’ ὕστερον ἀνασκεπτόµενος ἐπῄνεσα.
6.3.27. Tὰ δ’ ἀπὸ τῆς κεφαλῆς καταφέρεσθαι λεγόµενα τέτταρα ζεύγη φλεβῶν ἐµβεβλῆσθαί τέ µοι δοκεῖ τοῖς ἐπιγραφοµένοις ῾Ιπποκράτους συγγράµµασι καὶ διεσκευάσθαι φανερῶς. οὐδὲν γοῦν αὐτῶν δύναται δείκνυσθαι, καίτοι τἆλλα τὰ περὶ φλεβῶν εἰρηµένα πρὸς ῾Ιπποκράτους, ἅπερ ἔγραψα πάντα κατὰ τὴν Περὶ τῆς ῾Ιπποκράτους ἀνατοµῆς πραγµατείαν, ὡµολόγηταί τε τοῖς ἀνατοµικοῖς ἀνδράσι καὶ δείκνυται καὶ πρὸς ἡµῶν· τὰ τέτταρα δὲ ἐκεῖνα ζεύγη πρὸς τῷ µηδ’ ὑφ’ ἑνὸς ἄλλου λέγεσθαι τῶν ἀνατοµικῶν οὐδὲ δείκνυται πρός τινος.
6.3.28. ἀλλ’ ἔνιοι µὲν τῶν τιθεµένων αὐτὰ πιστεύειν ῾Ιπποκράτει φασί, κἂν αὐτοὶ µὴ δύνωνται δεικνύειν, ὡς περὶ λόγῳ θεωρητοῦ πράγµατος, οὐκ αἰσθητοῦ διαλεγόµενοι, τινὲς δ’ ἐπαγγέλλονται µὲν δείξειν, ἔδειξαν δ’ οὐδέποτε.
6.3.29. τὸ µὲν οὖν ἐν ἑτέρῳ τινὶ γράφεσθαι βιβλίῳ τῶν προφανῶς νόθων τὰ τέσσαρα ζεύγη τῶν φλεβῶν οὐδὲν θαυµαστόν· εὑρίσκεται δὲ καὶ κατὰ τὴν τελευτὴν τοῦ Περὶ φύσεως ἀνθρώπου <συγγράµµατος, ἐν τῷ µεταξὺ προτέρου µὲν τοῦ περὶ φύσεως ἀνθρώπου,> δευτέρου δὲ τοῦ Περὶ διαίτης, ᾧ τὴν ἀνατοµὴν τῶν φλεβῶν ἐµβεβλήκασιν οὐδένα λόγον ἔχουσαν τῇ διαίτῃ συνῆφθαι.
6.3.30. πολὺ γὰρ ἦν πιθανώτερον οὐ τούτῳ τῷ µέρει τοῦ γράµµατος, ἀλλὰ τῷ προτέρῳ συνάπτειν αὐτήν. ἀλλὰ γὰρ ὁ διασκευάζων ᾤετο λήσεσθαι µᾶλλον [ἢ] εἰ τῷ τέλει παρέγρα-ψεν.ὅτι δ’οὐδὲ τῷ προτέρῳ µέρει προσαρµόττεσθαι λόγον εἶχεν, εὔδηλόν ἐστιν ἅπασι τοῖς ἀνεγνωκόσι τὸ σύγγραµµα. ζητεῖ γὰρ ἐν αὐτῷ φύσιν ἀνθρώπου τὴνὡς ἐκ στοιχείων, οὐ τὴν ἐξ ἀνατοµῆς φαινοµένην.
6.3.31. ἀλλ’ ὅτι µὲν οὐκ ἔστι γνήσιος οὔθ’ ῾Ιπποκράτους οὔτε Πολύβου τῶν εἰρηµένων φλεβῶν ἡ ἀνατοµή, καὶ πρὸ ἡµῶν µὲν ἑτέροις ἀποδέδεικται καὶ ἡµεῖς δ’ ἄν, εἰ θεὸς δοίη ποτὲ περὶ τῶν γνησίων ῾Ιπποκράτους συγγραµµάτων πραγµατεύσασθαι, διὰ πλειόνων ἐπιδείξαιµεν ἥτις ἐστὶν ῾Ιπποκράτους γνώµη περὶ φλεβῶν ἀρχῆς, ἣν ἔκ τε τοῦ περὶ τροφῆς ἔνεστι λαβεῖν καὶ ἐκ τοῦ δευτέρου τῶν ᾿Eἐπιδηµίων.
6.3.32. ᾿Aλλὰ τοῦτο µὲν εἰσαῦθις ἀναβεβλήσθω. δεῖξαι γὰρ πρότερον ὃ λέγων ἀπέλιπον ἔγνωκα, ὅτι κἀν τοῖς φυτοῖς µὲν ἀρχὴ καὶ γενέσεως καὶ διοικήσεως τὰ µείζω σώµατα τῶν µικροτέρων ὑπάρχει, οὐχ ἥκιστα <δὲ> κἀν τοῖς ζῴοις.